قابىر. كور. بەيىت. مولا. زيرات. قورىم. وسىنىڭ ءبارى ءسىز بەن ءبىزدىڭ بارار جەرىمىز. قابىر - ادامنىڭ ولىمىنەن قيامەت كۇنى قايتادان تىرىلۋىنە دەيىنگى ۋاقىتى “قابىر ءومىرى” دەپ اتايدى دەيدى. ءدىني ۇعىمداعى «قابىر سۇراعى» نەمەسە «مۇڭكار جانە ناكىردىڭ الدىنداعى سۇراق» تا وسىعان قاتىستى. «سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرگەندەر ءۇشىن قابىر - تىنىعۋ ورنى، ال جاۋاپ بەرە الماعاندار ءۇشىن ازاپ مەكەنى بولادى دەيدى تاقۋالار. سونىمەن، قابىر - جەردەن تەرەڭ ەتىلىپ قازىلىپ، ءمايىتتى ارۋلاپ قوياتىن اقىم، ونى ءبىز كور دەپ تە اتايمىز.

بەيىت - قايتىس بولعان ادامنىڭ زيراتتا جەرلەنىپ بەلگى قويىلعان ورنى. بەيىت- اراب تىلىندە «ءۇي»، «پاتەر»، «شاتىر»، «ءبولىم»، قالتا»، «قىن» دەگەندەردى بىلدىرەتىن كوپ ماعىنالى ءسوز. ەتنومادەني ورتادا زيرات — بەلگىلى ءبىر قاۋىمعا ءتان مەنشىكتى ۇجىمدىك جەرلەۋ ورنى بولسا، بەيىت - سونىڭ ىشىندە ءمايىتتى قوياتىن ءبىر «ءبولىمى»، «ءۇيى».

بايىرعى كەزدە ەرەسەك ادام بەيىتىنە نايزا (سىندىرىلعانى دا بولۋى مۇمكىن), ايەل ادامنىڭ بەيىتىنە باقان، پىسپەك نەمەسە ۇرشىق، قىز بەيىتىنە ارقان، ۋىق، ال جاس نارەستە بەيىتىنە بەسىك قويىلعان.

مولا - كوبىنەسە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن جەكە دارا جەرلەنگەن ادامنىڭ كورى مەن كور ۇستىنە قويىلعان بەلگى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىسالى، ساپار ۇستىندە، الىس جولدا قايتىس بولعان ادامدى زيراتقا، قورىمعا قويۋ مۇمكىن بولماعان كەزدە توپىراق بۇيىرعان جەرىنە قويىپ، بەلگى ورناتادى. جەرلەۋ ورنىنىڭ بۇل ءتۇرى دە مولا دەپ اتالادى. ەگەر ول ارنايى ساۋلەت ۇلگىسىندە كوتەرىلسە، ونى كەسەنە، دىڭ، كۇمبەز دەپ تە اتايدى.

زيرات – كوپتەگەن ادامدار جەرلەنگەن ورىن بولسا، كونە زاماننان قازاق ونى قورىم دەپ اتايدى. الايدا قورىمنىڭ جەكە دارا دا بولۋى ءجيى كەزدەسەدى.
قورىم - كوبىنەسە سوعىستا، جاۋگەرشىلىكتە قازا بولعان جاۋىنگەرلەردى جەكە-جەكە قابىر قازىپ، ارۋلاۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا ۇلكەن ەتىپ قابىر ءتارىزدى قازىلعان ورعا مايىتتەردى توپتاپ قويىپ، توپىراق جاۋىپ، ۇستىنە تاس ءۇيىپ ورناتقان جەرلەۋ ورنى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن اتاۋ بولعان. جەكە-دارا جەرلەنىپ ەرەكشە بەلگى قويىلعان ورىنداردىڭ تۇرلەرى كەسەنە، كۇمبەز، دىڭ، ساعانا دەپ اتالادى. ادەتتە، قازاقتا زيرات، مولا، قورىم سياقتى جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرى جانىنان وتكەن اتتى جولاۋشى توقتاپ دۇعا قىلادى، ايالدامايتىن جاعدايدا وڭ جاق اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارىپ «جاندارىڭ جانناتتا، جاتقان جەرلەرىڭ جايلى بولسىن; قيامەتتىڭ كۇنى جاقىن» — دەپ بەت سيپاي نيەت ەتەدى. اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارۋ ىرىمى «اتتان ءتۇستىم» دەگەن مەڭزەۋدى بىلدىرەدى.

ۋەكيپەدياعا سۇيەنە وتىرىپ كەلتىرىلگەن وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى وسى كىشكەنتاي عانا ۇعىمنىڭ ارتىندا حالقىمىزدىڭ ۇلكەن ۇلتتىق مۇراسى مەن تاريحى جاتقانىن بىلدىرەدى.

ايگىلى حان، سۇلتان، بي، باتىر، اۋليە سياقتى ت.ب. بايىرعى ەليتالىق تۇلعالاردىڭ ارۋاعىن ۇلىقتاۋ ماقساتىمەن، سونداي-اق ەل ەسىندە ساقتاۋى، كەلەر ۇرپاق ۇمىتپاي قادىر تۇتىپ ءجۇرۋى ءۇشىن ءتورت جولدىڭ تورابىنا، قارا جولدىڭ بويىنا، بيىكتەۋ، كورنەكى جەرلەرگە جەرلەپ، باسىنا كەسەنە، كۇمبەز، ساعانا سالىپ، دىڭ ورناتاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى.

ەندى ءدال وسى جەردەن، ءبىزدىڭ ۇلى تاريحىمىزدان حابار بەرەتىن قورىمداردىڭ ءبارى دەرلىك نەلىكتەن قازىلىپ كەتكەنى تۋرالى اڭگىمەنى باستايىق. كور قازۋ سوناۋ پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا باستالعان سىڭايلى. پاتشالىق رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولعان عاسىرلار ىشىندە قورىمداردى قازىپ بايۋدى ماقسات ەتكەن «قارا شەكپەندىلەر» دەگەن سۇمىرايلار بولعان. ەرجان جاۋباي دەگەن ازامات ارحەولوگتاردىڭ «ءبىز موڭعوليادا جۇمىس جاساعان كەزدە، ونداعى قورعانداردىڭ 90 پايىزدان استامى تونالماعانىن بايقادىق. بىزدە كەرىسىنشە 90 پايىزدان استامى تۇگەل تونالىپ كەتكەن» - دەگەن پىكىرىن كەلتىرە كەلىپ، "الايدا پروكۋراتۋرادا «قارا ارحەولوگيا» بويىنشا ەشقانداي فاكت تىركەلمەگەنىنە» تاڭدانىس بىلدىرەدى. سونداي-اق ول «قازاقستان بويىنشا رەسمي تۇردە 25 000 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش بار. شىنتۋايتىنا كەلگەندە بۇدان 10 ەسە كوپ بولۋى مۇمكىن» دەگەن دەرەكتى دە كەلتىرە كەتىپتى.
مەن دە وسى جازدا بەرەل قورعانىندا بولدىم. ارحوەلوگ عالىمدار التىن ادام تابىلعان قورىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك تونالعانىن ايتتى. ەندى وسى ەسكەرتكىشتەر مەن قورىمداردىڭ ءحالى نەشىك؟ ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن، رۋحانياتىمىزدان مول ماعلۇمات بەرەتىن تاريحي ورىنداردى قورعاۋ ءۇشىن ۇكىمەت نە ىستەپ وتىر؟

بۇگىنگى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن سەنات وتىرىسىندا سەناتور بىرعانىم ءايتىموۆا ۇكىمەت باسشىسى باقىتجان ساعىنتاەۆقا وسىنداي دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.

سەناتور ب. ءايتىموۆا: «ەلىمىزدىڭ ارحەولوگتەرى مەن تاريحشىلارى سوڭعى ۋاقىتتا ەسكەرتكىشتەر ەسكەرۋسىز، يەسىز قالىپ، ءارتۇرلى اسەرلەردەن جويىلۋدا ەكەنىن ايتۋدا. وسى اسەرلەردىڭ ءبىرى - وسى دۇنيەلەردى زاڭسىز قازىپ الىپ، جەكە مۇددەسى ءۇشىن پايدالانۋشىلاردىڭ «قارا ارحەولوگتار» نەمەسە «كومبە ىزدەۋشىلەر» قولىندا كەتۋى بولىپ تابىلادى. مۇنداي توناۋشىلىق ارەكەتتەر شىعىس، سولتۇستىك، قازاقستان جانە، تۇركىستان، الماتى وبلىستارىندا قاتتى ءورشىپ تۇر. بۇل قازبالاردىڭ جاپپاي ەتەك الۋىنا ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىنىڭ السىزدىگى ىقپال ەتۋدە. زاڭ بۇزعانداردى قىلمىس ورنىندا ۇستاۋ فاكتىلەرى وتە از.

بۇگىندە قازبا جۇمىستارىمەن كاسىبي ارحەولوگتەر دە، ارحەولوگياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ادامدار دا اينالىسىپ ءجۇر» ، - دەدى.
سەناتور ۇكىمەت باسشىسىنا تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ كوز الدىمىزدا، توقتاۋسىز، بەي-بەرەكەت تونالۋىن توقتاتۋ جانە وسى ماسەلەنى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق رەتتەۋ جونىندە ءتيىستى شارالار قابىلداۋ تۋرالى تالاپ قويدى.
بۇل جەردە ماسەلەنى تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا عانا سىلتەپ قويماي، ارقايسىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني مۇرالاردى ساقتاۋ، بابالالارىمىزدىڭ قورىمدارىنىڭ تونالماۋى، ارۋاعى قورلانباۋى تۇرعىسىندا بەلسەندى پوزيتسيا ۇستانىپ، كورگەن، بىلگەن جاعدايدا ولاردى تىيۋعا اتسالىسۋىمىزدىڭ دا ماڭىزى ەرەكشە.

«دۇنيە ءالى-اق وتەر قيماعانمەن،
سىيلاسقىن ءوز باسىڭدى سىيلاعانمەن.
جالعاننىڭ اقىرىندا بايانى جوق،
قازىنا قىزىل-جاسىل جيناعانمەن، - دەپ ۇلى اقىن ءسۇيىنباي ارونۇلى ايتپاقشى، دۇنيەدەن وتكەندەردىڭ مولاسىنا قوسا كومىلگەن زاتتاردىڭ، دۇنيەنىڭ تونالعانىنا كۇيىنبەيمىز، اۋەلى، اتا-بابامىزدىڭ كورى قازىلىپ، ارۋاعى قورلانعانىنا، سودان سوڭ تاريحىمىزدان مول تاعىلىم بەرەتىن جادىگەرلەردىڭ مۇمكىن پەندەشىلىكپەن، مۇمكىن تاريحتى تانىتپاۋ ءۇشىن ادەيى جويىلعانىنا كۇيىنەمىز. ەڭ بولماسا قالعانىن ساقتاپ قالايىق...

ادىلبەك قابا

Abai.kz