(جازۋشى، دراماتۋرگ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرىك اسىلبەكۇلىمەن  قازاق پروزاسىنداعى مودەرندىك ەۆوليۋتسيا حاقىندا سىر-سۇقبات)

  – سەرىك اعا، كوركەم ادەبيەت شىعارمالارى قوعامعا نە ءۇشىن كەرەك؟ اڭگىمەنى اۋەلى وسىدان باستايىقشى...

– مەنىڭشە، كوركەم ادەبيەت قوعامعا ەڭ الدىمەن ادامزاتتىڭ جانىن ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن قاجەت، جالپى كوركەمونەردىڭ، ارينە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت تە بار، ەڭ باستى فۋنكتسيونالدىق قىزمەتى – وسى. بۇل – ادام بالاسى جۇزەگە اسىراتىن جەر بەتىندەگى بۇكىل قىزمەتتەردىڭ ىشىندەگى قوعام ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، جانى ىزگىلەنبەگەن ادامدار قاۋىمداستىعى ەشقاشان وسكەلەڭ ەكونوميكاعا، بيىك مورالعا نەگىزدەلگەن ادىلەتتى، وركەنيەتتى قوعام قۇرا المايدى. سوندىقتان دا ۇلى جاراتۋشى ءوزى جاراتقان پەندەلەرىنىڭ رۋحىن پاكتەندىرىپ، جان-دۇنيەسىن ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن جەر بەتىنە ءار كەزدە مۇسا، يسا، مۇحاممەد پايعامبارلاردى، گومەر، ەسحيل مەن ەۆرەپيد، شەكسپير مەن لوپە دە ۆەگا، ا.س.پۋشكين مەن ل.ن.تولستوي، ف.م.دوستوەۆسكي، ونەرە دە بالزاك، اباي، م.اۋەزوۆ، ۋ.تەننەسي، گ.ماركەس، ش.ايتماتوۆ، بەرنحارد   شلينك، حالەد حۇسسەين سەكىلدى ۇلى اقىندار مەن جازۋشىلاردى، دراماتۋرگتەردى جىبەرىپ وتىراتىن سياقتى.

– سوندا ءسىز جانى ىزگىلەنگەن ادام ادامزات  قوعامىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى دەمەكسىز بە؟

–  ءيا، ءدال سولاي. نەگە دەسەڭىز، جانى ىزگىلەنگەن ازامات ەشقاشان السىزگە زورلىق جاسامايدى، زەينەتكەر قارتتار مەن جەتىم بالالارعا، كوپ بالالى انالارعا ارنالعان بيۋدجەت قارجىسىن ۇرلاپ، جەمقورلىققا سالىنبايدى، جاسى كەلگەن اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە وتكىزىپ جىبەرمەيدى. سوندىقتان دا، ءسوز جوق، ونداي ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى كوتەرىلىپ، وركەنيەتى ورگە باسادى. مىسالى، سوناۋ قيىر كۇنشىعىستاعى جاپونيانى، سكانديناۆياداعى نورۆەگيا مەن دانيانى، شۆەتسيا مەن فينليانديانى، كۇنى كەشە عانا بىزبەن ءبىر يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولعان ەستونيانى الايىقشى. ولار قازىرگى تاڭدا بۇكىل جەر شارىنا ناعىز وركەنيەتتى، باقىتتى قوعامنىڭ قانداي بولاتىنىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىرعان جوق پا؟ ەندەشە، قوعامنىڭ جالپى دامۋىندا ادەبيەت پەن كوركەمونەردىڭ ءرولىنىڭ ەرەكشە ماڭىزدى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولا ما؟ ارينە، جوق. وسىنى جەتە تۇسىنگەن دامىعان مەملەكەتتەر ءوز ەلىندە كوركەمونەردىڭ دامۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ باعادى. مىسالى، فرانتسيادا فرانتسۋز ادەبيەتى  فيلولوگيا، ساياساتتانۋ، تاريح سەكىلدى گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتتەردى بىلاي قويعاندا، تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە جەكە ءپان رەتىندە ارنايى وقىتىلادى. بەلگيا مەن لاتۆيادا، رەسەيدە كىتاپ باسىپ شىعارۋ وندىرىسىنە سالىناتىن قوسىمشا قۇن سالىعى 5 پايىزدان اسپايدى. ال ۇلىبريتانيا، يرلانديا، نورۆەگيا، پولشا ەلدەرىندە كىتاپقا سالىناتىن سالىق ءتىپتى مۇلدە الىپ تاستالىنعان. سوندىقتان بۇل ەلدەردەگى كىتاپ باعاسى بىزدەگىدەن ارزان، كوپشىلىككە قولجەتىمدى.

سونداي-اق، دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قالالارىندا تەاترلاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز، ايتالىق، باسقا مەگاپوليستەرگە قاراعاندا وزىمىزگە كوبىرەك تانىس ماسكەۋ قالاسىنىڭ ءبىر وزىندە ۇلكەندى-كىشىلى 350 تەاتر بار ەكەن. ال، ءبىزدىڭ بۇكىل مەملەكەتىمىزدىڭ بارشا اۋماعىندا تەاترلاردىڭ سانى 50-گە ازەر جەتىپ جىعىلادى. الايدا سوعان قاراماستان سول ازعانتاي ونەر وردالارىن قارجىلاندىرۋدى بيۋدجەتكە باسى ارتىق سالماق كورەتىن ازاماتتارىمىز از ەمەس.

تاعى ءبىر مىسال. بۇگىنگى تاڭدا فرانتسيادا – 3500, گەرمانيادا – 4700 كىتاپ دۇكەنى جۇمىس ىستەيدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءىرى كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ سانى مىڭدى بىلاي قويعاندا جۇزگە جەتە قويار ما ەكەن؟ مەنىڭشە، الداعى ۋاقىتتا ءبىز وسى كىتاپ باسۋ مەن تاراتۋ ىسىنە ايرىقشا ماڭىز بەرىپ، ونى ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ وزەكتى ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ قاتارىنا قوسۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ينتەللەكتۋالدى ۇلتتىڭ عانا ەڭ الدىڭعى قاتارلى 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا شاماسى كەلەتىنى بۇل كۇندەرى كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

مەشىتكە نەمەسە شىركەۋگە، سينوگوگاعا ادامدار نە ءۇشىن بارادى؟  ارينە، قۇداي الدىندا تاۋبەسىنە كەلىپ، رۋحاني تازارۋ ءۇشىن، ياعني كاتارسيسكە ءتۇسۋ ءۇشىن بارادى. شىنايى كوركەم ادەبيەت شىعارماسىن وقۋ بارىسىندا، تالانتتى سپەكتاكلدەر مەن كينوفيلمدەر كورۋ كەزىندە پەندە وسىنداي رۋحاني اكتىدان ءوتىپ، جاڭعىرادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە تەاترلار مەن كىتاپ دۇكەندەرى، كىتاپحانالار، ءارتۇرلى ۆەرنيساجدا وتەتىن كوركەمسۋرەت گالەرەيالارى جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن مەشىت، شىركەۋ، سينوگوگا سەكىلدى قاسيەتتى رۋحاني حرامدارعا ۇقساس. ادامزاتتى قازىرگى قوعامدا قاتتى بەلەڭ الىپ وتىرعان جويداسىز استامشىلىق پەن ەگويزمنىڭ تۇتقىنىنان ءبىر قۇتقارسا، وسىلار قۇتقارادى.

– كوركەم ادەبيەتتىڭ قوعام ومىرىندەگى اتقاراتىن قىزمەتىنە جان-جاقتى توقتالعان سياقتىمىز، ال، ادەبيەتتىڭ، جالپى كوركەمونەردىڭ ىشىندە الاتىن ورنى قانداي دەپ ويلايسىز؟ كوركەم ادەبيەت تە بەس كلاسسيكالىق ونەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟

- دۇرىس ايتاسىڭ. بەس كلاسسيكالىق ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى، بىراق ەڭ ماڭىزدى ءتۇرى. ويتكەنى وندا مۋزىكا ونەرىنە ءتان ىرعاق بار، وندا كەسكىندەمە ونەرىنە ءتان سان سىرلى بوياۋلار دا، سكۋلپتۋرا مەن ارحيتەكتۋراعا ءتان سىمبات پەن بالەتكە ءتان عاجايىپ سان الۋان سيقىرلى پلاستيكالار بار. ءوزىڭ جاقسى بىلەتىندەي، جالپى كوركەمونەر كلاسسيكالىق جانە سينتەزدىك، نەمەسە سينكرەتتىك بولىپ ەكىگە بولىنەدى عوي. سينتەزدىك ونەر بىرنەشە كلاسسيكالىق ونەردىڭ ءبىر جەردە توقايلاسىپ، ءبىر-بىرىنە جىمىن بىلدىرمەي، ءسىڭىسىپ كەتۋىنەن پايدا بولادى. ايتالىق، تەاتر مەن كينو، وپەرالار – سينكرەتتىك ونەر تۇرلەرى. ال، وسىلاردىڭ ءبارى ەڭ الدىمەن كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىنان تۋىندايدى. مىسالى، تەاتر ەڭ الدىمەن – پەسادان، كينو – كينوستسەناريدەن، وپەرا – ليبرەتتودان باستالادى. جاقسى پەسا بولماسا، جاقسى سپەكتاكلدىڭ، شىنايى جازىلعان كينوستسەناري، نەمەسە ليبرەتتو بولماسا، مىقتى كينوفيلمنىڭ، ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن وپەرانىڭ بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ال، پەسا، كينوستسەناري، ليبرەتتو دەگەندەرىمىز – ادەبيەت شىعارمالارى، كوركەمسوز ونەرىنىڭ دراماتۋرگيا دەگەن جانرىنىڭ تۇرلەرى. ەندەشە، جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن ۇلتتىق ادەبيەت بولماي، كەمەلدەنگەن ۇلتتىق تەاتر مەن ۇلتتىق كينونىڭ، ۇلتتىق وپەرانىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا كورەگەن كوركەمسوز شەبەرى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ قايتىس بولارىنىڭ الدىندا ايتقان: «كوركەم ادەبيەتى ۇلى بولماي، ۇلت ۇلى بولا المايدى، وسىنى ۇمىتپاڭدارشى» دەپ، ىزىنەن ەرگەن ءىنى-قارىنداستارىنا اماناتتاپ كەتكەن وسيەتى بوستان-بوسقا ايتىلا سالماعانىن ءبارىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، بيلىك باسىندا وتىرعان ازاماتتاردىڭ ەستەرىنەن شىعارماعانى ءجون. بۇل تەك شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن تۇلعالارعا عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ۇلت ءۇشىن كەرەك.

- زامانا كوشى جۇيرىك ەكسپرەستەي زاۋلاپ كەلەدى. الدىمىزدا قاسقايىپ ءححى عاسىر تۇر. بۇل ءبىلىم مەن وزىق تەحنولوگيانىڭ، جاپپاي يننوۆاتسيانىڭ عاسىرى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە دە مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم دەگەن ادەبي اعىمدار پايدا بولدى. وسى ادەبي اعىمدارعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟ بۇلار ءبىز ءۇشىن ادەبي ءسان بە، الدە رۋحاني قاجەتتىلىك پە؟ 

- جالپى مودەرنيزم دەگەن تەرمين 1917 جىلى العاش رەت نەمىس فيلوسوفى رۋدولف پاننۆيتسەنىڭ «كريزيس ەۆروپەيسكوي كۋلتۋرى» دەگەن ەڭبەگىندە قولدانىلدى. پاننۆيتسەنىڭ اتالمىش ەڭبەگىنىڭ اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي بۇل ادەبي اعىم باتىس قوعامىنىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان عانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان تىعىرىققا تىرەلۋىنەن تۋىنداعان بولاتىن. ەۋروپالىق قوعامنىڭ ايگىلى ەكونوميستەرى مەن ساياساتتانۋشىلارى، فيلوسوفتارى بۇل ەكونوميكالىق، ءارى رۋحاني كوللاپستان شىعۋدىڭ ايقىن جولىن كورسەتىپ بەرە المادى، باتىس وركەنيەتى وسىلايشا ۋاقىتشا دەپرەسسياعا ۇشىرادى. مىنە، وسى كەزدە باتىس ادەبيەتىندە فۋتۋريزم، سيمۆوليزم، ەكسپرەسسيونيزم، اۆانگارديزم، نەواۆانگارديزم سەكىلدى ادەبي اعىمدار پايدا بولدى. ال، مودەرنيزم دەگەن بار بولعانى وسى اعىمداردىڭ ءبارىنىڭ ورتاق اتاۋى عانا.

ەۋروپاداعى مودەرنيستىك اعىمنىڭ باسىندا ەۋروپالىق ادەبيەتتىڭ وكىلدەرى فرانتس كافكا مەن مارسەل پرۋست، امەريكالىق فيلوسوف-يدەاليست ۋ.دجەمستەر تۇردى. نەگىزى، قوعام ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراعان كەزدە سۋرەتكەرلەر دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىعىرىققا تىرەلمەي قويمايدى. ادەبيەتتەگى مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزم وسى تىعىرىقتان شىعۋعا دەگەن تالپىنىستان تۋدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاي، مودەرنيستەر مەن پوستمودەرنيستەر «ومىردە ماعىنا جوق، تىرشىلىك دەگەنىمىز – حاوس، باقىتقا جەتەمىن دەپ تىراشتانۋ – اۋرەشىلىك، ءبارى ماڭدايعا جازىلعان تاعدىرعا بايلانىستى» دەگەن يدەاليستىك كوزقاراستى باسشىلىققا الادى. سوندىقتان دا ولار وبەكتيۆتى ءومىردىڭ رەاليستىك زاڭدىلىقتارىن جوققا شىعارادى جانە كوبىنە-كوپ وزدەرىنىڭ ىشكى ينتۋيتسياسىنىڭ دەگەنىن كۇيتتەپ كەتەدى، اقىلدان سەزىمدى جوعارى قويادى، ميستيكاعا بەيىم تۇرادى.

ال، قازاق ادەبيەتىندەگى مودەرنيزمگە كەلسەك، ول ءبىزدىڭ كوركەمسوز ونەرىمىزدە ءححى عاسىردا، بۇگىن عانا پايدا بولعان جوق. قازاقتىڭ ەڭ العاشقى مودەرنيستەرى – پروزادا ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆ، پوەزيادا م.جۇماباەۆ پەن بەگنياز كۇلەەۆتەر بولاتىن. ماعجاننىڭ «جەر ءجۇزىن توپان باسسا ەكەن»، «مەنى دە، ءولىم، الديلە» دەگەن جىرلارى مودەرنيزم ەمەي نەمەنە؟ مۇندا اقىن ءومىردىڭ ەشقانداي ماعىناسى جوق ەكەنىن مويىندايدى، سوندىقتان، ەۋروپا مودەرنيستەرى سەكىلدى تەرەڭ قايعىعا شومادى، بولاشاقتان ءۇمىت ساۋلەسىن كورە الماي تورىعادى. مۇنداي ميستيكالىق سارىندار ومىردەن تىم ەرتە، قىرشىن كەتكەن بەرنيازدىڭ ولەڭدەرىنەن دە مولىنان تابىلادى. سوندىقتان، ب.كۇلەەۆ تراگەديالىق جاعدايدا ومىردەن قايتقاندا ەڭ الدىمەن ونى جوقتاپ، قابىرعاسى قايىسقان ونەر يەسى ماعجان بولاتىن. بۇل كەزدەيسوقتىق پا؟ جوق، بۇل وزىمەن رۋحتاس جاس اقىننىڭ قازاسى جانىنا قاتتى باتقان رۋحاني تۋىس ادامنىڭ شىن جۇرەكتەن شىققان مۇڭى ەدى.

- ال، ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ قاي شىعارمالارىن مودەرنگە جاتقىزار ەدىڭىز؟

 – م.اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋى» مەن «كىنامشىل بويجەتكەنىن»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگىن» سول جانرعا جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. مىسالى، ج.ايماۋىتوۆ «اقبىلەكتە» اقبىلەك پەن ورىس وفيتسەرى قارامۇرتتىڭ توسەك قاتىناستارىن ەگجەي-تەگجەيلى، ءارى اشىق سۋرەتتەيدى. بۇرىنعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى رومانتيكالىق نەمەسە رەاليستىك شىعارمالارىنا مۇنداي ەروتيكالىق پاسساجدار مۇلدە جات بولاتىن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءمورالى مۇنداي اشىقتىققا جول بەرمەيتىن، ونى ۇيات سانايتىن.

ج.ايماۋىتوۆتىڭ اتالعان رومانىنداعىداي جاقسى ماعىنادا ايتقاندا «بەتىمەن كەتۋشىلىك» مۇحتاردىڭ  «كىنامشىل بويجەتكەنى» مەن «قارالى سۇلۋىندا» دا ۇشىراسادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، رەاليستىك ادەبي تۋىندىلاردى كوبىنەسە ءبىر كەيىپكەر مەن ەكىنشى كەيىپكەردىڭ اراسىندا كونفليكت بولىپ جاتاتىن بولسا، مودەرندىك شىعارمالاردا كونفليكت گەرويدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتەدى، ياعني گەروي رەاليستىك شىعارمالارداعىداي ءوزىنىڭ انتيپودىمەن ايقاسۋدىڭ ورنىنا وزىمەن-ءوزى ارپالىسىپ كەتەدى («قارالى سۇلۋداعى» قاراگوزدىڭ ءحالىن الىڭىز). ءبىر سۋبەكتىنىڭ وسىلايشا ەكىگە جارىلۋى مودەرندىك، پوستمودەرندىك  شىعارمالاردىڭ بارىنە ءتان سيپات بولسا كەرەك.

– «قارالى سۇلۋ» مەن «كىنامشىل بويجەتكەننەن» كەيىن م.اۋەزوۆ، «اقبىلەكتەن» كەيىن ج.ايماۋىتوۆ نەگە وزدەرىنىڭ وسى ىزدەنىستەرىن ءارى قاراي جالعاستىرمادى؟

– ويتكەنى، 1930 جىلدارى سوۆەت وكىمەتى اياعىنان نىق تۇرا باستادى. ەندى ول بۇرىنعى الاساپىران، الماعايىپ زاماندا بەتىمەن كەتكەن مەملەكەتتىك يدەولوگيانى ءوز قولىنا مىقتاپ الۋعا كىرىستى. ءسويتىپ، سوۆەتتىك كوركەمونەردە كوممۋنيستىك، تاپتىق كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن سوتسياليستىك رەاليزم دەگەن جاڭا اعىم پايدا بولدى. يماجانيزم، اۆانگارديزم، سيمۆوليزم سەكىلدى مودەرندىك باعىتتار ءىرىپ-شىرىگەن بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ يدەولوگيالىق قوقىستارى دەپ تانىلدى. تەك فۋتۋريزمگە عانا ازداپ ەركىندىك بەرىپ قويدى.

- نەگە؟ ول دا مودەرنيزمنىڭ ءبىر بۇتاعى ەمەس پە ەدى؟

 – دۇرىس ايتاسىڭ. الايدا ءفۋتۋريزمنىڭ بولشەۆيزم يدەيالارىمەن قيىلىساتىن ءبىر تۇستارى بولدى. فۋتۋريستەر الەمدى سوعىس ارقىلى عانا تازارتۋعا بولادى دەپ سانايتىن. سوندىقتان دا رەسەيدە فۋتۋريزم سولشىل كوممۋنيزمنىڭ كوركەمونەردەگى كورىنىسى رەتىندە پايدا بولدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنيننىڭ سۇيىكتى ساناۋلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ۆ.ۆ.ماياكوۆسكي سونداي ايتۋلى فۋتۋريستەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى ەدى. ونىڭ «وبلاكو ۆ شتاناح»، «ۆ.ي.لەنين» دەگەن پوەمالارى فۋتۋريستىك پوەزيانىڭ جارقىن ۇلگىلەرى. ال، قازاق ءفۋتۋريزمىنىڭ باستاۋىندا س.سەيفۋللين تۇردى. ونىڭ «جاس قازاق مارسەلەزاسى»، «كەل، جىگىتتەر»، «سوۆەتستان»، «ەكسپرەسس» سەكىلدى شىعارمالارى قازاق ءفۋتۋريزمىنىڭ حرەستوماتيالىق تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. بۇل ولەڭدەرىندە ساكەن تاپ جاۋلارىنا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋگە شاقىرادى.

– سونىمەن سوۆەت وكىمەتى ابدەن كەمەلىنە كەلگەننەن كەيىن مودەرنيزمنىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە كۇنى باتتى دەيسىز عوي...

– بىرازعا دەيىن سولاي بولدى. تەك  ۆ.ي.ستالين قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىن باسقان ن.س.حرۋششەۆتىڭ 1956 جىلى سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حح سەزىندەگى جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى قاتاڭ ايىپتاعان اتاقتى بايانداماسىنان كەيىن عانا ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە جىلىلىق ەنىپ، كوركەمونەر يەلەرىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنە ءبىرشاما ەركىندىك بەرىلە باستادى. مىنە، وسىنىڭ ارقاسىندا 1960 جىلدارى ورىس ادەبيەتىمەن قاتار قازاق ادەبيەكتىندە دە سوۆەتتىك كوركەم ادەبيەتكە باسىبايلى ۇستەمدىك ەتىپ العان سوتسياليستىك رەاليزم اعىمىنىڭ كانوندىق رامكالارىنان شىعا باستاعان ەركىن ويلى اۆتورلار مەن شىعارمالار پايدى بولدى. سونداي جاڭاشىل، مودەرندىك ادەبي تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا سول كەزدەرى جاسى وتىزعا ەندى ىلىنە باستاعان قازىرگى كورنەكتى قازاق جاۋزشىسى تولەن ابدىكوۆتىڭ ايگىلى «وڭ قول» اڭگىمەسىن جاتقىزۋعا بولادى.

بۇل، مەنىڭ ويىمشا، ەكزيستەنتسياليستىك شىعارما. ويتكەنى، اتالعان اڭگىمەنى وقىپ شىققاننان كەيىن، وقىرمان ءومىردىڭ ماعىناسىزدىعىن، و باستا پەشەنەگە جازىلعان جايدىڭ بولماي قويمايتىندىعىن، سوندىقتان پەندەنىڭ تاعدىردىڭ الدىندا شاراسىزدىعىن مويىنداعانداي بولادى. بۇنداي يدەيالىق كونتسەپت سول كەزدە سوۆەت ادەبيەتىندە ۇستەم بولعان سوتسياليستىك رەاليزم اعىمىنىڭ رامكالارىنا قاي جاعىنان دا ساي كەلمەيتىن.

- دەگەنمەن مودەرندىك، پوستمودەرندىك ادەبي اعىمعا جاتاتىن كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارى قازاق ادەبيەتىندە ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن سياقتى عوي. 

- ارينە سولاي. ويتكەنى مودەرنيستىك تۋىندىلار تسەنزۋرادان قۇتىلعان دەموكراتيالىق قوعامدا عانا دامي الادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە مودەرنيزم مەن دەموكراتيا ءبىر-بىرىنە تەڭ ۇعىمدار.

– تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى قازاق پروزاسىنداعى مودەرندىك اعىمنىڭ اياسىندا جازىلعان قانداي وزىق شىعارمالاردى اتاي الاسىز؟

– قازاق ادەبيەتى – دۇنيەدەگى ۇلكەن ادەبيەتتەردىڭ ءبىرى، سوندىقتان، ءبىر سۇحباتتىڭ اياسىندا ونداي شىعارمالاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي  تىزىپ شىعۋ قيىن شىعار، ونىڭ ۇستىنە وقىرمان رەتىندە مەنىڭ كوزىمە تۇسپەگەن ونداي وزىق تۋىندىلار ءبىراز بولۋى ابدەن مۇمكىن، بىراق سۇراق قويىلىپ قويعاننان كەيىن مەنىڭ نازارىما ىلىككەن سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن عانا ايتا كەتەيىن. مەنىڭشە، ونداي تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا قازىرگى زاماندىق  تالانتتى قازاق پروزاشىلارى  م.ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانى مەن ت.ابدىكوۆتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق العان «پاراسات مايدانى» پوۆەسىن، ت.نۇرماعامبەتوۆتىڭ «كەنە»، «اۋعان قۇستارى»، ن.داۋتاەۆتىڭ «ايعىر كىسى»، ا.كەمەلباەۆانىڭ «قوڭىر قاز»، م.وماروۆانىڭ «جول ۇستىندە» اتتى اڭگىمەلەرىن، كورنەكتى دراماتۋرگ قارىنداسىمىز ر.مۇقانوۆانىڭ «مىسىقتار پاتشالىعى»، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىن جاستارىمىزدىڭ ءبىرى ارداق نۇرعازىنىڭ «مەن، مەن ەشكىم ەمەسپىن» دەگەن پەسالارىن جاتقىزۋعا ابدەن بولادى دەپ ويلايمىن. بۇل شىعارمالاردا مودەرنيستىك پوەتيكا بار قىرلارىمەن وتە ايقىن كورىنەدى. ال، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ورتا بۋىنىنىڭ ايتۋلى وكىلدەرى سانالاتىن ج.قورعاسبەك، ج.شاعاتاي، ن.وراز، ا.التاي سىندى پروزاشىلارىمىزدىڭ دا كەيبىر تۋىندىلارىندا پوستمودەرندىك، مودەرندىك پوەتيكا جوعارىدا اتتارى اتالعان شىعارمالارداعىداي ايقىن، مەنمۇندالاپ تۇرماعانىمەن، نەورەاليستىك پروزا مەن مودەرندىك ادەبي اعىمداردىڭ سينتەزى رەتىندە كورىنىس بەرىپ وتىرادى.

وسى ارادا ءبىر نارسەنى ەرەكشە ەسكەرۋىمىز كەرەك سەكىلدى، مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم اعىمدارى قازىرگى زاماندىق ادەبيەتتىڭ داۋسىز ءفاۆوريتى دەۋ دە دۇرىس بولماق ەمەس، مىسالى، ءححى عاسىرداعى كوركەم پروزانىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى سانالاتىن نەمىس جازۋشىسى بەرنحارد شلينكتىڭ «چتەتس» پوۆەسى مەن ەتنيكالىق تەگى  جاعىنان اۋعاندىق، بىراق اقش ازاماتى حالەد حۇسسەيننىڭ «بەگۋششي زا ۆەتروم»، «تىسياچا سيايۋششيح سولنتس» اتتى روماندارى، ءداستۇرلى رەاليزم  ستيلىندە جازىلعان. بۇدان ادەبيەتتەگى رەاليزم اعىمىنىڭ قاي كەزدە دە ومىرشەڭ بولىپ قالا بەرەتىنىن بايقاۋعا بولادى.

- ءوزىڭىز بىلەتىن اۆتورلاردىڭ ىشىنەن قازىرگى شەتەلدىك پوستمودەرنيزمنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى رەتىندە كىمدەردى اتار ەدىڭىز؟

– نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى، ۇلىبريتانيالىق دراماتۋرگتەر سەميۋەل بەككەت پەن گەرولد پينتەردى، ورىس پروزاشىلارى ۆيكتور پەلەۆين مەن تاتيانا تولستايانى، امەريكالىق جازۋشى، جۋرناليست، مۋزىكانت دەن براۋندى.

– مۋزىكا دەمەكشى، مودەرنيزم اعىمى ونەردىڭ كوركەم ادەبيەتتەن باسقا تۇرلەرىنە كادىمگىدەي اسەر ەتتى ەمەس پە؟

 – دۇرىس ايتاسىڭ، مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزم الەمدىك مۋزىكا مادەنيەتىندە بليۋز، روكن-رولل، دجاز، كەسكىندەمە ونەرىندە ەكسپرەسسيونيزم، كۋبيزم، ارحيتەكتۋرادا حايتەك تۇرىندە كورىنىس تاپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە تاريح ساحناسىنا داڭقتارى جەر جارعان پابلو پيكاسسو سەكىلدى سۋرەتشىلەر، مايكل دجەكسون، ۋيتني حيۋستەن، اللا پۋگاچەۆا سەكىلدى انشىلەر، «بيتلز»، «اۆۆا»، «ياللا»، «ماشينا ۆرەمەني»، «دوسمۇقاسان»، «پەسنيارى» سەكىلدى مۋزىكالىق توپتار، نورمان فوستەر، ريچارد رودجەرس، نيكولاس گريشموۋ سەكىلدى ساۋلەتشىلەر شىقتى. بۇل مودەرنيستىك جاڭارتۋدان قازاق ەلى دە تىس قالعان جوق. ايتالىق، ەلوردامىز استانا قالاسى ارحيتەكتۋرالىق كەسكىن-كەلبەتى جاعىنان الەمدەگى دۋباي، سينگاپۋر سەكىلدى پوستمودەرندىك قالالاردىڭ كوشىن باستاپ تۇر دەسەك، قاتەلەسە قويمايتىن شىعارمىز.

– سەرىك اعا، اڭگىمەڭىزگە راحمەت. مەنىڭشە، وقىرماندار مەن ادەبيەتشىلەر بۇگىنگى سۇحباتتان وزدەرىنە پايدالى ءبىراز اقپارات الا الدى عوي دەپ ويلايمىن. 

- ساعان دا راحمەت.

سۇقباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن

دەرەككوزى: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى №46, قاراشا، 2018 جىل