تاريحي سانا ۇلت مادەنيەتىنىڭ باستاۋىندا تۇراتىن (ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىمەن بىرگە پايدا بولاتىن) قۇندىلىق. تاريحي سانا بولماسا ۇلتتىڭ تاريحى، مادەنيەتى قالىپتاسپايدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى اعا ۇرپاقتىڭ بولاشاق تۋرالى وي كەشۋ ءۇردىسى، جەكەلەگەن ادامداردىڭ (تۇلعا، زيالى ادام) ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدەگى ءداستۇرى ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. ۇلتتىق سانا نەگىزىندە تاريحي سانا جاتىر.

قازاق مادەنيەتىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، اسىرەسە ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋ نەگىزدەرىنە قاراپ، تاريحي سانا قۇبىلىسىنىڭ ۇلتتىق بولمىستىڭ جانە ونىڭ ورىسىندەگى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نەگىزدەيتىن قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز. ارينە ءار ايماق ء(اربىر ەل) تاريحتى ءوز دەڭگەيىندە تۇسىنگەن. ۇزاق عاسىرلار بويى ءتۇرلى تاريحي ۋاقىتتى باسىنان وتكىزگەن جانە تاريحي كەزەڭدەردە ۇلتتىق بولمىسى مەن دەربەس مادەنيەتىنىڭ ىرگەسىن بەكىتە بىلگەن، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن قۇندىلىقتار باعدارىن قالىپتاستىرا العان ەل ءۇشىن تاريح ادامنىڭ تۇلعالىق قۇندىلىقتارى مەن رۋحاني قاسيەتتەرىنەن تۋاتىن دۇنيە.

تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدا قازاق الدىمەنەن دۇنيەتانىمدىق ۇعىمدارعا، ءومىر ماندىك تۇسىنىككە نەگىزدەلگەن ونەر دۇنيەلەرىن دۇنيەگە اكەلگەن. سوندىقتاندا قازاق مادەنيەتىندەگى حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋگە باعىتتالعان يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جەلىسىن ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرى قۇرايدى. ياعني ەلدىڭ بولاشاعى ۇرپاق بولمىسىنىڭ تەرەڭدىگىنە تاۋەلدى كەلەتىندىگىن بابالارىمىز ەرتە تۇسىنگەن:

مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسى اتامەكەندى يەلەنۋدە، عاسىرلار بويى ۇنەمى قورعاۋ جولىندا بارلىق مىندەتتەر ۇرپاققا، ونىڭ قوعامىنا كەلىپ تىرەلەدى. قوعامدى قۇرايتىن حالىق، ەلدى قورعايتىن ادام سول حالىقتىڭ ىشىنەن شىعادى. وسى سەبەپتەن ۇلتىمىزدىڭ تاريحتاعى رۋحاني ومىرىندە حالىق مەملەكەتكە دەمەۋشى، مەملەكەت ىسىنە قاجەتتى ادامدى تاربيەلەپ شىعارۋشى بولعان.  قازاق رۋحانياتىندا مەملەكەتتىڭ حالىققا، قوعامعا جاساعان قىزمەتى حالىق ارقىلى وزىنە (يگىلىك بولىپ) قايتىپ وتىرادى دەگەن تۇسىنىكتىڭ جاتقاندىعىن كورەمىز. بۇل قازاق قوعامىنداعى مەملەكەت پەن حالىقتىڭ ورتاق ۇستانىمىنىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتكەندەي، «تۇرمىسقا سارىن جاسايتىن ادامنىڭ عامالى، عامالعا ءوڭ بەرەتىن ادامنىڭ مىنەزى، مىنەزگە كەيىپ بەرەتىن تۇرمىس توڭىرەگى. ادامنىڭ مىنەزى ويىنىڭ تۇرىنەن، كوڭىلىنىڭ كۇيىنەن، ىستەگەن ىسىنەن بىلىنەدى... مىنەز ىشتەن تۋادى. بىراق شىنىعىپ جەتپەي تۇرعاندا مىنەز ءتۇرىن تاربيەمەن وزگەرتۋگە بولادى. ادامعا تاربيە بەرۋشى اۋەلى اتا-انا، سونان سوڭ ۇستاز، مەكتەپ، تۇرمىسىنداعى توڭىرەك. ومىرىندە قانداي تۇرمىس كورسە، قانداي ادامدارمەن كەزدەسسە، جولداس بولسا، ىستەس بولسا، سولاردان ونەگە كورىپ، ۇلگى الماق. ونەر عىلىم جوق جۇرتتا ادام تاربيەسىن توڭىرەگىنەن الادى». تاريحتاعى قازاق قوعامىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى، تابيعاتى  ەلدىڭ تۇرمىسى سىرت كوزگە قاراپايىم بولىپ كورىنگەنىمەن، قوعام بولمىسىنىڭ نەگىزىندە ءومىردىڭ تاجىريبەسىنەن وتكەن، سول تاجىريبەمەن ىسىلعان قۇندىلىقتارعا تولى رۋحاني تەرەڭدىك بار. دۇنيەتانىم، ونەر تۇرلەرى، ومىرلىك تاجىريبە نەگىزىندە بابالارىمىز ءداستۇرلى قوعامنىڭ دامۋ باعىتىن، ونىڭ قۇندىلىقتارىن جاساعان. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا  ۇلت پەن جەكە ادام بولمىسىنىڭ تۇتاستىعى، رۋحتىڭ ۇندەستىگى نەگىزىندە ەلدىڭ دەربەستىگى ساقتالادى دەگەن تۇسىنىك بولعان. وسى تۇسىنىك تاريحتا بىرنەشە مارتە تاريحي ۋاقىتتىڭ سىنىنان ءوتىپ ءوزىنىڭ شىندىعىن دالەلدەگەن. بۇعان بىردەن ءبىر مىسال رەتىندە  تاريحىمىزداعى قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندە قالىپتاسقان تۇلعالار ينستيتۋتىن ايتا الامىز. ۇلت مادەنيەتىنىڭ فەنومەنىنە اينالعان وسى ينستيتۋتتى قالىپتاستىرۋشى ۇلت زيالىلارىن تاربيەلەۋ ىسىندە  ۇلت رۋحانياتىنىڭ ەرەكشە قىزمەتىن ەسكەرۋ قاجەت.

ءداستۇرلى قوعامنىڭ رۋحاني ۇيىتقىسىنا اينالعان تالانت يەلەرىنىڭ مەكتەبى، ينستيتۋتى ۇلت مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان. كەشەگى وتارشىلدىق زاماندا قازاق رۋحانياتى ۇلت تۇلعالارىنىڭ ءداستۇرى قوعام ومىرىنەن كۇشتەپ جويىلعاننان كەيىن  رۋحاني دۇنيەلەردى بويىندا ساقتاپ وتىرعان. وسىنىڭ سالدارىنان تاريحقا قاتىستى دۇنيەلەر، مادەني قۇندىلىقتارىمىز تولىعىمەن جويىلماعان. تاريحتا قازاقتى تاۋەلسىزدىكتەن ايىرۋدا پاتشا وكىمەتىنىڭ جرگىزگەن ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتىن وسىدان اق بىلەمىز.

قازىرگى تاڭدا بۇگىنگى ء(وزىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان) ۋاقىت جاعدايىنان بايقاپ وتىرعانىمىزداي،  ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىن ساقتاۋ ۇرپاقتىڭ وتكەن تاريح پەن كەلەر ۋاقىت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنە تىكەلەي قاتىستى. ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىن ساقتاۋ ءۇشىن ونى مەڭگەرۋ، يەلەنۋ جانە ءبىلىمىن يگەرۋ قاجەت. احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، قوعامعا بارىنەندە بۇرىن ەڭ باستى قاجەت دۇنيە ۇلتتىق مىنەز. بۇل قوعامنىڭ نەگىزگى ۇلكەن جەتىستىگى بولىپ سانالادى. بۇنى يەلەنۋ ءۇشىن قوعامعا ىقپال ەتەتىن تاريحي سانا.

قازاقتىڭ ۇرپاقتى ەلدىككە تاربيەلەۋ ىسىندە دە ادامنىڭ مىنەزىن تاربيەلەۋ جاتىر.  مىنەزدىڭ، ادام بولمىسىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەتىن كوزقاراس، وي-ءورىس تاريح تاعىلىمى نەگىزىندە تولىققاندى اقپاراتتانۋدان شىعادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ءوزى قازاق قوعامىندا ورتاق تاريح، ورتاق مادەنيەت، ورتاق ءتىل مەن ءداستۇر، ءدىندى ساقتاي ءبىلۋ (تازا ۇستاۋ) نەگىزىندە قالىپتاسىپ وتىرعان.

تاريحي اڭگىمەلەر، اسىرەسە باتىرلار جىرى بالانى ۇلتتىق بولمىسىمەن، ەلدىڭ تۇرمىسىمەن بىرىكتىرىپ وتىرسا، ءوزىنىڭ قوعامىمەن رۋحاني بىرىگۋدىڭ نەگىزىندە تۇراتىن دۇنيە اتامەكەن تۇسىنىگى، تابيعاتپەن بايلانىستا بولۋ. ماعجان جۇماباەۆ ءوزىنىڭ «باتىر بايان» اتتى پوەماسىندا سومداپ كەتكەندەي:

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، سەل ۇمىتپاس،

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەل ۇمىتپاس.

ەل ءۇشىن جاننان كەشىپ، جاۋدى قۋعان

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، ءشول ۇمىتپاس.

ەل جاۋىن زەرتتەپ، ءورت بوپ، تىنباي جورتقان،

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، بەل ۇمىتپس.

ەل ءۇشىن توككەن ەرلەر قانىن جۇتقان.

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەر ۇمىتپاس.

ارقانىڭ سەلى، جەلى، ءشولى، بەلى

ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس!

قيىنشىلىق ساتتەر مەن وقيعالارعا تولى تاريحي زامان ۋاقىتىندا قينالعان، كوڭىلى تورىققان بالاعا دا، ۇلكەن ادامعا دا وي مەن كۇش بەرتىن دۇنيە وسى اتامەكەن. سەبەبى باتىرلار سول اتامەكەندە دۇنيەگە كەلىپ، ونىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتادى. اتامەكەن بولماسا ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ، مەملەكەتتىڭ مەملەكەت بولىپ تۇرا المايتىندىعىن ءار ادام جەتە تۇسىنەدى. سوندىقتاندا تاريحتاعى قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ۇرپاقتىڭ زيالىلىعى  تاۋەلسىزدىك، ەلدىڭ بولاشاعى تۋرالى تۇتاس ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ءونىمى بولىپ سانالادى.  ۇلتتىق ويلاۋدىڭ نەگىزىندە تاريحي سانا جاتىر.

ۇلتتىق سانانى يەلەنۋ ءۇشىن ادام ءومىردىڭ مەكتەبىنەن ءوتۋى ءتيىس. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان بالا بىردەن ءومىر مەكتەبىنەن وتپەيدى. ادامدى تاريحي ۋاقىتتاردا ءومىر مەكتەبىنەن وتكىزەتىن تاربيە، ءبىلىم، تاريحتىڭ تاعىلىمىن (تاجىريبەسىن) ءبىلۋ.  وسىنىڭ نەگىزىندە ءوسىپ كەلە جاتقان جاستىڭ بويىندا تاريحي سانا قالىپتاسادى. تاريحي سانا دەگەنىمىز (وسى تۇرعىدان زەردەلەيتىن بولساق) تاريحتىڭ تاعىلىمىن بايانداۋ، تىڭداۋ، وقىپ-ءبىلۋ، وعان زەر سالۋ نەگىزىندە قالىپتاساتىن تۇسىنىك، زەردە، وي، يدەيا، كوزاراس، ۇستانىم، ەرىك-جىگەرگە تولى كوركەم مىنەزدى يەلەنۋ.

جەكە ادامنىڭ تانىمىندا، وي ءورىستىڭ شەڭبەرىندە ورىن الىپ وتىراتىن تاريحي سانا قۇبىلىسىنىڭ باستى بەلگىلەرى تاريحتىڭ رۋحىن باعالاۋ، تاعىلىمىن ەسكەرۋ، تاجىريبەسىن يەلەنۋ،  ونى ومىردە دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ، قاراپايىم، جاناشىر بولۋ. ياعني تاريحي سانا دەپ ادامنىڭ وي ءورىسى مەن تالعامىنىڭ تاريح تاجىريبەسىنە سۇيەنۋىن ايتامىز.

تاريحىنىڭ تاجىريبەسىن جاسايتىن ۇلتتىڭ ءوزى. ۇلت ءوزى تاربيەلەپ وسىرگەن، قوعام الدىنا شىعارعان زيالىلارىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرى نەگىزىندە قالىپتاستىرعان دۇنيەلەرىن ساقتاپ وتىرادى. تاريحتىڭ تاجىريبەسى دەگەنىمىز قايتالانۋى ىقتيمال وقيعالار، تاريحتاعى ورىن العان وقيعالاردىڭ سەبەپ - سالدارىن ءبىلۋ، كۇنى بۇرىن الدىن الۋ، ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا جيناقتاعان ءبىلىمى جانە رۋحاني قاسيەت ۇلگىلەرى جانە ت.ب. ماعجان جۇماباەۆ ايتىپ كەتكەندەي، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلت تۇلعالارىنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ تاريح ورىسىندە ءومىر سۇرەتىن قۇبىلىسقا اينالۋى ۇرپاقتان تاريحي جانە ۇلتتىق سانانى تالاپ ەتەدى:

التى الاش ابىلايداي ارعىماعىن

الاشتىڭ ارۋاعىنا پار قىلاتىن.

بەتىنە ابىلايداي ارداگەردىڭ

كەلۋدى التى الاشقا ار قىلاتىن.

ەلدىڭ تاريحى قوعامنىڭ ىشىندەگى باسەكەلەستىكتىڭ، ءبىر رۋدىڭ نەمەسە ءبىر ايماقتىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن، ءار ادامنىڭ اتالىق تەگىنىڭ اتىن شىعارۋ، بەدەلىن كوتەرۋگە پادالانىلاتىن قۇرال ەمەس. ۇلتتىڭ تاريحى ەلدىڭ تاعدىرىنا تونگەن قاۋىپپەن كۇرەسۋدەن تۋعان دۇنيە. سوندىقتاندا ونىڭ تابيعاتى شىندىقتى، ءادىل باعا بەرۋدى قالايدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى الاش زيالىلارى «دۇنيەدەگى ءادىل سىنشى حالىق پەن تاريح» دەگەن. تاريح تاجىريبەلەرىنىڭ قوعامعا قاجەت ەكىنشى جاعى ادامعا شىنايىلىقتى، ادىلەتتى بولۋدى ۇيرەتەدى.  ءادىل سىنشى بولۋ ءۇشىن ۇرپاققا (تاريحتان كەلە جاتقان) رۋحاني دەڭگەيدى يەلەنۋ قاجەت. ءتول تاريحىنىڭ بولمىس ءبىتىمىن دۇرىس تاني بىلگەن ۇرپاق ءوز زامانىنداعى تاريحي وقيعالارعا ءادىل باعا بەرەدى.

تاريحي سانا نەگىزىندە قالىپتاسىپ وتىراتىن كىسىلىك بۇل تاريحي وقيعالاردىڭ ىشىندە ءجۇرۋ، ەرلىك كورسەتۋ عانا ەمەس، ءتۇزۋ مىنەزى (شىنايىلىعى، تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگى) ارقىلى كىسىلىكتىڭ يەسى اتانۋ. قازاق رۋحانياتىندا قوعامعا ناسيحاتتالاتىن تاريحي ساناعا قاتىستى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى وسى. ياعني قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندە الدىمەنەن كىسىلىككە جاراعان ادام عانا تۇبىندە ەرلىكتىڭ يەسى اتانادى. كوپ جاعدايدا ءوسىپ كەلە جاتقان جاستىڭ تۇلعالىق دارەجەگە جەتۋىنە ىقپال ەتەتىني  اتا-انانىڭ تىلەگىنىڭ ەلدىڭ تىلەگىمەن ۇشتاسىپ وتىرۋى. ماسەلەن قازاقتىڭ باتىرلار جىرىنداعى ەرلىك يەسى اتاناتىن كەيىپكەر كوپ جاعدايدا اتا-انانىڭ كوپتەن كۇتكەن پەرزەنتى بولىپ جىرلانادى جانە ۇلكەن تىلەكپەن دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتا - اناسى قارتايعان باي ادامدار. بىراق تىلەگى قابىل بولىپ دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتا-اناسى باي بولعانىمەن، ول بالانىڭ ءوسۋ جولىنداعى تىلەگى، ماقسات-مۇراتى اكەسىنىڭ داۋلەتىمەن شەكتەلمەيدى، وداندا جوعارى تۇرعان ۇلتتىق مۇددەگە باعىتتالادى. ەڭ سوڭىندا سول بالا ۇلت ىسىنە قاجەتتى دۇنيەلەردى مەڭگەرىپ ەلدىڭ ومىرىندەگى ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە ارالاسا باستايدى. «ەرتەك جىرداعى باتىرلار سيپاتىنا قاراساق – دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، - ول جىرلار حالىقتىڭ رۋحى ناعىز كوتەرىلگەن شاعىندا شىققاندىعىن بايقايمىز. وشاق باسى، ءۇي ءىشىنىڭ قامى سياقتى ءومىردىڭ ۇساق ماقسات جاعىمەن ازاماتتارى ەسەپتەسپەي ۇلى ماقسات، ۇلى مۇراتپەن بولىپ، جۇرت ءۇشىن، كوپ ءۇشىن  قۇربان قىلمايتىن نارسەسى بولماعانىن كورەمىز. اكە شەشە، تۋىسقان-تۋعان، مال-مۇلىك، ەڭ قىمبات جان-سولاردىڭ ءبارىن جۇرت قامىنىڭ جولىندا ءبىر تيىنعا بالاماعانىن بايقايمىز.

توعاي تولعان جىلقىسى، قورا تولعان قويى، جەلى تولعان تۇيەسى بار بايلار، جاسى 80-90 عا كەلگەنشە بالا كورمەي، زارىعىپ، تارىعىپ .. جالعىز ۇل كورسە، ول ۇل جۇرت جۇمىسىنا كەرەك بولعان جەردە قارتايعان، ءالسىز اتا-انام قالىپ بارادى ەكەن دەپ وعان قايرىلۋ جوق، توعاي تولعان كوپ مالىم قالىپ بارادى، وعان قايتەمىن دەپ ۋايىمداپ قارايلامايدى» ».

باتىرلىقتى تۋعىزاتىن ۇلتتىق يدەيا. يدەيا حالىقتىڭ دەڭگەيىنەن، ۇلتتىق زەردەدەن شىعادى. سول كەزدەگى حالىقتىڭ، ياعني ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى مەن تاريحىن قالىپتاستىرۋشى بابالارىمىزدىڭ دەڭگەيى ۇنەمى ۇرپاقتىڭ ساناسىن ءبىر باعىتتا، ءبىر  ارنادا، ءبىر دەڭگەيدە ۇستايتىن تاعىلىم ۇلگىلەرىن جاساپ قالدىرۋىندا.

تاعىلىم باسى ۇلتتىڭ تانىمى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىڭ تانىمى ءوزىن قورشاعان الەمدى تانۋ، زەردەلەۋدەن باستاپ، اتامەكەن تەرريتورياسىن بەلگىلەپ، يەگەرىپ وتىرۋ جانە ساقتاۋ جولىندا قابىلداعان ورتاق يدەيامەن جالعاسادى. بۇل يدەيا قازاق رۋحاياتىندا ەل بولۋ يدەياسىمەن كوزگە تۇسەدى.

ەل بولۋ قاشاندا ۇرپاقتان ۇلت ىسىنە كەلگەندە ەر بولۋدى قاجەت ەتكەن. ەرلىكتىڭ باسى مىنەزدە، ازاماتتىق ۇستانىمدا، كىسىلىك تالعامدا. وسى قاسيەت ۇلگىلەرىنىڭ بارلىعىن بىرىكتىرىپ وتىراتىن پوەزيا.

جىر دەگەنىمىز تاريحي سانا قۇبىلىسىن نەگىزدەپ وتىراتى دۇنيە. «ادامنىڭ جانۋارلاردان ەرەكشەلىگى  ونىڭ ەسكە تۇسىرۋىندە، ويلاۋىندا» - دەپ ايتىپ كەتكەن اريستوتەل. قازاق دانالىعىندا انەت بابامىز ايتىپ كەتكەن «وسيەتكە تەرەڭ بول» دەگەن قاناتتى ءسوز بار.  وسى ۇعىممەن زەردەلسەك، قازاق مادەنيەتىندەگى ۇلتتىق ونەر تۇرلەر، اسىرەسە تاريحي جىر ۇلگىلەرى دانالىقتىڭ ەرەكشە ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. بۇلاي دەيتىنىمىز باتىرلار جىرىندا زەردەلەگەن دۇنيەلەرىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق تەگىسەي ەل مۇددەسىنە جاقىن بولدى. قازاق قوعامىندا تاريحي جىر ۇلتتىق رۋحىن تەگىستەي كوتەرىپ وتىراتىن قۇندىلىق سانالعان. ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتقان، «جاقسى كوركەم جىردا سول ۋاقىتتاعى قازاقتىڭ بولمىس-سالتى كورىنىپ تۇرۋعا لايىق» دەگەن ۇعىم وسى شىندىقتان تۋىنداسا كەرەك.

بۇعان دەيىندە توقتالىپ وتكەنىمىزدەي، قازاق ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسقان، سان عاسىرلىق تاريحتى ارتقا تاستايتىن مادەنيەت جولىن تاڭداپ العان. مادەنيەتتىڭ باستى بەلگىسى ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اتامەكەنىنە جاقىن، سونىمەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن (ۇندەسكەن) بولمىستى قالىپتاستىرۋ. بۇعان ەڭ باستى ىقپال ەتىپ وتىراتىن تابيعي ورتا، اتامەكەننىڭ كليمات جاعدايى، ونىمەن ۇيلەسكەن ۇلتتىڭ تاجىريبەسى. مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىن ساقتاۋ، مەملەكەت قۇرۋدا جانە ونىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا قوعامعا قاجەت، ۇرپاق يگىلىگىنە جاراپ وتىراتىن ەڭ باستى قۇرال  ۇلتتىڭ تۇتاستىعى. باتىرلار جىرىنا جانە تاعى دا باسقا رۋحانيات ۇلگىلەرىنە قاراپ حالقىمىزدىڭ ومىرگە ساۋاتتى تۇردە، دانالىق ارقىلى قارىم-قاتىناس جاساعاندىعىن بىلە الامىز.

باتىرلاردىڭ رۋحى، تۇلعالار رۋحىن سومداعان جىر تاعىلىمى بەيبىتشىلىك ۋاقىتتا، عىلىمى دامىعان زاماندا دا قاجەت. ۋاقىت العا باسىپ، ادامزات قوعامى وزگەرگەن سايىن الەمدە باسەكەلەستىكتىڭ قارقىنى دا كۇشەيۋدە. قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنداعى باسەكەلەستىك تالابىنىڭ ەرەكشەلىگى كوزگە كورىنە بەرمەيدى. بىراق قوعامنىڭ ىشىنە ورنىعىپ جاتادى. وسىنداي جاڭا ۋاقىت جاعدايىندا ۇلتتىق ساناسى بيىك ادامداردىڭ قاي سالادا بولماسىن زيالىلىعىنىڭ  تاريحي سانا نەگىزىندە كۇش الىپ وتىراتىندىعى بىلىنەدى. بۇعان ءبىر عانا مىسال كەشەگى كەڭەس قوعامى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قانىش ساتپاەۆ سىندى عالىمدارىمىزدىڭ تاعىلىمىن ايتۋعا بولادى. مەملەكەتىنىڭ بيلىگى وزگەگە قاراعان ۋاقىتتا ءومىر سۇرسە دە ولاردىڭ ىشكى ۇستانىمى بولعان.  ولار ۇلت رۋحانياتىن ەرەكشە جاقسى كورگەن، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدە ماماندىعىمەن شەكتەلمەگەن. قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنان، تاريح ورىسىندە تۇرعان قازاق زيالىلارىنىڭ تاعىلىمىنان تۇيەتىنىمىز، كەز كەلگەن مەملەكەت ازاماتى تاريحتى تەرەڭ زەردەلەۋى ءتيىس. بۇنداي مىندەت ءار ەلدىڭ تاريحىندا دا بولعان، قوعامعا جۇكتەلىپ وتىرعان.

الەمدىك مادەنيەت كەڭىستىگىندە مەملەكەتىنىڭ تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەگەن ەلدەر ەرتە زاماننىڭ وزىندە قوعامىندا تاريح، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ ىرگەسىن ەرتە قالاعان. بۇنىڭ باستى سەبەبى مەملەكەت ىسىنە قاجەتتى مول تاجىريبەنى جيناقتاۋ، ۇزاق ۋاقىتقا جالعاساتىن ستراتەگيالىق جوسپار قۇرۋ بولسا كەرەك. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بۇنداي مۇمكىندىك بولعان جوق. الەمگە ۇلگى بولاتىن، الەم مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن دەربەس ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىرعانىمىزبەن، وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا تاريحتا وتارشىلدىق ساياسات، ودان كەيىنگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسى جول بەرمەدى. ماسەلەن احمەت جۇبانوۆ وتارشىلدىق زامانداعى قازاق قوعامىنداعى تالانت يەلەرىنىڭ (قازاق جاستارىنىڭ) ءومىرى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «...ەر جەتىپ، بۋىنى قاتقاسىن قۇرمانعازى سول شاعبالانىڭ قويىن باقتى. باياعى «كەمىستىكتەرى» دومبىرا، توعىشارلىق  ءالى ونىڭ سوڭىنان قالمايتىن اڭگىمە بولدى. بىراق، ونىڭ ءبارى دە قۇرمانعازى ءۇشىن الداعى ماقساتىنا بوگەت بولا المايدى. قويشىلىعى تاماق اسىراۋى دا، دومبىراسى جان ازىعى بولدى.

قۇرمانعازى دالادا ءجۇرىپ سۋدىڭ سىلدىرى، جەلدىڭ سۋىلى، قۇستىڭ شىرىلى، كوكتىڭ كۇركىرەگەنى سياقتى جاراتىلىس ۇندەرىن، اىرەسە ادام قوعامىنىڭ ادىلسىزىك الپەتتەرىن كوز الدىنا ەلەستەتىن، سان-الۋان  مازمۇندى قويشىلاردىڭ ەرتەگىلەرىن تارتقاندا، «الپىس ەكى تامىرىڭدى» يىتەتىن سىبىزعىنىڭ ءۇنىن اسقان ىنتىزارلىقپەن تىڭدايتىن...ون ساۋساقتىڭ ونەرىمەن ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ تالاي-تالاي سوققىلارىن سىندىرعان حالىقتان شىققان دومبىراشىلاردىڭ كۇيلەرىن تىڭداعاندا ءوز باسىنىڭ تاعدىرى دا سول ءبىر كۇي وقيعالارىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولىپ، كەي كەزدەرى ۇيقى، تاماقتان بەزىپ تە كەتەتىن. وسىنداي كۇي تىڭداۋدان تۋعان اۋىر وي، الىستى جاقىنداتاتىن سۇلۋ اڭگىمە، ءوز باسىنداعى ءومىردىڭ اۋىر سالماعى جان-جاقتى تونسە دە، قاجىرلى جاس، ىزدەنگىش ونەرپاز  ەڭسەسى ءتۇسىپ، موي بەرمەيتىن. جالعىز-اق قيالدى كۇيدىڭ نە ءبىر قاتپار-قاتپار بولىپ جاتقان تەرەڭ سىرلارى بيلەگەندە، قورالى قويدىڭ كوز الدىنان عايىپ بولىپ كەتكەنىندە سەزبەي، قويشى «زاڭىنىڭ» تارماقتارىنا داق ءتۇسىرىپ الاتىن. اۋىل ادامدارىنىڭ كوزىنە قۇرمانعازى قىزىل وگىزدى ەرتتەپ ءمىنىپ، جانىنا تورسىعىن بايلاپ الىپ ەرتەدەن كەشكە شەيىن قوي سوڭىندا جۇرەتىن كوپ قويشىنىڭ ءبىرى بولىپ كورىنگەنىمەن – ەردىڭ قاسىنداعى كيىز قاپقا سالعان دومبىرا، فەوداليزم ءداۋىرىنىڭ كەيبىر وزدەرىنشە وزگەرمەس زاڭدارىن تيەگەن اربالارىن اۋدارىپ كەتەتىن ەلەۋسىز شوقالاقتىڭ ءبىرى ەدى». تاريحتاعى قازاق قوعامىندا تۇلعالار ينستيتۋتى كۇشتەپ السىرەتىلگەنىمەن ولاردىڭ رۋحى، يدەياسى، مۇرالارى  حالىقتىڭ رۋحاني الەمىندە ساقتالىپ قالدى.

تاريحي سانا ادام بويىندا جاتاتىن تەكتىلىك قاسيەتتىڭ بەلگىسى. سەبەبى تاريحتى كەز كەلگەن ادام وقيدى. بىراق تاريحتى وقىعاندا كەز كەلگەن ادامنىڭ سەزىمتالدىعى ويانا بەرمەيدى. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني الەمىنە اينالعان دۇنيەلەر قاشاندا تاريحتىڭ تاعىلىمىن زەردەلەگەن ورتادا ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇرپاق بويىندا ىشتەي جاندانىپ وتىراتىندىعىن دالەلدەگەن. قۇرمانعازى سىندى تالانت يەلەرىنىڭ، ونىڭ بەرگى جاعىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ بەينەسى وسى ويىمىزدى نەگىزدەيدى.

قازاق تاريحتى شەجىرە ماعىناسىندا تۇسىنگەن.  شەجىرە ۇلتتىق ءتۇپ تامىرىن، مادەنيەتىن، بولمىسىن بىرىكتىرۋشى ۇعىم. بۇعان قاراپ ۇلت مادەنيەتىندە تاريحي سانا قۇبىلىسىنىڭ ۇلتتىق بولمىس دەڭگەيىندى جانە ونىڭ زيالىلارىنىڭ بولمىسى نەگىزىندە ءومىر سۇرەتىندىگىن انىق بايقاۋعا بولادى.

ۇلتتىق بولمىس ورىسىندەگى تاريحي سانا قۇبىلىسى ول ۇلتتىڭ ءداستۇرى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، ءدىلى، انا ءتىلى جانە ت.ب. قۇندىلىقتاردى نەگىزدەۋدەن ورىن الىپ وتىرسا، ۇلت زيالىلارىنىڭ تۇلعالىق بولمىسى نەگىزىندەگى تاريحي سانا ۇلتتىق مۇددە ءىسىنىڭ قاجەتتىكتەرى مەن ۇلتتىق رۋحقا نەگىزدەلگەن يدەيادان تۋىنداپ وتىرعان.

تاريح بولماسا، ۇلتتىڭ تاريحى ۇرپاق ساناسىندا ساقتالماسا ونىڭ بولمىسى، رۋحى السىرەيدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇرپاق بويىندا ساقتاپ، ونىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىراتىن تاريح ءبىلىمى، تاريحي سانا كۇشىمەن قالىپتاساتىن ۇلتتىق سانا.

قازاق مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىنا، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىنە قاراپ رۋحاني  قۇبىلىس، زەردە، كوزقاراس، ۇلتتىق ويلاۋ، ۇلتتىق بىرەگەيلىككە ءتان ەرەكشە قاسيەت ەكەندىگىن بايقايمىز. بارلىق ەلدە ءتۇرلى قيىنشىلىقتاردى باسىنان وتكىزىپ وتىرعان. سول قيىنشىلىقتاردى جەڭۋدە قوعامعا قاجەت باستى نارسە حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن، رۋحىن كوتەرۋ بولعان.  قوعامدى، اسىرەسە حالىقتى ۋاقىت تالابىنا يكەمدەۋدە (باعىت بەرۋدە) مەملەكەت ومىرىندەگى گۋمانيتارلىق باعىتتاعى عىلىم مەن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ ۇستانىمى تاريحيلىق پرينتسيپ بولىپ تابىلادى. بۇل پرينتسيپ تاريحي ۋاقىتتا جانە بەيبىتشىلىك زاماندا دا ەڭ باستى قوعامعا قاجەت دۇنيە.

سونىمەن قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحي كەڭىستىگىندە مەملەكەت پەن ۇرپاقتى بىرىكتىرىپ، ەل مۇددەسىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىراتىن قۇندىلىقتاردىڭ جارىققا شىعۋىنا ىقپال ەتەتىن ءبىر عانا دۇنيە ۇلتتىق سانا.  وسى ۇلتتىق سانانىڭ ۇرپاق تاراپىنان (رۋحاني قىزمەتى نەگىزىندە) مادەني قۇبىلىسقا اينالىپ وتىرۋى تاريحتاعى قازاق بولمىسىنىڭ تۇلعالانۋ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەدى.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى

Abai.kz