ۇستازدى ۇلى دەۋدىڭ ايىبى جوق. ۇلى ۇستاز دۇنيەدەن وتكەن كۇنى ۇلكەن اپا تەلەفون سوقتى. كوڭىلى بەكەر قوبالجىپ تۇرعان جوق. جاقسى كورەتىن نەمەرەسىنىڭ اتى – شەرحان. قارعاداي بولسام دا قالام ۇستاپ جۇرگەن سوڭ قۇرمەتتەپ، اتىن ماعان قويدىرعان. ويلانعام جوق، «شەرحان بولسىن» دەدىم. شەرحان قالعان ءۇش باۋىرىنان بولەك بولىپ ءوستى. ۇلى اتاسىنا ءتۇر-ءتۇسى ۇقسار-ۇقساماس، بىراق مىنەزى ۇقسايدى. «اي مەن ايشانى» وقى دا، بالا شەرحاندى كور. بۇل شەرحان بالا كۇنىندە بولتىرىك اسىراعان. ورمانشىنىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، اۋىلداعى ۇلكەن اپاسىنىڭ قاسىنا كەتتى. باسقالارى شارۋانىڭ ءبارىن سونىڭ موينىنا ارتىپ تاستاپ، قۋانا-قۋانا قالاعا كەلىپ الدى. ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس.

جاقىندا مەن دە تاۋعا بارىپ كەلدىم. تاۋدىڭ اراسى، ورماننىڭ ءىشى، وزەننىڭ جاعاسى. جارتاستان شىپ-شىپ شىعىپ تۇرعان تامشىلاردى كوردىم. جارتاستىڭ كوز جاسى سياقتى اسەر ەتتى. قاتالدىق پەن مەيىرىمدىلىك قاتار ءومىر سۇرە بەرەدى ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم. شەرحان مۇرتازانىڭ دا قولىنا ءبىر تال گۇل ۇستاپ تۇرعانىن كورگەنىم بار. سامارقاننىڭ كوك تاسىنداي ەرىپ تۇر. ا.س. دەگەن قاس تالانت ءبىر مۇڭلى ارۋدىڭ الدىنا «ءيا» ما، «جوق» پا؟» دەپ جازىپ كەتەتىن. وڭ جاقتا وتىرىپ قالعان مۇڭلى ارۋدىڭ نەگە «ءيا» دەمەگەنىنە تاڭعالدىق. سول مۇڭلى ارۋ شەرحان مۇرتازانىڭ بەرگەن جالعىز تال گۇلىن قابىل الدى. كەيىن «اسىل ادامعا نەگە ءبىر پەرزەنت سۇيگىزبەدىم؟» دەپ جىلادى.

ەڭ العاش كەزەكشىلىككە تۇسكەنىم ءالى ەسىمدە. قويدىڭ كەزەگى سياقتى. بەتتەر دايىن بولعاندا شەراعاڭا حابارلاستىق. تاۋ ساعاسىنداعى ونەرجايدا ەكەن. بەتتەردى سول جەرگە الىپ كەلۋدى بۇيىردى.

تىك تۇرعان كۇيى ون التى بەتتى ءبىر تالداپ كوز الدىنا توسىپ قارادى. قاراپ بولعان بەتتەر قۇس قاناتىنداي قالىقتاپ بارىپ، ۇستەلدىڭ ۇستىنە قوناقتاپ جاتىر. ساحنادا ءستاليننىڭ ءرولىن ويناپ تۇرعان سەكىلدى. ءوزىنىڭ اتا جاۋىنا ۇقساعىسى كەلگەن ادامدار بولادى. رۋحاني اكەسى تۇرار رىسقۇلوۆتى دا ستالين الدى، ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى مۇرتازانى دا ستالين الدى. سودان دا بالكىم ستالين سەكىلدى قاتال بولىپ كەتكەن شىعار.

شەراعاڭنىڭ الدىنا ەڭ العاش كىرگەنىم ەسىمە تۇسەدى. ول كەزدە مەن جيىرما بەس جاستا ەدىم. گاگارين عارىشقا ۇشقان جىلى تۋعام. شەراعاڭ ەلۋ ءتورت جاستا بولاتىن. اشتىق جىلى تۋعان. «قازاق ادەبيەتىندە» شىققان ەكى اڭگىمەمدى ۇناتىپ شاقىرتىپتى. الايدا الدىنا كىرگەندە جاقسى كورىپ تۇرعانىن كورگەم جوق. «قىزىل جەبە» رومانىندا: «ارىستاننىڭ ەمىرەنۋى وزىنشە. ءتىپتى تۋعان بالاسىنا مەيىرى تۇسكەننىڭ وزىندە ءتۇرى اشۋلى سياقتى كورىنەدى»، – دەپ جازعانىن كەيىن وقىدىم. جازۋشىلار بىرەۋ تۋرالى جازدىم دەپ ويلايدى، شىندىعىندا ءوزى تۋرالى جازادى. «جۇمىسقا قابىلداندىڭ!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جاڭا تىگىلگەن وتاۋدىڭ قازىعىن قاققانداي نىق ەستىلدى.

«قىزىل جەبەدەن» الىنعان جوعارىداعى سويلەمدەردىڭ استىندا: «…بىرتە-بىرتە مۇزداي جۇرەك ءجىبيىن دەدى» دەگەن ءسوز تۇر. «مۇزداي جۇرەك» دەگەن سوزگە ەرىكسىز ايال قىلاسىڭ. ەكىنىڭ ءبىرى قولدانا بەرمەيتىن مەتافورالىق تىركەس. اباي اتامىزدا ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى. جۇرەگىنىڭ باسىنا مۇز بوپ قاتقان نە؟

ول كەزدە «اي مەن ايشا» ءالى تۋماعان. قاباعىن قۇرساعان كىربىڭنىڭ سىرى بىزگە جۇمباق. سويتكەن شەراعاڭنىڭ دا مۇزداي جۇرەگى بىرتە-بىرتە ءجىبيىن دەدى. جۇمىستى جاقسى ىستەسەڭ، بالا دەمەي، شاعا دەمەي، ەڭبەگىڭدى ادال باعالايتىن باسشى.

شەراعاڭ قابارعان قالىڭ قاباقتى، شيرىعىپ سويلەگەندە ءشۇرشيىپ كەتەتىن ەتتىلەۋ ەرىندى كىسى. بىراق تولىق دەنەلى ەمەس، قايىڭ قاپتال دەۋگە كەلەتىن كۇرەستىڭ ادامى. باستىق بولىپ كەڭسەدە وتىرعانداي ەمەس، ءتۇن قاتىپ تۇزدە جۇرگەندەي شىمىر. ونىڭ قاسىندا سول كەزدەگى تاعى ءبىر مىقتى باس رەداكتور سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ بەت-ءجۇزى تۇنعان ءسابي-سۋرەت. كوزدەرى ءۇشبۇرىشتانا بوتالاپ تۇراتىن. سول كىسىنىڭ: «شەرحان اعالارىڭ ايەلىنىڭ پەرزەنتحاناعا ءتۇسىپ جاتقانىنا قاراماي، جولساپارعا شىعىپ كەتكەن»، – دەپ بالاشا تاڭ-تاماشا قالىپ ايتقانىن ەستىدىم. ءومىر باقي ءوزىن-ءوزى قايراپ، شىڭداپ، شىڭداۋىلداي قاعىلىپ-سوعىلىپ وسكەن جانعا بەرگەن باعاسى وسى. شىندىعىندا شەراعاڭ كۇتپەگەن جەردەن شىعا كەلىپ، قاپىدا باس سالاتىن جانالعىشتىڭ قاتەرىنە قاي كەزدە دە دايىن بولعان ادام.

مەن دەگەن تالايدى ءبىر شايناپ تاستاعاننان قالدىرمايتىن قارسىلاستارى دا وڭاي ادامدار ەمەس. بىردە جازۋشىلار وداعىندا شەرحان مۇرتازانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىنەن كەتىرۋگە ارنالعان اشىق پارتيا جينالىسى بولدى. سونىڭ الدىندا عانا پارتيا ۇيىمى حاتشىسىنىڭ قالبالاقتاپ، انا كابينەتكە ءبىر، مىنا كابينەتكە بىر شاپقىلاپ جۇرگەنىن كورگەنبىز. كەيدە تاعدىرىڭدى شەشەتىن ورىندارعا ءبىلىمسىز بىرەۋلەردى ادەيى قوقيتىپ قويىپ قويادى. ال شەراعاڭا جابىلعانداردىڭ وزدەرى قازاققا ءبىر-ءبىر تۋ بولىپ جۇرگەن كىسىلەر. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ارىستانداي بولىپ جۇرگەن اعالارىمىز شيەبورىلەردەي قاڭسىلاستى. وتىز جەتىنشى جىل بولسا، شەراعاڭ بىردەن ۇستالىپ كەتەتىندەي ايىپ تاعىلدى.

ءبىر ءسات شىنىندا دا وتىز جەتىنشى جىلعا تاپ كەلگەندەي، مىنبەر جاقتان سۋىق لەپ سوقتى. «پانتيۋركيستىك يدەيالارعا بەرىلگەن»، «شىعارماسىنان پانتيۋركيزمدى ناسيحاتتايتىن تۇستارىن قىسقارتىپ تاستاۋدى ۇسىنعانىمىزدا تىڭداماعان» دەگەندەي سىندار ايتىلدى. قۇددى «قىزىل جەبە»، «جۇلدىز كوپىر»، «قىل كوپىر»، «تامۇق» رومان-حامساسىنىڭ كەيىپكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ ۇمىتىلىپ، ورنىنا شەرحان مۇرتازا جاۋاپ بەرىپ تۇرعان سەكىلدى بولىپ كورىندى. «كەڭەستىك ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتە»: «پانتيۋركيزم – حح عاسىر
باسىندا پايدا بولعان تۇرىك بۋرجۋا-زيالىق-پومەششيكتىك توبىنىڭ رەاك-تسيالىق شوۆينيستىك دوكتريناسى»، – دەگەن انىقتاما بار. سونىمەن بىرگە تۇركيانىڭ باسشىلىعىمەن تۇركى تىلدەس حالىقتاردى بىرىكتىرۋدى ۇگىتتەيتىنى كەلتىرىلگەن. ال روماننىڭ باس كەيىپكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ سول يدەيانىڭ جەتەگىندە بولىپ، تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تۋىن كوتەرگىسى كەلگەن تۇلعا. تۇرار رىسقۇلوۆتى قايتا ءتىرىلتىپ اكەلىپ جازالاۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ەندەشە كەيىپكەردىڭ ورنىنا اۆتوردى جازالاپ جىبەرۋ قولدا تۇرعان شارۋا سياقتى.

شەرحان مۇرتازا قازاقشا سويلەسە، جەڭىلەتىنىن ءبىلدى. مىنبەگە شىقتى دا، ورىسشا سويلەدى. اۋىلدى جەردە مەكتەپ بىتىرگەنمەن، وقۋدى ماسكەۋدە وقىعان. «شىعارمامنىڭ كۇدىكتى جەرلەرىن قىسقارتام» دەمەدى، «ويباي، ايىپتىمىن» دەپ كەشىرىم دە سۇرامادى. قايتا جەلكەسى كۇجىرەيىپ، رۋحتانىپ كەتتى. تۇراردىڭ تۋى روماندا ءبىر جەلبىرەسە، مىنبەدە ەكى جەلبىرەدى. نامىسى بيىك ادامنىڭ شامىرقانعانى زالدى دا دۇرك كوتەرىپ اكەتتى. ءماجىلىس زالىندا وتىرعاندار تۇگەل قول سوققاندا، الگى جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلار باستارىن ەرىكسىز تومەن سالدى. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىن، شەراعاڭدى ءبىر قۇلاتقىسى كەلگەن ادام، ول بەكەجان تىلەگەنوۆ بولاتىن. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىن پالەنباي جىل اتقاردى، ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا سالاسىندا تۇگەنباي جىل جاۋاپتى قىزمەت ىستەدى. ءوزى دە رومان جازىپ، جازۋشىلىقتىڭ ازابىن ءبىر كىسىدەي كورىپ جۇرگەن ادام. شەراعاڭا وزدىگىنەن ۇرىنباعان شىعار، تاپسىرمامەن ىستەگەن بولار. كىم بىلگەن، بىراق.

جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ «ءبىر پويىز ءبىر اۋىل ەل قۇساپ سىڭسىپ كوشىپ بارا جاتتى» دەگەندەي ءبىر سويلەمى بار ەدى. جولما-جول ەسىمە تۇسپەي تۇر. پويىزعا مىنگەن سايىن ويىما كەلەدى. اندا-ساندا جازۋشىلارمەن بىرگە مەرەيتويعا بارعاندا مىنە، سوندا عوي ءبىر قاۋىم ەل قۇساپ جوڭكىلەتىنىمىز. سونداي ساپاردىڭ بىرىندە شەرحان مۇرتازا، مۇحتار ماعاۋين، سايىن مۇراتبەكوۆ، رامازان توقتاروۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، جولامان تۇرسىنباەۆ، تاعى ءبىراز تانىمال ادامدار ءبارى ءبىر پويىزعا، ءبىر پويىز بولعاندا دا ءبىر ۆاگونعا وتىردى. ول ساپاردىڭ قاي جىلدىڭ ەسەبىنە كىرەتىنىن وپ-وڭاي ەسەپتەپ شىعارىپ الۋعا بولادى. اكىم تارازي الپىس جاسقا تولىپ، سونى اتاپ وتۋگە كەتىپ بارا جاتقانبىز. شەراعاڭ جۇمىستا قاماۋداعى ارىستانداي كۇركىرەپ جۇرسە، ساپارعا شىققاندا ورمانداعى اڭ پاتشاسىنداي دۇركىرەتىپ جۇرەدى. تاتارشا ءاندى ءبىر قايىرىپ، ءازىل-قالجىڭدى ەكى قايىرىپ، اينالاسىن دا ارقالاندىرىپ تاستايدى.

بىراق ەكى جازۋشى كۋپەدەن شىقپاي قويدى. بىرەۋى مۇحتار ماعاۋين، ەكىنشىسى – سايىن مۇراتبەكوۆ. شەراعاڭمەن ارالارىندا سالقىندىق بار دەپ ەستيتىنبىز. ءبىز ءۇشىن بىرىنەن ءبىرى كەم ەمەس. مۇحتار ماعاۋين مۇحتار اۋەزوۆتەردىڭ، سايىن مۇراتبەكوۆ بەيىمبەت مايليندەردىڭ كوزىندەي ادامدار. سول ەكەۋى كۋپەدەن شىقپاي وتىر. سونىڭ الدىندا عانا مۇحتار ماعاۋين مەنىڭ تازى يت تۋرالى ءبىر اڭگىمەمدى تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا ايتىپ، تالاسبەك ورىسشاعا اۋدارتقان. تاپ سول كەزدە مەن شەرحان مۇرتازانىڭ قولاستىنا بارا قالىپپىن. تاعدىر جولى دەگەن سول. بىرەۋ بەتىمدى تۇزەپ جىبەرسە، مۇحتار اعانىڭ قولاستىنان شىقپاقپىن. وندا، ارينە، جول باسقا ارناعا ءتۇسۋى مۇمكىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىر ۆاگوننىڭ ىشىندە بولعان سول وقيعا ماعان اۋىر ءتيدى. مەنىڭ باسىمداعى جاعداي باسقالاردىڭ دا باسىندا بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سويتسەك ول شەراعاڭنىڭ دا جۇرەگىنە تىكەندەي قادالىپ كەلە جاتىپتى.

اندا-ساندا اينالاسىن تۇگەندەپ قويىپ وتىرعان. ءبىر كەزدە ورتا تولماي تۇرعانداي قوڭىلتاقسىدى. ءبارىمىز سىرتىنان كوز تىككەن كورشى كۋپەگە باردى دا، ەسىگىن سەرپىپ اشىپ جىبەردى. ىشتەن شەكەلەرى تورسىقتاي بولىپ ەكى اسىل اعامىزدىڭ ءار-اركىمگە ارمانداي بولعان بەينەسى جارق ەتىپ كورىندى. بىرەۋگە عابيت مۇسىرەپوۆكە ارناپ شىعارعان ءوزىنىڭ «قىز-قاراعاي» اتتى ءانى تۋرالى ايتىپ تۇرعان جولامان تۇرسىنباەۆ قىلعىندى دا قالدى. سول كەزدە نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، اكىم تارازيدىڭ دەنەسى كۇپتەي بوپ ءىسىنىپ تۇرعانداي كورىنىپ ەدى. «وسى كىسى اۋىرا ما ەكەن؟» دەپ ءبىر ويلاپ قويعام. اللاعا شۇكىر، كىمنىڭ ارقاسى بولسا دا، قازىر سەكسەن بەس جاسقا تولىپ وتىر. ءوزىنىڭ سول الپىس جىلدىق مەرەيتويىنا كەتىپ بارا جاتقان سوڭ، اكىم تارازي دا سەلت ەتىپ بەرى بۇرىلدى.

– قوس رەلس قۇساپ اجىراماي وتىرعاندارىڭا بولايىن، – دەدى شەراعاڭ ءوزىنىڭ ادەتتەگى تۇرىسىمەن ەسىك كوزىندە قالبايىپ تۇرىپ. – مىنا تابانىمىزدىڭ استىنداعى شويىن جول ءبىز ءبىر جاققا بۇرىلايىق دەسەك تە بۇرعىزبايدى. وگىزدەي وكىرىپ جەر سۇزگەن پويىزىڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ. ءبىر ۆاگونعا قامالىپ وسى كەتكەنىمىز كەتكەن. بىرەۋدى جاقتىرمادىم ەكەن دەپ، ايدالاعا ءتۇسىپ تە قالا المايسىڭ، باسقا جولعا ءتۇسىپ تە كەتە المايسىڭ. بارار جەرىمىز دە، قونار جەرىمىز دە بىرەۋ، اعايىندار. بۇل پويىز نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى ەمەس شىعار، بىراق تاپ قازىر ءبىز ءۇشىن سول كەمەدەن ءبىر دە كەم ەمەس. جۇرىڭدەر، بىرگە وتىرىپ اس ىشەيىك!

قاس-قاعىم ساتتە ولاردىڭ وتشا شارپىسقان كوزدەرىنىڭ ۇشى كادىمگىدەي نۇرلانا قالعانىن كوردىم. ۇشەۋىنىڭ دە بىرەر سەكۋندقا ۇشقىنداي قالعان جانارلارى ءبىرىن-ءبىرى وزىمسىنە ايمالاپ ءوتتى. وكىنىشكە قاراي، مەن عانا بايقاعان ول جىلىلىق ونشا كوپكە سوزىلعان جوق جانە باسقا ەشكىم بايقاپ تا ۇلگەرمەدى. ونى كورۋ ءۇشىن دە كوز كەرەك نەمەسە ءبىر جار بولماي، ءبارىن بىردەي جاقسى كورۋ كەرەك. ءسويتىپ كەلگەن اعالارىمىز بيلىكولدىڭ جاعاسىنا ءبىر قونىپ شىققاننان كەيىن ءبىر ءۇيدىڭ بالالارىنداي ارقا-جارقا بولىپ وتىردى.

رامازان اعامىزدىڭ شاشى ۇيپالاقتانىپ كەتكەن ەكەن، قول اينانى الىپ قاراي بەرگەندە:

– ءاي، ايناعا بايقاپ قاراشى، انداعى شاشىڭدى كورىپ شوشىپ تالىپ قالارسىڭ، – دەپ ساق ەتكىزدى شەراعاڭ.

وعان دا ءبارى جارىلا كۇلدى. ءبىر-ءبىر سەڭگىر بوپ ءار جەردە تۇرعانداردىڭ باسى جيىلىپ، ءبىر تاۋ بولدى. باۋ-رايىندا ءبىز جۇردىك، ءبىزدى كۇتكەن ەل ءجۇردى. بۇل كۇندە سايىن مۇراتبەكوۆ پەن رامازان توقتاروۆ اعالارىمىز و دۇنيەلىك بولعان. اكىم تارازي استانادا، مۇحتار ماعاۋين شەتەلدە تۇرادى. شەراعاڭدى وسى قوڭىر كۇزدە عانا قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالدىق. ولاردىڭ وكشەسىن باسقانداردىڭ دا قانشاسى كەتتى. راقىمجان وتارباەۆ ارال تۋرالى ماقالاسىنا «اتىراۋي» دەپ قول قويعاندا، شەراعاڭ: «جۇرەيىك سول، بىرەۋمىز تارازي، بىرەۋمىز اتىراۋي بوپ!» – دەپ كوزىن اسپانداتا الايتقان. اتىراۋدان ءابىش كەكىلبايۇلىن قاسىنا ەرتكەن شەراعاڭ، كەيىن ءابىش اعاعا ەتەنە راحىمجاندى دا ورتاسىنا تارتتى. شىعىستان ورالحان بوكەيدى نوكەر قىلعان شەراعاڭ، كەيىن ورالحان اعاعا ەتەنە ديداحمەتتى دە قاراماعىنا الدى. بۇدان ارتىق قازاققا قانداي ۇلگى كەرەك؟! وسى اتالعان ءابىش كەكىلبايۇلى دا، ورالحان بوكەي دە، ديداحمەت ءاشىمحانوۆ تا، راحىمجان وتارباەۆ تا قازىر ومىردە جوق، بىراق سوڭدارىندا قانداي ءىز قالدى دەسەڭىزشى!

قوردايدىڭ قوڭىر قۇلجاسى قازىر ءمۇيىزى سىرقىراپ جابىرقاپ ول ءجۇر. ونى قوردايدىڭ قوڭىر قۇلجاسى اتاندىرعان دا شەرحان مۇرتازا.

شەراعاڭ الماتى مەن اۋىلىنىڭ اراسىن جول قىلىپ، ارى-بەرى وتكەندە قوس تىگەتىن نەسىپبەك ءداۋتايۇلى سول. شەراعاڭمەن قوس تىگىپ كۇتىپ، قونا جاتىپ اڭگىمەلەسكەن ادامىنىڭ ءبىرى. ولاردىڭ اڭگىمەسى كاكىر-شۇكىر اڭگىمە ەمەس. تولستويدان باستايدى، اۋەزوۆكە توقتايدى، ايتماتوۆپەن اياقتايدى. ارينە، ءسوزدىڭ تۇزدىعىن ابايدان كەلتىرەدى. «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم!».

رۋحاني ءىنى دەگەن كەيدە تۋعان باۋىرىڭنان دا جاقىن بولىپ كەتەدى. نەسىپبەك ءداۋتايۇلىنىڭ ءوزى دە قازىر جەتپىستەن استى. ەل اراسىندا كىسىلىكتىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ جۇرەتىن ازامات. جامبىل وبلىسىندا سەرىك ۇمبەتوۆ اكىم بوپ تۇرعاندا ولار شەراعاڭ ۇشەۋى اعا دوس، ءىنى دوس بولدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، «اكىم قارا» دەگەن تىركەستى شەراعاڭ ويلاپ تاپقان. «قارا تۇتايىق، تۇلىپقا قاراپ موڭىرەگەن بۇزاۋداي بولىپ جۇرمەيىك» دەيتىن. شەنەۋنىكتەردى شەنەپ سويلەۋگە بەيىم قالامگەر سەرىك ۇمبەتوۆكە كەلگەندە: «ەكى وبلىسقا اكىم بولدى، حالقىنا جاقىن بولدى»، – دەپ جازىپتى. اسىرەسە ۇلكەن ساياساتقا ارالاسقان ادامدار ءۇشىن سەرتكە بەرىك بولۋ، ۋادە سوزىندە تۇرۋ جاقسى قاسيەت ەكەنىن ايتىپتى.

(شەرحان مۇرتازانىڭ قويىن داپتەرىنە سالعان سۋرەت)

سونىمەن شەراعاڭ الماتىدان شىعىپ، اۋىلىنا جول تارتادى. قوردايدا نەسىپبەك ءداۋتايۇلى كۇتىپ الىپ، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى يىرسۋعا اپارادى. ءيىرسۋ كەنەن ازىرباەۆ مەكەن ەتىپ، وعان جامبىل اتامىز قوناققا بارعان جەر ەكەن. كەنەننىڭ جۇرتىندا كەنەننىڭ كوزىندەي كورەتىن ءبىر تاس بار كورىنەدى. وندايدى شەراعاڭ اتتاپ وتكەن ەمەس. نەسىپبەك ءداۋتايۇلى: «جامبىل جاكەمنىڭ جامباسى تيگەن تاس»، – دەپ، شەراعاڭدى سول تاسقا تاققا وتىرعىزعانداي اسپەتتەپ وتىرعىزادى. سودان شابىت العان شەراعاڭ ودان ءارى تەرىسوزەننىڭ جاعاسىنا بارىپ دەمالعاندى دا تەرىس كورمەيدى. شەراعاڭنىڭ باتاسىمەن سەرىك ۇمبەتوۆ ءبارى «جامبىل» جۋرنالىن شىعارالىق دەپ ءباتۋالاساتىن جەر وسى جەر.

اڭگىمەنى ودان ءارى تەرەڭدەتسەك، شەراعاڭنىڭ ومىرىنە كەنەن اتامىزدىڭ كەنجە قىزى اقبىلەكتىڭ قالاي ارالاس-قانى ويعا ورالادى. الما مەن ماحابباتتىڭ جالعىز بەلگىسىندەي بوپ، جۋالىدا اتقامىنەرلەر سالىپ بەرگەن ءۇي عانا تۇر.

ول ءۇيدىڭ قالاي سالىنعانى دا ەلدىك پەن كىسىلىكتىڭ كوشەلى كورىنىسىندەي ەدى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى اسانباي اسقاروۆ باسشى بولىپ تۇرعاندا، ءبىر جولى ەسىنە ءتۇسىپ، كەنەننىڭ جايىن سۇرايدى. ەستىگەن اڭگىمەسىنە قاناعاتتانباي سالەم بەرە بارسا، كەنەن اقىن ەسكى تامدا جۇپىنى عانا عۇمىر كەشىپ جاتىپتى. «مۇنىمىز ەلدىك اتىمىزعا سىن بولار» دەپ، ورتالىقتان ەڭسەسى كوتەرىڭكى جاڭا ءۇي سالدىرىپ بەرىپتى. ول ءۇي قازىر مۇراجايعا اينالىپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جاراپ وتىر. تۋعان جەردە شەراعاڭنىڭ شاڭىراعى دەيتىندەي ءبىر ءۇي تۇرعىزۋ وسىنداي يگى نيەتتەن تۋعان. ول جۇمىستى اۋەلى جامبىل وبلىسىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە امالبەك تشانوۆ قولعا العان ەكەن. بىراق بوس تۇرعان دايىن ءۇيدى قايتا جوندەۋدەن وتكىزىپ جاتقاندا قىزمەتى اۋىسىپ كەتىپتى. ودان كەيىنگى اكىم شەراعاڭنىڭ ورنىن ونشا-مۇنشا تۇسىنە قويماعان بولسا كەرەك، شارۋانى جارتى جولدان قاڭتارىپ تاستاپتى. سەرىك ۇمبەتوۆ جامبىلعا باسشى بولىپ كەلگەندە وسى اڭگىمە الدىنان شىعادى. «ەسكى ءۇيدى جاڭالاپ نە جانىمىزعا زور كەلدى؟» دەگەن اڭگىمە تۋادى. بۇل نارىقتى دا نارداي نوقتالاپ ءمىنىپ، ەل-جۇرت ەڭسە كوتەرىپ قالعان كەز ەكەن. سول تۇستا اۋدان باسقارىپ تۇرعان اكىم ەرمەك ۇسەنباەۆ بار اماناتتى ءوز موينىنا الىپتى. كوپ جىل جىر بولعان ءۇي اقىرى سالىنىپ ءبىتىپ، شەراعاڭ جىلدا جازدا ءۇش-ءتورت اي ەل ىشىنە كەلىپ تۇراتىن بولىپتى.

اندا-ساندا اۋىل سىرتىندا بىرەۋ قالبايىپ اتقا ءمىنىپ بارا جاتادى دەيدى. اتقامىنەر بىرەۋ مە دەيىن دەسە قاراپايىم، مال قاراعان بىرەۋ مە دەيىن دەسە اسىعىس ەمەس. بىراق كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتارىنىڭ كولىگى ءتۇزۋ. ەل الگى سالت اتتىنى قارا تۇتىپ، كادىمگىدەي بوي ۇيرەتە باستاعان ەكەن. ءبىر كۇنى ونىڭ ۇيىنە ەكى اتتىلى كىسى كەلىپ ءتۇسىپتى. اعالى-ءىنىلى ادامدارداي شۇرقىراي امانداسىپ، جاي سۇراسقان سوڭ مىنانداي سىر شەرتىلەدى. شەراعاڭنىڭ اۋىلعا كەلىپ، ەل ىشىندە تۇرىپ جاتقانى اينالاسىنا تەگىس ءمالىم بولعان. قاشان كورسەڭ دە شۇقشيىپ جازۋ جازىپ وتىرادى دا، قالامنان قول بوساعاندا اتقا ءمىنىپ، قىرعا شىعىپ، قىدىرىستاپ قايتادى. وسىنى ەستىپ شىداپ جاتا الماعان شەكارالاس اۋداننىڭ اكىمى دارحان مىڭباي وزبەكستاننىڭ زامين دەگەن اۋدانىنداعى اتاقتى ءبىر شەبەرگە ارنايى ەر-تۇرمان جاساتىپ اكەلىپتى. مۇنى كورگەن شەراعاڭ: «اتىم جاقسى، بىراق ەر-تۇرمانى توزىڭقى ەدى، ەندى اقسۋ-جاباعىلىنى ارالاپ قايتسام دا بولادى»، – دەپ كوتەرىلىپ قالىپتى. دارحاننىڭ قاسىنداعى سەرىگى پەردەباي تاڭىربەرگەنوۆ شەراعاڭنىڭ اتىنا سول جەردە ەر-تۇرمانىن سالىپ، ايىل-تارتپاسىن تارتىپ بەرىپتى.

جۋالى جامبىل وبلىسىندا بولعانمەن، وڭتۇستىك قازاقستانمەن دە قويىنداسىپ جاتقان اۋدان. اسىرەسە مالى مەن جانى بولەك سانالاتىن ەكى وبلىستى ءبىر شەراعاڭ بىرىكتىرىپ جىبەرگەندەي تۋىستاسا قالادى. جامبىلدا نەسىپبەك بولسا، شىمكەنتتە مارحابات بايعۇت بار. مارحابات اعامىزعا ارنايى حابارلاسىپ، ءبىر-ەكى اۋىز ەستەلىك سۇرادىق. مارحابات بايعۇت تۋعان اكەسىن جوقتاپ وتىرعانىمىزداي الدىمەن: «سىزگە اللا رازى بولسىن، شەراعاڭنىڭ ارۋاعى رازى بولسىن»، – دەپ حات جازىپ جىبەرىپتى. سونداعى ايتقان مارحابات بايعۇتتىڭ اڭگىمەسى مىناۋ:

«1982 جىلى ەكى اڭگىمەمە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ سىيلىعى بەرىلىپ، لاۋرەات اتاندىم. الماتىعا جولىم ءتۇسىپ، گازەتتىڭ جاۋحاتشىسى قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆكە جولىعىپ قالدىم. «جۇرت سياقتى ەمەسسىڭ، قاسقا. جولامايسىڭ. جۋمايسىڭ دا، جۋىمايسىڭ دا، – دەدى ول ازىلدەپ. – شەراعاڭا كىرىپ، سالەمدەسىپ شىقپايمىسىڭ؟»

«ۋاعالەيكۇماسسالام!» دەپ، اجەپتەۋىر ىقىلاس تانىتقانداي ەدى. ارتىنشا تۇكسيىپ، تەمەكىسىنىڭ كۇلىن تۇنەرىڭكىرەپ ءتۇسىردى. جوتكىرىندى. الدىنداعى قاعازعا قاراپ، قاتەلەردى تۇزەۋگە كىرىستى. ءبىرازدان سوڭ عانا: «ي-ي-ءا-ءا، كە-ە-ەل»، – دەدى. «اڭگىمەلەرىمە بايگە بەرىپسىزدەر، العىسىمدى بىلدىرگەلى كەپ ەم، اعا». كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن قارادى-اۋ سوندا. «العىسىڭدى بىزگە ەمەس، بايگە اپەرگەن اڭگىمەلەرىڭە ايت»، – دەدى. قاباعىن تۇيە ءتۇستى. قاعازىنا قايتا ءۇڭىلدى. «جاقسى وندا»، – دەدىم. «جاقسى»، – دەدى ول كىسى. «شەراعاڭ جاقتىرمادى. بەكەر كىرگەن ەكەم»، – دەدىم قاجىعاليعا. ول قالاي بولعانىن سۇرادى. سىقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلدى.

ارادا ءبىراز جىل وتكەندە قازجازوداق باسقارماسىنىڭ باس-قوسۋىنان شىقساق، شەراعاڭ ەكىنشى قاباتتاعى كونە ديۆاندا وتىر ەكەن. جانىندا سايلاۋبەك جۇمابەك بار. «سۇراعان بالاڭىز مىناۋ، كەلە جاتىر عوي»، – دەدى سايلاۋبەك توگىلە كۇلىپ. «شەراعاڭ دا ءبىزدى سۇرايدى ەكەن-اۋ» دەپ تاڭىرقاي جاقىندادىق. «كوپ بولدى. اقسۋىما بارماعالى-ى-ى، كوپ بولدى جاباعىلىمدى كورمەگەلى-ءى-ءى-ە-ەي…» دەپ اندەتتى. «قىسقاسى اقسۋ-جاباعىلىمدى اڭساپ ءجۇرمىن. بارىپ، ارالاسام دەيمىن»، – دەدى. جەلكەمىزدى قاسىدىق. كۇمىلجىدىك. «اعا، ارالاعانعا بولادى عوي. بىراق، سىزدەرگە جاعداي كەرەك قوي، – دەدىك. – اۋداننىڭ باسشىلارى… بىرتۇرلىلەۋ ءدا…».

شەراعاڭ سايلاۋبەكپەن قول كۇرەستىرىپ وتىرىپ: «بىزگە باسشىلاردىڭ دا، جاعدايدىڭ دا كەرەگى شامالى. ءتورت بولكە نان بولسا، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ بالباستاۋلارىنا باتىرىپ جەپ جۇرە بەرەمىز»، – دەدى. تۇتقاباي يمانبەكۇلىن اراعا سالىپ، اۋدان باسشىلارىن يكەمگە كەلتىرىپ، كەلەسى جىلى شەراعاڭدى اقسۋ-جاباعىلىعا شاقىرتقانىمىز جادىمىزدا جاڭعىرادى-اي…».

شەراعاڭنىڭ ول ساپارلارى ءجاي ساپار ەمەس. قوردايعا عانا بارىپ، جۋالىدا عانا جاتىپ العان جوق. شىعىستاعى قاتونقاراعايعا دا باردى، ابىرالىنى دا كوردى، اتىراۋدا دا جۇردى. ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭدادى، جوعىن جوقتادى. ونى كوركەم شىعارمالارى مەن پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىندا عانا جازىپ قويعان جوق. سونىڭ ءبارىن پارلامەنتتە كوتەردى، پرەزيدەنتتىڭ الدىندا ايتتى، ۇكىمەتتىڭ الدىنا ماسەلە ەتىپ قويدى. شەراعاڭنىڭ پارلامەنتتەگى اڭىز بولعان سوزدەرى ءالى كۇنگە ەل جادىندا ءجۇر. «ايىر ءتىل جىلاندا عانا بولادى، ال ادامدا ءتىل بىرەۋ»، «جەردى ساتۋ – اناڭدى ساتۋمەن تەڭ» دەگەن سوزدەرى، ەسەنعالي راۋشانوۆ ايتپاقشى، بۇل كۇندە افوريزمگە اينالىپ كەتكەن. سونىڭ ءبىرىن دارحان مىڭباي بىلايشا ەسىمىزگە سالدى:

«جاس كەزىمىزدە پارلامەنتتە ىلەسپە اۋدارما جاسايتىنبىز. ءبىر كۇنى رەسەي اتوم جانە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى كەلدى. باسشىسى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، قاسىنداعىلارى دا وسال ەمەس، كىلەڭ گەنەرالدار. «سوڭعى سىناق جاساۋعا رۇقسات بەرىڭىزدەر. ابىرالىدا جارىلىس جاسايتىن شۇقىرلارىن قازىپ قويىپ ەدىك»، – دەيدى. وسى ماسەلەمەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا شىقسا، ول كىسى «پارلامەنت شەشسىن» دەپ جول سىلتەپ جىبەرىپتى. سوندا شەراعاڭ پارلامەنتتە: «قولتىراۋىن دەگەن ءبىر حايۋان بار. جەمتىگىن جۇتاردىڭ الدىندا كوز جاسىن سىعىپ-سىعىپ الادى ەكەن دە قىلعىتىپ جىبەرەدى ەكەن. سەندەردىڭ ءۇيىپ-توگىپ بەرەمىز دەگەن وتەماقىلارىڭا ءار وتباسىنا 15 بولكەدەن عانا نان كەلەدى. ول قانشاما جىلدان بەرى يادرولىق سىناقتان زارداپ شەگىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ قاي جەرىنە جۇق بولادى؟!» – دەدى. ءسويتىپ سوڭعى سىناق سول كۇيى جاسالماي قالدى».

قوش، سونىمەن شەرحان مۇرتازا ءبىراز جىل اۋىلعا بارىپ تۇردى. ونىڭ ەندىگى ءومىرى بالىق اۋلاپ جۇرگەن شولوحوۆتىڭ ومىرىندەي دەۋگە دە بولادى. بىراق، ورالحان بوكەي: «شەراعا، تومەنگە ءبىر قاراڭىزشى، ءبىز كورىنەر مە ەكەنبىز؟» دەگەندەي دە ۋاقىتتار بولعان. «قازاق ادەبيەتىن» دە شىعارىپ، «قىزىل جەبەنى» دە جازىپ، «جانپيدانى» دا اۋدارۋعا ۋاقىت تاپقان. «قارا مارجان» رومانى ۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان. ەكى-ءۇش مارتە دەپۋتاتتىققا سايلانعان. قاي جەردە دە نايزانىڭ ۇشىنداي بولىپ، ءسوزدىڭ ەڭ وتكىر ۇشىندا جۇرگەن. قالامگەرلىك پەن قايراتكەرلىك سامۇرىقتىڭ قوس قاناتىنداي قاي بيىككە الىپ ۇشپادى دەسەڭىزشى. قولى بوس، قالامى ازات، ەندى نە ىستەيدى؟ «سەن قايدان كەلدىڭ؟ – دەگەندە ءبىر دانىشپان: – مەن بالالىقتىڭ ەلىنەن كەلدىم، – دەگەن ەكەن». «اي مەن ايشا» رومانىنىڭ العاشقى جولدارىنداعى وسى سوزدەر ءبارىن ايتىپ تۇر.

بۇل كىتاپتىڭ جانرىن «رومان-پريتچا» دەپ قويۋعا دا بولادى. مۇندا كوپتى كورگەن ادامنىڭ بالالىق شاعى سۋرەتتەلەدى. ءار ەپيزودىنىڭ باسى بار، اياعى بار، وقۋعا جەڭىل تارتىمدى جانر ءتۇرىن تاڭداعان. اۆتور ءوز ءومىرىن جازىپ وتىرسا دا، وقيعانىڭ ىشىنە مىنبەلەپ كىرىپ كەتپەيدى. قاس شەبەرلىك كەيىپكەرىمەن بىرگە ەگىلە جونەلمەي، سىرتتاي باقىلاپ جازۋدان دا كورىنىس تاپسا كەرەك. كوزىڭنەن جاس، قالامىڭنان قان تامىپ وتىرىپ جازساڭ، ول انشەيىن جىلاۋىق دۇنيە عانا بولىپ قالۋى مۇمكىن. كەيبىر جازۋشىلار كەيىپكەرلەرىمەن بىرگە ەبىل-دەبىلى شىعىپ ەگىلىپ جازادى، بىراق وقىرمانى ەگىلمەيدى. ءاسىلى نازىك ليريزم قاتال رەاليزممەن استاسقان جەردە بوس كولگىرسۋگە ورىن بولماۋعا ءتيىس. شەراعاڭنىڭ قالامىنا الەم كلاسسيكتەرىنىڭ جەكە ادامنىڭ ءومىرىن جاراتىلىستان بولە-جارماي، ءبىرتۇتاس كۇيىندە الىپ جازاتىن تامسىلدىك ءتاسىل ءتان دەر ەدىك.

شەراعاڭدى شىعارماشىلىق تۇرعىدا ەتەنە تۇسىنگەن قالامگەردىڭ ءبىرى ايگۇل كەمەلباەۆا. «شەرحان اعادا ناعىز قازاققا ءتان مارتتىك بار، – دەدى ايگۇل تەلەفون سوعىپ اڭگىمەلەسكەنىمىزدە. – ەلدىڭ ول كىسىنى جاقسى كورەتىنى سوندىقتان بولار. ءىلياس ەسەنبەرلين «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا قازاق رۋلارىن الماس قىلىشقا تەڭەيدى. مارتتىك الماس قىلىش سياقتى ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەت دەپ سانايمىن. ايشانىڭ مۇڭ-زارىن كوكتەگى ايعا ايتۋى قيال دا، السىزدىك تە ەمەس. قيىن-قىستاۋدا ۇرپاعىن امان الىپ شىعاتىن قايسار قازاق ايەلى، شەراعاڭنىڭ اياۋلى اناسى مەنىڭ دە كەيىپكەرىم بولدى».

ايگۇل «اي مەن ايشا» رومانىن 1995 جىلى وقىپتى. جازۋشىنىڭ ەكى شىعارماسىنىڭ نەگىزىندە ينستسەنيروۆكا جاساپتى. ول تۋىندى شەرحان مۇرتازانىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىندا باس جۇلدە العان. م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق دراما تەاترى قولقا سالعان ەكەن. بىراق ازىرگە ساحناعا قويىلۋدىڭ ءساتى تۇسپەي تۇرعان كورىنەدى. سول دۇنيە بيىل «تەاتر» جۋرنالىندا جاريالانىپتى، اتاۋى – «جەسىرلەر». وندا بالا شەرحاننىڭ ءوزىنىڭ دە بەينەسى بار. شەراعاڭنىڭ ءوزى مەن اناسىنىڭ اقيقي بەينەسىن سومداعان العاشقى تۋىندى.

«جانى جومارت شەراعاڭدا كىشىنى مەنسىنبەۋ، وزىنەن اسىرماۋعا تىرىسۋ پيعىلى ىرىمعا جوق بولاتىن، – دەدى ايگۇل. – 2001 جىلى كۇزدە، ۇمىتپاسام، قازان ايى، «جاس الاش» گازەتىندە بەلگىلى جۋرناليست نازيرا بايىربەك شەراعاڭمەن ۇلكەن سۇحبات جاساعان بولاتىن. «كەيىنگى جاستاردان ايگۇل كەمەلباەۆانىڭ پروزاسىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيمىن» – دەپتى شەراعاڭ. دۋالى اۋىزدان شىققان ءبىر اۋىز سوزدەن سوڭ قيلى رەاكتسيالاردى كوردىم. داتتاۋدى، ءتىل تيگىزۋدى، قيسىنسىز كۇدىك ايتقاندى، سۇيسىنگەندى دە. ونىڭ ءبارى انشەيىن پەندەشىلىك قوي. شەراعاڭ تۋرالى ءبىر ماقالام 2012 جىلى جارىق كوردى، «ءسوز حيكمەت» اتتى كىتابىما ەندى. ەندىگىسى شەراعاڭنىڭ ءوز بەينەسى، اناسى ايشا بار ينستسەنيروۆكا جەردە قالماسا ەكەن دەيمىن. شەراعاڭنىڭ رۋحى وشپەسىن».

«ەندى ءبىتتى، تاۋسىلدى» دەگەن شەراعاڭ وسىلايشا تاعى ءبىر جۇلدىزدى جول سالدى. «وسىمەن بويىنداعىسىن سارقىپ بەرگەن شىعار» دەگەندە، «ءبىر كەم دۇنيە» جارق ەتە قالدى. «ءبىر كەم دۇنيە» قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ناعىز «hit» بولدى. «ءبىر كەم دۇنيەنىڭ» مىسال بولماعان جەرى جوق. «ءبىر كەم دۇنيەنىڭ» ءۇزىندىسى باسىلماعان گازەت جوق. «ءبىر كەم دۇنيەنى» كوشىرىپ باسپاعان سايت تا قالمادى. قالا بەردى ول، كۇندەلىكتى ايتاتىن ءسوزىمىزدىڭ سىراعاسىنا دا اينالدى. «اي مەن ايشا» جىلاتسا، «ءبىر كەم دۇنيە» جۇباتتى. شەراعاڭنىڭ قايسار قالامىن اۋرۋ الىپ جىقپاعاندا، تاعى ءبىر قايرات كورسەتۋى بەك مۇمكىن ەدى. ويتكەنى اۋىل سىرتىنداعى سالت اتتى قىرعا قاراي قالبايىپ بەكەر كەتىپ بارا جاتپايتىن.

شەراعاڭنىڭ قىزمەتتىك اق «ۆولگاسى» بار ەدى، وعان نەگە مىنبەگەنىمىز ەسىمدە جوق. سول جولى شەراعاڭمەن بىرگە قايدا باردىق، ونى دا ۇمىتىپپىن. بىراق قازىرگى دوستىق كوشەسى مەن اباي داڭعىلىنىڭ قيىلىسى ەكەنىن انىق بىلەم. باسقاسىن ۇمىتىپ، ونى نەگە ۇمىتپاعانىمنىڭ سەبەبى دە بار شىعار. استىمىزدا قۋناقتاي ءبىر «جيگۋلي» بولعان سياقتى. جاڭىلىسپاسام، رولدە شەراعاڭنىڭ ۇلى باتىلجان وتىرعان بولۋى كەرەك. سەبەبى، قيىلىسقا كەلىپ توقتاعاندا، الدىمىزدان قىزعالداقتاي قۇلپىرىپ كوپ قىزدار ءوتتى. سول كەزدە شەراعاڭنىڭ ۇيلەنبەي جۇرىڭكىرەپ قالعان ۇلىنا: «ءاي، بۇلاردان ارتىق حور قىزدارىن قايدان تاباسىڭ؟» – دەپ شامىرقانا ءتىل قاتقانى ەسىمدە قالىپتى. باتىلجانعا تارتىنا-تارتىنا تەلەفون سوققانىمدا، سول ەسىمە ءتۇستى. «شەراعاڭنىڭ ءحالىن سۇراپ شىقسام با دەپ ەدىم»، – دەدىم. «اسا قاجەتتىلىك بولماسا، مازاسىن الماعان دۇرىس شىعار»، – دەگەن جاۋاپ الدىم. ءتۇسىندىم…

ءومىر بويى ەلدىڭ باسىنداعى كەسەلمەن الىسقان ادام، ەندى ءوز بويىنداعى كەسەلمەن كۇرەسىپ جاتىر. قاسىندا قىزى الما مەن ۇلى باتىلجان كۇزەتىپ وتىر دەپ ەستيمىز. ونى-مۇنى جاعدايىن جاساپ، سول كۇندەرى دە ۇمىتپاي بارىپ-قايتىپ جۇرگەن سەرىك ۇمبەتوۆتەردىڭ ءجونى باسقا. «تانىدى، تانىماعاندا» دەپ، ول كىسى دە سىر بەرگىسى كەلمەيدى. بىراق، قانشا قيماستىققا سالساڭ دا، ەندىگى بەت الىستىڭ جايى بەلگىلى بولىپ قالعانداي ەدى. ءبىز ءسويتىپ شەراعاڭمەن ۇزاق قوشتاستىق. قۇددى «ءبىر كەم دۇنيە»، «ءبىر كەم دۇنيە»، «ءبىر كەم دۇنيە» دەگەن ءسوز ميىمىزدا دا، ماڭايىمىزدا دا كۇبىرلەپ، سىبىرلاپ تۇرعانعا ۇقسادى.

كەڭسايدىڭ ءبىر بيىگىندە باۋىرجان مومىشۇلى جاتىر. شەراعاڭا توپىراق سول بيىكتىڭ ەتەگىنەن بۇيىردى. كەزىندە كەڭسايدىڭ باستىعى گروزا دەگەن بىرەۋ بولعان ەكەن. باۋكەڭە الگى جەردى قيماعان با، ءبىر بالە. سوندا شەرحان مۇرتازا مەن سايىن مۇراتبەكوۆ تارتقانداي عىپ الىپتى دەسەدى. اقىرى سول جەردىڭ تومەنگى جاعىنا ءوزى بارىپ جاتتى.

مەنىڭ كوڭىلى جاقسى اعام «ءۇش ۋىس توپىراق سالدىم» دەدى. «ءبىرى ءوز اتىمنان، ەكىنشىسى بالا-شاعامنىڭ اتىنان، ءۇشىنشىسى ەلىمنىڭ اتىنان». شەراعاڭا ومىردە دە ءىنى بولعان، توسەك تارتىپ جاتقاندا دا قاسىنان تابىلعان، جەر قوينىنا بەرىلگەندە دە باسىندا تۇرعان سول كىسى دە: «ءبىر كەم دۇنيە» دەپ كۇبىر ەتتى.

ەرتەسىنە تاۋدان پاتىرلاتىپ تۇسكەن قوردايدىڭ قوڭىر قۇلجاسى، جۋالىداعى يەسىز ۇيگە تۇمسىق تىرەپ ءبىر-اق توقتادى. ءۇي سىرتىندا «كىم بار-اۋ؟» دەگەندەي بوگەلىپ، ءمۇيىزىن ولاي دا شايقاپ تۇردى، بۇلاي دا شايقاپ تۇردى. سودان سوڭ ادام كەيپىنە ەندى دە، ەسىكتى ءجايلاپ اشىپ ىشكە كىردى. ءۇستىن اداقتاپ شىقتى دا، استىنداعى ۇراعا ءتۇستى. قولجازبالار، سۋرەتتەر، ءبىر چەمودان، تاعى ءبىراز زاتتار بار ەكەن. ءبارىن جيىپ-تەرىپ الدى دا، كىمگە اماناتتايمىن دەپ داعدارىپ قالدى. بىراق ول زاتتار يەسىز قالعان جوق. شەراعاڭنىڭ تاعى ءبىر رۋحاني ءىنىسى دارحان قىدىرالىنىڭ قولىنا تاپسىرىلدى. ويتكەنى «ەگەمەن قازاقستان» دا شەراعاڭ جان ءبىتىرىپ، قان جۇگىرتكەن قاراشاڭىراق بولاتىن.

قوڭىر قۇلجا سىرتقا شىقتى دا، قايتادان حايۋان كەيپىنە ەنىپ، كەردەڭدەپ تۇرا قالدى. اۋىل سىرتىندا ءبىر سالت اتتى قالبايىپ، قىرعا قاراي قىدىرىستاپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. اڭشى ما دەيىن دەسە، يىعىندا مىلتىعى جوق، مال قاراعان بىرەۋ مە دەيىن دەسە، قولىندا قامشىسى جوق. ءبىر كەم دۇنيە دەگەن، مىنە، وسى!

جۇسىپبەك قورعاسبەك

«اق جەلكەن» جۋرنالى، №11
قاراشا، 2018