اقش-قىتاي ساۋدا قاتىناسىنىڭ بىزگە بەيمالىم قىرلارى

"ۇلكەن جيىرامالىق" (G20) ءسامميتى اياسىندا اقش-قىتاي باسشىلارىنىڭ قوناعاسى فورماتىندا وتكەن كەزدەسۋىندە ەكى ەل ۋاقىتشا كومپروميسسكە كەلدى. انىقتاپ ايتقاندا، اقش-تىڭ اۋەلدە جوسپارلاعان قۇنى 200 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن قىتاي تاۋارىنا  سالعان كەدەندىك سالىعى كەلەسى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ 10 پايىزدان 25 پايىزعا ءوسۋى كەرەك بولعان ەدى. ەندى وسى قوناعاسى ناتيجەسى بويىنشا قىتاي 90 كۇنگە مۇرسات الدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقارالىق جينالىستاردا قىتايدى قاتاڭ تۇردە ايىپتاپ، ءتۇرلى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارەكەتتەرى ارقىلى قىسىم جاساپ كەلگەن اقش ازداپ جۇمساقتىق تانىتىپ، شەشىم قابىلداۋعا ۋاقىت بەرۋى نەنى تۇسىندىرەدى؟

ساۋدا سوعىسى باستالىسىمەن "اقش-تىڭ تۇپكى ماقساتى نە؟" دەگەن سۇراق نەگىزىندە جاسالعان بولجامداردى ەكى ءتۇرلى تۇجىرىمعا جيناقتاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، جاڭا قىرعي قاباق سوعىسىنىڭ باستالۋى بولسا، ەكىنشىسى، اتاقتى "پلازا كەلىسىمىڭ" قىتايلىق نۇسقاسى دەگەن تۇجىرىم بولاتىن. بۇل ەكى تۇجىرىمنىڭ دا نەگىزى جوق ەمەس ەدى. ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ 2017 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاريالاعان "مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى ەسەبى" مەن اقش قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ 2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاريالاعان "مەملەكەت قورعانىسى ستراتەگيالىق ەسەبىندەدە" قحر مەن رەسەيدى اقش-تىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق باسەكەلەستەرى رەتىندە اتاۋى; دونالد ترامپتىڭ وسى جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا "تايۆان ساياحات اكت" اعىلىشىنشا (Taiwan Travel Act) قىتايشا (与台湾关系法) زاڭىنا قول قويۋى;  وسى جىلدىڭ 30 مامىرىندا اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تىنىق مۇحيتى قولباسشىلىعى اتاۋىنىڭ اقش قارۋلى كۇشتەرى ءۇندى-تىنىق مۇحيتى قولباسشلىعى بولىپ وزگەرتىلۋى، اق ءۇي باسشىسىنىڭ 20 قازاندا «قىسقا جانە ورتا قاشىقتىققا ۇشاتىن زىمىرانداردى جويۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتان» شىعاتىنىن مالىمدەۋى قاتارلى ناقتى قادامدارى "جاڭا قىرعي قاباق سوعىسىنىڭ" باستالۋ نىشاندارى رەتىندە قابىلدانعان بولاتىن.

ال  وسىنشاما اسكەري، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىسىم جاساپ كەلگەن اقش-تىڭ  بۇل قوناعاسى ناتيجەسىندە قىتايعا تىنىستاۋ مۇمكىندىگىن بەرۋى امەريكانىڭ "كسرو-نىڭ ىدىراۋى" سەكىلدى تاريحي وقيعانىڭ قايتالانۋىنا ەمەس، قايتا "پلازا كەلىسىمىنىڭ" قىتايلىق نۇسقاسىنىڭ قايتالانۋىنا كوبىرەك مۇددەلى ەكەنىن كورسەتكەندەي.

اقش ۇكىمەتى 6 شىلدە كۇنى "جالپى قۇنى 34 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 818 ءتۇرلى قىتاي تاۋارىنا 25 پايىزدىق كەدەندىك سالىعىن رەسمي تۇردە ەنگىزگەن بولاتىن. ءيا، 6 شىلدە كۇنى. بۇل داتاعا ەرەكشە اكتسەنت بەرىپ جاتقانىمىزدىڭ ءوز سەبەبەبى بار. تاريحقا ازداپ شەگىنىس جاساساق، بۇل كۇننىڭ ەكى ەل ءۇشىن دە سيمۆوليكالىق مانگە يە ەكەنىن بايقايمىز. 1785 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە دوللار قۇراما شتاتتاردىڭ رەسمي ۆاليۋتاسى بولىپ بەكىتىلگەن كۇن بولسا، 1840 جىلدىڭ 6 شىلدەسى ۇلىبريتانيا مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى "اپيىن سوعىسىنىڭ" باستالعان كۇنى ەدى. انگليانىڭ اپيىندى قىتايمەن اراداعى كەرى ساۋدا بالانىسىن جويۋ ماقساتىندا ەكسپورتتاعانى بەلگىلى. ال اقش ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ 2017 جىلعى مالىمەتى بويىنشا قىتايمەن اراداعى كەرى ساۋدا بالانسى 375 ميلليارد دوللار بولعان ەدى. ال، قۇنى 200 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن قىتاي تاۋارىنا 10 پايىزدىق كەدەن سالىعىن ەنگىزىلۋى 18 قىركۇيەككە تۇسپا-تۇس كەلۋى دە سايكەستىكتەن گورى ساياسي ەمەۋرىنگە كوبىرەك ۇقسايتىنداي. 1947 جىلدىڭ 18 قىركۇيەك كۇنى اقش كونگرەسى قابىلداعان "مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك زاڭىنىڭ" نەگىزىندە اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى قۇرىلعان ەدى. ال 1931 جىلدىڭ 18 قىركۇيەك كۇنى جاپونيا ۇكىمەتىنىڭ قىتايعا شاپقىنشىلىق جاساۋىنىڭ باستاۋ العان كۇنى ەدى. قاراپ وتىرساق، بۇل ەكى داتا دا اقش ءۇشىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار كۇن بولسا، قىتاي تاراپى ءۇشىن قارالى كۇن ەدى. جانە وسى ەكى جاعداي بويىنشا دا قىتاي ۇكىمەتى مۇلدەم ىرىقسىز جاعدايعا كوشكەن ەدى. ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنىڭ پروتسەسىنە جانە قوس تاراپتىڭ ەكونوميكالىق-ساياسي الەۋەتى مەن مۇمكىندىگىنە قاراپ، اقش -تىڭ ىرىقتى ورىندا ەكەنى جوعارىداعى ويىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە بولعان اقش پەن جاپونيا اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى دا وسى پىكىرىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى. 1985 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا جاپونيا جالپى ىشكى ءونىم بويىنشا كەڭەس وداعىن باسىپ وزادى. تىپتەن، ادام باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىم بويىنشا اقش-تىڭ ءوزىن ارتتا قالدىرىپ، امەريكامەن اراداعى ساۋدا ءپروفيتسيتى جالپى ساۋدا كولەمىنىڭ 50 پايىزىنا جەتكەن ەدى. ال قازىرگى قىتايمەن اراداعى جاعداي دا وسىمەن شامالاس. قىتاي قازىرگى كەزدە الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكا، جانە ونىڭ اقش-پەن اراداعى ساۋدا ءپروفيتسيتى 2017 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا جالپى ساۋدا كولەمىنىڭ 66 پايىزىن يەلەنەدى. تاعى ءبىر قىزىقتى جايت، اقش-جاپونيا ساۋدا سوعىسى كەزىندە سىرتقى ساۋدا وكىلىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، كۇنشىعىس ەلىن اتاقتى "پلازا كەلىسىمىنە" ءماجبۇر ەتكەن ساياسي تۇلعا روبەرت لايتحايزەردىڭ 33 جىلدان كەيىن قايتادان قۇراما شتاتتاردىڭ سىرتقى ساۋدا وكىلى بولىپ تاعايىندالۋى ەدى. "پلازا كەلىسىمىنىڭ" ناتيجەسى بويىنشا جاپونيا ەكونوميكاسى سوڭعى 30 جىل بويى نە وسپەيتىن، نە كەرى شەگىنبەيتىن ءبىر قالىپتى كۇيدە بولىپ قالعان ەدى. اقش ۇكىمەتى ساۋدا سوعىسىنىڭ نەگىزگى قارۋى رەتىندە جاپونيانىڭ وڭدەۋ ونەركاسىبىن نەگىزگى نىساناسى ەتىپ السا، قىتايمەن اراداعى تەكەتىرەستە دە وڭدەۋ ونەركاسىبىن نەگىزگى نىسان ەتىپ العانىن كورەمىز. اقش-تىڭ العاشقى كەدەندىك سالىعىنا ىلىنگەن 1300 ءتۇرلى تاۋارىنىڭ قىتاي پرەمەرى لي كەتسياننىڭ 2015 جىلى ۇسىنعان "قىتايدا جاسالعان 2025" ستراتەگياسىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنى مۇنىڭ تىكەلەي دالەلى. Morgan Stanley-ءدىڭ زەرتتەۋ ەسەبى بويىنشا "ەگەر اقش بارلىق قىتاي تاۋارىنا كەدەندىك سالىق ەنگىزسە، قىتايدىڭ 5.5 ميلليون ادامى جۇمىسسىز قالادى جانە جالپى ىشكى ونىمنىنە كەرى اسەرى 1.3 پايىزدى قۇرايدى" دەپ كورسەتىلەدى. سونىمەن بىرگە، جوعارى تەحنولوگيا سالاسى بويىنشا ءبىلىم العىسى كەلەتىن قىتايلىق ستۋدەنتتەردى تەكسەرۋدى قاتاڭداتۋ، ءارى ولارعا ۆيزا بەرۋدى شەكتەۋى اقش-تىڭ قىتايدى تەك وڭدەۋ ونەركاسىبى دەڭگەيىندە عانا كورگىسى كەلەتىنىن كورسەتەدى. مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قىتاي جوعارى تەحنولوگيانىڭ 30 پايىزىنان كوبىن اقش-تان يمپورت ەتەدى. تىپتەن، بۇل تەحنولوگيالار بالاماسىز ءارى ەڭ نەگىزگى تەحنولوگيالار بولىپ ەسەپتەلەدى. اقش ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ وسى جىلدىڭ 16 ءساۋىر كۇنى ZTE تەلەكوممۋنيكاتسيا كومپانياسىنا نەگىزگى دەتالداردى ساتۋعا جەتى جىلعا تيىم سالعان ەدى. ءارى ءۇش-اق كۇن وتكەن سوڭ كومپانيا ديرەكتورلارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى كاسىپورىننىڭ "ەسەڭگىرەگەن قالىپقا" تۇسكەنىن جاريالاۋى وسىنىڭ نەگىزگى دالەلى.

بۇل جاعىنان اقش تاراپى قىتاي ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور جانە بىردەن اسەر ەتەتىن تاكتيكالىق شارالارعا دەن قويۋىنا قاراپ، ساۋدا سوعىسىن تەزىرەك شەشۋگە ەڭ الدىمەن ءوزى مۇددەلى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. قىتايدان كەلەتىن يمپورتتىق تاۋارلارعا سالىق ەنگىزگەننەن كەيىن نەگىزگى سالماقتىڭ امەريكا تۇرعىندارىنا تۇسەتىنى تۇسىنىكتى. ال قىتايدىڭ كەدەندىك سالىعى نەگىزىنەن قۇراما شتاتتاردىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا باعىتتالعانىن بايقايمىز. بۇل سالا ترامپ ءۇشىن ەكونوميكالىق ماڭىزىنان گورى ساياسي ماڭىزى جوعارى. ويتكەنى، ترامپتىڭ سايلاۋشىلارىنىڭ كوبىن نەگىزگى ەكونوميكالىق سالاسى اۋىلشارۋاشىلىعى بولعان شتاتتاردىڭ قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل جاعداي ترامپتىڭ ساياسي كارەراسى ءۇشىن ۇلكەن سىناق ەكەنىن ايقىنداپ بەرەدى. قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا وتكەن ارالىق سايلاۋ ناتيجەسى (دەموكراتتار تومەنگى پالاتادا باسىمدىلىققا يە بولعان ەدى) مۇنى تىپتەن ايقىنداي ءتۇستى. ءارى باسقارۋ جاعىنان، ترامپ قۇزىرەتتىلىگىنىڭ شەكتەۋلى (ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردى ءبارىبىر كونگرەس شەشەدى), كەرىسىنشە سي-ءدىڭ شەكسىز قۇقىققا يە ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون.

ءار ەكى تاراپ توقسان كۇن ىشىندە نە ىستەۋگە ۇمتىلۋى مۇمكىن؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەكەۋى دە ەۋروپامەن بايلانىسىن تەرەڭدەتۋگە ۇمتىلارى داۋسىز. وسىعان دەيىن كانادا، مەكسيكا، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا سەكىلدى نەگىزگى ساۋدا ارىپتەستەرىمەن ەركىن ساۋدا كەلىسىمىنە كول قويعان اقش ءۇشىن ەۋروپامەن ساۋدا كەلىسىمىن جاساسۋ ەڭ سوڭعى قادام بولماق. ءارى قىتايعا دا سوڭعى مۇمكىندىك قالدىرماۋدىڭ امالى بولۋى مۇمكىن. "ۇلكەن جيىرمالىق" ءسامميتى اياسىندا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن رەفورمالاۋعا قاتىستى تاريxي كەلىسىمگە قول جەتكىزۋىنىڭ ءوزى اقش پوزيتسياسىن تىپتەن نىعايتا تۇسەتىنى ءسوزسىز. دەسە دە، سوڭعى كەزدەرى گەرمانيا مەن فرانتسيانىڭ اقش-پەن اراداعى سالقىن قاباق بولعانىن قحر ءوز پايداسىنا اسىرۋعا تىرىسۋى بايقالادى. ءۇش اي ىشىندە سي ءوزىنىڭ ء"بىر جول - ءبىر بەلدەۋ" باعدارلاماسى ارقىلى وڭتۇستىك ەۋروپا ەلدەرىمەن بايلانىسىن تەرەڭدەتۋگە بارىن سالارى ءسوزسىز. اقش-قا ەكسپورتىنىڭ نەگىزگى بالاماسى رەتىندە ەۋروپادان ءتيىمدى نارىقتىڭ جوق ەكەنى دە بەلگىلى. قاراشا ايىنىڭ باس شەنىندە شانحايدا وتكەن كورمەنىڭ اشىلۋ راسىمىندە قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ ء"بىزدىڭ ەل الداعى 15 جىلدا شەت ەلدەردەن 40 تريلليون دوللارعا تاۋار يمپورتتايتىن بولادى" دەپ مالىمدەۋىنىڭ ءوزى ەۋروپانى ويلانتا باستاعانى ءسوزسىز.

ەرمەك دۇيسەنقوجا، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

Abai.kz