باۋىرجان مومىشۇلى: «ورىسقا وزدەرiڭ قوسىلا بەرiڭدەر»
باقىتجان باۋىرجانۇلى:
- زامانىنىڭ اڭىزى بولعان، بۇگiندە نامىس پەن قايراتتىڭ ولشەمiنە اينالعان باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ العان ءتالiمi, ءوز ۇرپاعىنا بەرگەن ونەگەسi قانداي؟ ادۋىندى پولكوۆنيك سۇر شينەلiن شەشكەندە قانداي ادام ەدi? قانشا ايتىلسا دا جۇرتشىلىقتى سۇيسiندiرۋدەن تالمايتىن باۋكەڭ تۋرالى بiز دە «كiتاپ جانە كەيiپكەر» ايدارىندا ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردiك. اڭگiمەمiزدىڭ ارقاۋى - «ۇشقان ۇيا» رومانى. وتكەن كۇندەر ەستەلiكتەرiن پاراقتاپ، اكە جايلى تولعانعان - باتىر-جازۋشىنىڭ ۇلى باقىتجان مومىشۇلى.
كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە كiتاپ شىعارۋ بiر ازاپ ەدi عوي. اكەمنiڭ «ۇشقان ۇياسى» دا بiراز ۋاقىت قولجازبا كۇيiندە سۇرلەنiپ جاتىپ قالدى. تەك رەسەيدiڭ كالينينگرادىندا جارىق كورگەننەن كەيiن بارىپ قازاقستاندا تاسقا باسىلدى. اكەم كەيiن جازۋشى تۇتقاباي يمانبەكوۆپەن بiرiگiپ قازاقشاعا اۋداردى. ۇستiنەن قوسىپ، تولىقتىردى. «ۇشقان ۇيا» جازىلعاندا دا، قازاقشاعا اۋدارىلعاندا دا اكەمنiڭ جانىندا بولعان جوقپىن.
باقىتجان باۋىرجانۇلى:
- زامانىنىڭ اڭىزى بولعان، بۇگiندە نامىس پەن قايراتتىڭ ولشەمiنە اينالعان باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ العان ءتالiمi, ءوز ۇرپاعىنا بەرگەن ونەگەسi قانداي؟ ادۋىندى پولكوۆنيك سۇر شينەلiن شەشكەندە قانداي ادام ەدi? قانشا ايتىلسا دا جۇرتشىلىقتى سۇيسiندiرۋدەن تالمايتىن باۋكەڭ تۋرالى بiز دە «كiتاپ جانە كەيiپكەر» ايدارىندا ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردiك. اڭگiمەمiزدىڭ ارقاۋى - «ۇشقان ۇيا» رومانى. وتكەن كۇندەر ەستەلiكتەرiن پاراقتاپ، اكە جايلى تولعانعان - باتىر-جازۋشىنىڭ ۇلى باقىتجان مومىشۇلى.
كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە كiتاپ شىعارۋ بiر ازاپ ەدi عوي. اكەمنiڭ «ۇشقان ۇياسى» دا بiراز ۋاقىت قولجازبا كۇيiندە سۇرلەنiپ جاتىپ قالدى. تەك رەسەيدiڭ كالينينگرادىندا جارىق كورگەننەن كەيiن بارىپ قازاقستاندا تاسقا باسىلدى. اكەم كەيiن جازۋشى تۇتقاباي يمانبەكوۆپەن بiرiگiپ قازاقشاعا اۋداردى. ۇستiنەن قوسىپ، تولىقتىردى. «ۇشقان ۇيا» جازىلعاندا دا، قازاقشاعا اۋدارىلعاندا دا اكەمنiڭ جانىندا بولعان جوقپىن.
اكەم بۇل شىعارماسىندا ءوزiنiڭ بالا كۇنگi ءومiرiن، باسىنان وتكەن وقيعالارىن اڭگiمەلەيدi. بiراق كورگەن-بiلگەنiن تiزە بەرمەي، بولاشاق باتىر باۋىرجانعا بەرiلگەن تاربيەنi تانىتاتىن، تاعىلىمعا تولى ەپيزودتاردى باياندايدى. بابام يماشتىڭ اكەمە بەرگەن باتاسى، اجەمنiڭ ايتاتىن ەرتەگiلەرi, اتام مومىشتىڭ تۋراشىلدىعى، اققۇل، تەتە شالدار سياقتى اقساقالداردىڭ كوشەلiلiگi, مومىنقۇل اتامنىڭ باتىرلىعى... بۇنىڭ ءبارi تەكتiلiكتiڭ كورiنiسiندەي ەدi. ەل اراسىنداعى داۋدىڭ ەسكi جولمەن شەشiلگەنiن، كوكپار ويىنىنىڭ قالاي وتەتiنiن، بەسiك جىرىنىڭ ۇلگiلەرiن، قىز بەن جiگiت ايتىسىنىڭ ۇزiندiلەرiن تاپتiشتەي جازادى. «پارتيا، پارتيا» دەپ دiلiنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىن قاعازعا بiر ءتۇسiرiپ قويايىن دەگەن بولۋى كەرەك.
مومىنقۇل اتام مەن تۋعاندا كەلiپ، بەسiكتە جاتقانىمدا ەمiرەنiپ، باتا بەرiپ كەتكەن ەكەن. ارتىنان قايتىس بولىپتى. ول كiسiنiڭ شۋلاتىپ ءجۇرiپ ۇيلەنگەن ءۇش ايەلiنەن ەكi ۇل، بiر قىزى بار. بiر ۇلى، ءابدiلدا كوكەم، مايداندا بولعان كiسi. وتە ادال، تازا ادام ەدi مارقۇم. سوعىستان كەيiن پارتورگ بولعان، كولحوز باسقارعان. بiراق ءومiر بويى بiر پالتو، بiر ەتiكپەن ءوتتi. دۇنيە جيناپ كورگەن ەمەس. اكەم قاتتى سىيلايتىن. سوعىس كەزiندە اكەمە ۇرىستا جۇرگەن اعايىن-تۋىس حات جازادى ەكەن. قاۋiپسiزدەۋ جەرگە اۋىستىر، كومەكتەس دەيتiن بولسا كەرەك. سول كەزدە ونداي ءوتiنiش ايتپاعان جالعىز ادام - سول ءابدiلدا كوكەم ەكەن.
ءۇبيان اپامنىڭ ۇيiنە بالا كەزiمدە بارىپ تۇراتىنمىن. ول كiسi تۇراتىن اۋىل ديقان اۋىلى دەپ اتالعان. كiشكەنتاي كەزiمدە بiر بارعانىمدا مەنi مۇراجايعا اپاردى. ارالاپ ءجۇرiپ كيمەشەك كيگەن، قارت انانىڭ ەكسپوناتىن كوردiم. سول ەسiمدە قالىپ قويىپتى. سودان ۇيگە بارسام الگi مۇراجايداعى ەكسپونات ءۇبيان اپامنان اينىمايدى ەكەن. «مىناۋ مۋزەيدەگi اپا عوي» دەپ، ءوزiمنiڭ بالاڭ قورىتىندىمدى جاساپپىن. سودان كەيiن ءۇبيان اپامدى «مۋزەي اپا» دەپ كەتتiك. ال ول كiسiنiڭ كۇيەۋi ايۋباي جەزدەمدi كورگەن جوقپىن. ەرتەرەكتەۋ قايتىس بولىپتى.
ءاليمان اپام ماعان جاقىنداۋ، ءوزi كۇلدiرگiلەۋ كiسi بولاتىن. بازاردان كەلiپ، «مۋزەي اپانىڭ» وزiنە قالاي ۇرىسقانىن كەلتiرiپ، ءبارiمiزدi كۇلدiرگەنi بار. كەيiن، ۇلكەيگەندە تارازدا تۇردى. بiر كۇنi ۇيگە قوڭىراۋ شالسىن. ول كەزدە قالا اكiمi تشانوۆ دەگەن ازامات ەدi, سول كiسiگە بۇيىمتايى بولىپ، سونى ماعان ايتقىزباقشى ەكەن. «ءاي، سەن جدانوۆقا ايتشى!»، - دەيدi. مەن باسىندا تۇسiنبەي: «جدانوۆ باياعىدا سۇيەگi قۋراپ قالعان ادام عوي» دەسەم: «نە دەپ وتىرسىڭ ءوزiڭ، الگi بiزدiڭ گiبەرناتردi ايتىپ وتىرمىن»، - دەيدi. سونداي كiسi ەدi مارقۇم.
شىعارمادا ايتىلاتىن گانچاروۆتار وتباسىنىڭ ۇرپاعىن بىلتىر اكەمنiڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا كوردiم. يۆان گانچاروۆ دەپ تانىستىردى ءوزiن. بالا-شاعاسى بار، وزدەرi ءوسiپ-ءونiپ جاتىر ەكەن.
شىعارمادا ايتىلعانداي، اكەمدi مومىنقۇل اتام شوقىنىپ كەتەسiڭ دەپ، اۋەلدە ورىستىڭ وقۋىنا جiبەرمەي قويعان. ءسويتiپ، العاشقىدا اكەم مولدادان حات تانىعان. كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىندا مولدالار تۋرالى تەرiس پiكiر قالىپتاستى. سودان ءالi قۇتىلا الماي كەلەمiز. بiلiم تەك قانا عىلىمنان تۇرمايتىنى انىق قوي. اكەمنiڭ مولدادان العان بiلiمi مىقتى ەدi. موسكۆا ءۇشiن شايقاسقان جاۋىنگەر، دiنسiز قوعامنىڭ ارداقتى ازاماتى بولا تۇرا، قۇراندى وقىعان، حاديستەردi تانىعان، شىعىس مارجاندارىن زەردەلەگەن، دiني ادەبيەتتەردi كوپ قاراعان ادام - اۋزىنان اللاسى تۇسپەيتiن ەدi. ابايدى ەرەكشە كورەتiن. «قازiرگi ابايدى بiلەم دەپ جۇرگەندەردiڭ 90 %-ى مۇلدە دۇرىس تۇسiنبەيدi. ابايدى ءتۇسiنۋ ءۇشiن سوپىلاردىڭ تiلiن بiلۋ كەرەك»، - دەگەنi بار. مىسالعا، «ايتتىم سالەم، قالامقاس» دەگەندەگi «قاس»، ياعني «قاش» سوپىلاردىڭ تiلiندە قۇران دەگەن ءسوز. ابايدىڭ جىل مەزگiلi تۋرالى ولەڭدەرi دە عارىشتىق ۋاقىت زاڭدىلىعىنا ارنالعان. ەون، كالكا دەگەن اۋىت ولشەمدەرi بولادى. گەتە ولەڭدەرiن «ءبيسسiميللاھي-ر-راحمانير-راحيم» دەپ باستاعانىن قازiر جۇرت بiلە بەرمەيدi»، - دەپ، بۇرىن مەن ەشقاي جەردە ەستiمەگەن اڭگiمەلەردi ايتاتىن. «باتىستىڭ كوپ عالىمدارى اشقان فيزيكالىق زاڭداردى العاشقىدا شىعىستاعى يسلام عۇلامالارىنان العان»، - دەيتiن: «ەينشتەيننiڭ سالىستىرمالىق زاڭى حازiرەت يننايات حاننىڭ كiتابىندا بار». وسى سياقتى اڭگiمەلەردi ءوزiنiڭ جاقىن، سەنiمدi دەگەن ادامدارىنا ايتىپ وتىراتىن. «ۇشقان ۇيادا» گانچاروۆتاردىڭ ۇيiنە بارعاندا يكونالارعا تەسiلiپ ۇزاق قارادىم دەيتiن جەرi بار. ونى دا تەگiن جازباعان. اللاعا سەرiك قوسۋ - كۇنا ەكەنiن ەستەن شىعارمايتىن اكەمنiڭ يكونالار تۋرالى ويى تەرەڭدە ەدi. پسيحومەتريا دەيتiن عىلىم بار ەكەن. ول عىلىمنىڭ مiندەتi - دەنەلەردiڭ جادىندا قالعان دەرەكتەردi وقۋ. مىسالى، بiر زاتقا نەشە ادام قاراعانىن انىقتاۋعا بولادى ەكەن. سوندا يكونالارعا قاراپ تابىنعان ادامداردان، ونى جاقسى كورiپ تەلمiرگەن كوزدەردەن بولiنگەن ەنەرگيانىڭ اسەرiنەن ادامنىڭ قولىمەن سالىنعان سۋرەتتەردiڭ فيزيكالىق قۇرىلىمى وزگەرiپ، سۇلۋلاناتىن كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارiن ايتا كەلiپ اكەم: «اللا- تاعالا جاراتقان نارسەنiڭ بارiندە جان بار»، - دەپ وتىرۋشى ەدi. سالت-ءداستۇردi دە وتە قۇرمەتتەيتiن. «قازاقتىڭ ءداستۇرi - سالىنعان iز، قالانىپ بiتكەن ءدالiز. ونىمەن جۇرسەك ەشقاشان اداسپايمىز. ال ودان ايىرىلساق، كۇنiمiز قيىن بولادى. دiن ەشقاشان دا داستۇرگە زيانىن تيگiزبەۋi كەرەك»، - دەپ ارiدەن ويلايتىن. كورiپكەلدiك قاسيەتi دە بار ەدi. بiردە اۋرۋحانادا جاتقانىندا جانىنداعى قاريانى الىپ كەتۋگە ۇلى كەلدi. الگi قاريانىڭ كوڭiل-كۇيi جاقسى بوپ كورiنگەن بارiمiزگە. اكەم تۇنەرiپ وتىردى دا قاريانىڭ ۇلىنا: «دايىندالا بەر، اكەڭ بۇگiننەن قالمايدى»، - دەسiن. اكەسiن ولiمگە كiم قيسىن، انا جiگiت رەنجiپ كەتتi. سول ءتۇنi قاريا و دۇنيەلiك بولىپتى. تۋرا سونداي جاعداي ەكiنشi رەت قايتالاندى. اكەم ءابدiلدا كوكەمنiڭ ۇيiندە وتىرعاندا ءۇبيان اپامدى سو كiسiنiڭ ۇلى ساپارباي ەرتiپ كەلەدi. اپكەسiن كورگەن اكەم امانداسقاننان كەيiن «ۇيiڭە قايت، ساپارباي دايىندالسىن»، - دەيدi ءامiر ەتكەندەي. سوزiنە ونشا سەنە قويماعان اپكەسi iنiسiنiڭ ايتقانىن iستەپ، اۋىلىنا قايتادى. ءسويتiپ، تاڭعا جاقىن دۇنيە سالعان ەكەن. ءوزi ءال ۇستiندە جاتقان كەزدە دە سول قاسيەتiن تاعى بiر تانىتقانى بار. رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلعانىمىزعا پالەن جىل بولدى دەپ، وسىندا تويدىڭ قامى جاسالىپ جاتىر ەدi. سونداعى ايتقانى عوي: «ورىسقا قوسىلساڭدار، وزدەرiڭ قوسىلا بەرiڭدەر، مەن كەتەمiن»، - دەپ. ارتىنشا ومiردەن ءوتتi.
مەنiڭ ورىس مەكتەبiنە بارعانىمدى ويلاپ قامىعاتىن. بiر كەلگەنiندە اناما: «اۋىلدىڭ وسىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنت بالالارىن ۇيگە جيi شاقىرىپ تۇر. باقىتجان مەكتەپتە ورىسشا سويلەيدi ەكەن، ۇيدە بiر مەزگiل قازاقشا سويلەسiن»، - دەپ، تاپسىرماسىن بەرiپ كەتتi. ءوزiم قۇرالپى بالالار كانيكۋلدا ماسكەۋگە، لەنينگرادقا، قىرىمعا كەتiپ جاتادى. مەن دە بارعىم-اق كەلەدi. بiراق اكەم اۋىلعا جiبەرەتiن. Iشتەي رەنجiپ ءجۇرۋشi ەدiم. بiراق قازiر قۋانامىن. اللاعا شۇكiر، سونىڭ ارقاسىندا ءوز ۇلتىما وگەي بولىپ قالمادىم. سونشالىقتى شەشەن بولماسام دا، ويىمدى جەتكiزiپ، ەركiن اڭگiمەلەسە الامىن. قانشاما قۇربىلارىم قازاقشاسىنىڭ اقساقتىعىنان ازاپ شەگiپ ءجۇر.
جالپى، جاس كەزiمدە اكەمە كوپ رەنجiگەن اداممىن. بالا كەزiمدە جانىمدا بولمادى. اسكەردە ءجۇردi, رەسەيدە بولدى. اندا-ساندا بiر كەلەدi. سول ءۇشiن مەنi تاستاپ كەتتiڭ دەپ ايىپتادىم. بiراق كەيiن ونىم قاتە ەكەنiن ءتۇسiندiم. كەي ادامداردى «سەگiز قىرلى، بiر سىرلى» دەپ جاتادى. ال اكەمنiڭ قىرى سەگiزدەن دە كوپ ەدi. ول كiسiنi ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس. كiم بiلەدi, اكەم دە ماعان رەنجiپ كەتكەن شىعار. قاي اكە بالاسىنا ريزا بولۋشى ەدi. دوستارىنىڭ ايتۋىنشا، وكiنەتiن دە كەزدەرi بولىپتى. دميتري سنەگيننiڭ جازعاندارىنا قاراساق، اكەم وتباسىنىڭ جىلۋىن اڭساپ، مەنiڭ اپامدى ساعىنادى ەكەن. ەندi, ول - اكە، مەن - بالا. اكەمنiڭ ءومiرiن تالقىلاۋ مەنiڭ ەنشiمدەگi نارسە ەمەس.
قازiر اكەم تۋرالى ءارتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىلىپ جاتادى. مىناۋىڭ ويدان شىعارىلعان دەسەڭ، «سەن نە بiلەسiڭ؟»، - دەپ، وزiڭە تيسەدi. كەيدە تiپتi, كۇلكiڭ كەلەدi. ايتەۋiر حالىقتىڭ ماحابباتى عوي دەيمiز دە قويامىز. قۇداي سودان ايىرماسىن.
جازىپ العان
ارمان المەنبەت
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى
