جۋىردا الماتى قالاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  ورازگۇل مۇحاتوۆانىڭ «اسىلبەك سەيىتوۆ – تاريحتا قالعان ءىز» اتتى مونوگرافياسىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى.

بۇل ەلەۋلى ءىسشارا تۋراسىندا ايتپاس بۇرىن الاش ارىستارىنىڭ قاتارىندا حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسىپ، كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان جازىقسىز جاپا شەككەن اسىلبەك  سەيىتوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جۇرت جادىندا ءبىر جاڭعىرتىپ وتكەن دۇرىس شىعار.

اسىلبەك جۇمانۇلى 1894 جىلى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى جانىنداعى كەڭسە ءتىلماشىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول كەزدەگى قازاق زيالى قاۋىمىندا قالىپتاسقان  ءداستۇر بويىنشا الدىمەن ورىس مەكتەبىندە، سودان كەيىن ومبى كلاسسيكالىق ەرلەر گيمنازياسىندا ءبىلىم العان. گيمنازيانى بىتىرگەنى تۋرالى كۋالىكتە ونىڭ ورىس ءتىلى، زاڭتانۋ، لاتىن ءتىلى، ماتەماتيكا، گەوگرافيا، فيزيكا، تاريح پاندەرىن جاقسى دەگەن باعاعا ءبىتىرىپ، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىن وتە جاقسى وقىعانى انىق كورسەتىلگەن. 1911 جىلى تومسكىدەگى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1913 جىلى ۇزدىك باعامەن ءبىتىرىپ شىعىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دارىگەرلىك فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپ، وندا  تاعى ءتورت جىل ءبىلىم الادى. سوڭعى وقۋىنا اقمولا گۋبەرنياسى زەمستۆوسىنىڭ جاردەم-قارجىسى بەرىلىپ تۇرعاندىقتان، دارىگەرلىك قىزمەتىن دە وسى وڭىردەن باستايدى.

 1916 جىلى ومبىعا قايتا ورالعاننان كەيىن باياناۋىلداعى كازاك ستانيتساسىندا دارىگەر بولىپ  ورنالاسىپ، سول جىلى بۇكىلرەسەيلىك ساناقتىڭ دالالىق ولكەسىندە جۇرگىزىلگەن ناۋقانعا قاتىسادى.  اتالمىش ناۋقاندا اقىن، قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە اقمولا ۋەزىندە جۇمىس جاساپ، ونىڭ وڭتۇستىك بولىگى كوميسياسىن باسقارادى.  وسى ساپارىندا حالىق اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن سۇزەك، بەزگەك، تىرىسقاق اۋرۋلرىنا قارسى مەديتسينالىق كومەك  ءىسىن ۇيىمداستىرىپ، قولىنان كەلگەنشە ەمدىك شارالارىن جۇرگىزەدى. حالقىنىڭ مۇشكىل ءحالىن كورگەن اسىلبەك جۇمانۇلى وسى كەزدەن باستاپ قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىمنىڭ قاتارىنان كورىنەدى.

1917 جىلى ورىنبور قالاسىندا وتكىزىلگەن ءبىرىنشى جالپىقازاق قۇرىلتايىنا دەلەگات بولىپ سايلانعانى وسىعان دالەل بولا الادى. وندا دا قاتارداعى قاتىسۋشى بولىپ قالماي، قۇرىلتاي پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى حالەل دوسماعانبەتۇلى، قوسالقى توراعالار – احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن ءال-مۇحاممەد كوتىبارۇلىنىڭ قاتارىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن بىرگە حاتشىلىق قىزمەتىنە سايلانادى. قۇرىلتاي سوڭىندا توراعانىڭ ورىنباسارى بولعان اسىلبەك جايلى «قازاق» گازەتى سول كەزدە: «اسىلبەك سەيىتوۆ – جاس دوكتور، قىز مىنەزدى، اق قاعازدان اق، ۇلتشىل جاس. وبلاستنوي قازاق كوميتەتىندە پرەدسەداتەل ورىنباسارى...»  – دەپ جازعان ەدى.

1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا ەكىنشى جالپىقاقاق قۇرىلتايى وتكىزىلىپ، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعانى بەلگىلى. سول جىلى ومبىدا الاشوردا كوميتەتى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا ماعجان جۇماباي، ايدارحان تۇرلىباي، بايمۇحامبەت سەركەباي،  اسىلبەك جانە ونىڭ ۇلكەن اعاسى مۇسىلمانبەك سەركەبايلار كىرگەن بولاتىن. ونىڭ جانىنان اشىلعان «بىرلىك» جاستار ۇيىمنىڭ جەتەكشىلىگىنە اسىلبەك پەن مۇسىلمانبەك سەيىتوۆ سايلانسا، كىشى ءىنىسى مۇراتبەك سەيىتوۆ سەمەيدە قۇرىلعان «جاس ازامات» ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعانى ءمالىم.  الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىندا جان اياماي كۇرەسكەن اسىلبەك جۇمانۇلىن الاش ارىستارى قاتارىنا ەنگىزۋ بولاشاقتا اتقارىلار مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولماق.

باياناۋىلدا ءبىراز جىل باس دارىگەر قىزمەتىن اتقارعان  اسىلبەك جۇمانۇلى 1922 جىلدان باستاپ 15 جىل بويى سەمەي قالاسىنداعى گۋبەرنيالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. وسى ولكەدە وكپە اۋرۋىن ەمدەيتىن «اۋىل» جانە «بەرەزوۆكا» ءساناتوريلارىن اشۋعا مۇرىندىق بولعان.  1937 جىلدىڭ ماۋسىمى مەن جەلتوقسان ارالىعى اسىلبەكتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىندەگى ەڭ قىسقا كەزەڭ بولدى.  ول وسى جىلى قازاق كسر-ءى دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسارياتىنىڭ جوسپارلاۋ-قارجىلاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە شاقىرىلعان. ال، قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا   الماتى قالاسىنداعى تەمەكى فابريكاسىنىڭ جانىنداعى امبۋلاتوريا نەگىزىندە ەمحانا ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى تاپسىرىلادى. وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداعان ول كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن وسى № 5 ەمحاناسىنىڭ  باس دارىگەرى قىزمەتىنە تاعايىندالعانى ءمالىم.  الايدا ءوز قولىمەن قۇرعان ەمحانانى بار-جوعى بەس-اق كۇن باسقارعان اسىلبەك سەيىتوۆ 1937 جىلدىڭ 3 جەلتوقسانىندا قاماۋعا الىنادى.  ال،  8 جەلتوقساندا «حالىق جاۋى» رەتىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. اسىلبەك اتىلعان جىلى ونىڭ اياۋلى جارى ءنافيا سادۋاقاسقىزى شورمانوۆا ءونتورت جاسار قىزى – روزا مەن ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن نارەستەسىن قاماۋعا الىنۋدان ساقتاۋ ءۇشىن ومبىعا قونىس اۋدارادى. اسىلبەكتىڭ تۋعان باۋىرلارى مۇسىلمانبەك پەن مۇراتبەك تە «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە رەپرەسسياعا ۇشىراعاندارى بەرگىلى.

«حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ۇزاق جىلدار بويى اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان اسىلبەك سەيىتوۆ تەك 1957 جىلى عانا تولىقتاي اقتالعان ەدى. الايدا،  تۇتقىنداۋ كەزىندە تاركىلەگەن قۇجاتتار مەن فوتوسۋرەتتەر مقك-نىڭ ارحيۆىنەن جوعالىپ كەتۋىنە بايلانىستى ول تۋرالى دەرەكتەر از ساقتالعان. تەك قىزدارى روزا مەن ول اتىلعاننان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن كلارا اسىلبەكقىزى ساقتاپ، جيناقتاعان دۇنيەلەردىڭ نەگىزىندە الماتى قالالىق ارحيۆىندە ارنايى قور قۇرىلىپ، كىتاپتىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولعان كورىنەدى.

تۇساۋكەسەر سالتاناتىندا بايانداما جاساعان مونوگرافيا اۆتورى – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ورازگۇل مۇحاتوۆا الاش ارىسىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە توقتالا كەلىپ، ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن كۇرەسكەردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماسەلەسى كەنجەلەپ جاتقانىن قىنجىلا ايتقان. اتاپ ايتقاندا، سەمەي مەن الماتى قالالارىندا اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ اتىندا كوشەلەر بار كورىنەدى. الايدا، الماتىداعى كوشەنىڭ ۇزىندىعى  بار-جوعى 250 اق مەرت بولسا، ونىڭ 200 مەترىن ءبىر قالتالى ازامات قورشاپ الىپتى. سوندا الاش ارىسىنا ارنالعان كوشەنىڭ ۇزىندىعى 50 اق مەتردى قۇراپ تۇر. وسى ورايدا، قالامىزدا ون رەت قايتالاناتىن كوشەلەرگە ات تاپپاي جۇرگەن اكىم-قارالار ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا مەرت بولعان ارىسىمىزدى ارداقتاپ، ءجونى ءتۇزۋ ءبىر كوشەنى اتاۋ تىلەگىن ەسكەرسە وڭ بولار ەدى.

ورازگۇل مۇحاتوۆانىڭ «اسىلبەك سەيىتوۆ – تاريحتا قالعان ءىز» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىنىڭ تۇساۋىن  الاش ارىسىنىڭ  تۇياعى – كلارا اسىلبەكقىزى كەسىپ، اكەسى اتىلعاننان كەيىنگى «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسى رەتىندە كورگەن قورلىقتارى مەن تارتقان ازابى، ءومىر ءۇشىن كۇرەسى جايىندا قىزعىلىقتى اڭگىمە ايتىپ بەرگەن. سوڭىنان شاراعا قاتىسۋشىلارعا جاڭا كىتاپ سىيلىققا ۇسىنىلدى. بۇل، يگى باستاما ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەردىڭ اتىن ارداقتاۋدىڭ باستاماسى بولادى دەپ سەنگىمىز كەلەدى.

قۋات قايرانباەۆ

Abai.kz