قازاقتىڭ ۇلتتىق اۆتونومياسى الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلعان سوڭ الاش وقىعىندارى حالىق اعارتۋ ءىسى مەن بىلىمگە باسا ءمان بەرە باستادى. الاشوردا توراعاسى مەن كوسەمى باستاعان ءبىر توپ الاش زيالىلارى ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس باسپاسى» اينالاسىندا توپتالعان ەدى. باسپا تۋرالى XX عاسىردىڭ 20 جىلدارى باسپاسوزدە ءجيى ايتىلاتىن. قازاقشا رەسمي اتى  - «كسرو حالىقتارى كىندىك باسپاسىنىڭ قازاق-قىرعىز ءبولىمى». ونىڭ تاريحى 1922 جىلدان  باستالادى. وسى جىلى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستار ءۇشىن كىتاپتار جانە مەرزىمدى باسىلىمدار شىعاراتىن كسرو واك شىعىس باسپاسى نەگىزىندە اشىلدى.

حالىق اراسىندا «كۇنشىعىس باسپاسى» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل مەكەمەگە 1922-1928 جىلدارى ءنازىر تورەقۇلوۆ باسشىلىق جاساعان بولسا، باسپادا 1922-1927 جىلدارى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا جۇمىس جاساعان. 1923 جىلى ماسكەۋگە كەلگەن ماعجان دا اتالعان باسپاعا جۇمىسقا تۇرادى.

ماسكەۋدەگى قازاق وقىعاندارى جانە قازاقستانداعى قازاق وقىعاندارى ءوز كەزەگىندە اۋدارما مەن ءوز قالامىنان تۋعان شىعارمالارىن اتالعان باسپا ارقىلى شىعارىپ تۇرعان-دى.

باسپادان اۆتورلىق كىتاپتارى مەن اۋدارمالارى جارىق كورگەن قالامگەرلەر اراسىندا: باسقاراما توراعاسى - ءنازىر تورەقۇلوۆ، ابايدىڭ تۇراعۇلى، جۇماعالي تىلەۋلين، ءاليحان بوكەيحان  -قىر بالاسى، مامىتۇلى احمەت، ماعجان جۇماباەۆ، كەمەڭگەرۇلى قوشكە، مالدىبايۇلى ءبىلال، كەمەلۇلى ءالى، بەكتاسوۆ، ىبىراش، ءابدىلدا، اقبەردىۇلى ق، مەسكەيۇلى، اكىم، مىرجاقىپ، بايتاسۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مىرزاعازىۇلى ەسبول، ابباس نۇرىمۇلى، يگەنۇلى يبات، عابابس توعجانوۆ، دانيال ىسقاقۇلى، كەنجەبايۇلى بەيسەمباي، سۇلتان لەپەسۇلى، حاميت، داكۋ، جەبەش، بارجاقسىۇلى احمەت، قاپاۇلى، مىرزاعازىۇلى ع، احمەتۇلى ەل، قاپاش، مايلىۇلى بەيىمبەت، باسقاراۇلى جۇسىپبەك ت.ب اۆتورلاردىڭ ءتۇرلى سالاداعى ەڭبەكتەرى كەزدەسەدى.

«كۇنشىعىس باسپاسىندا» جارىق كورگەن

قازاق كىتاپتارى

كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ كۇنشىعىس ءباسپاسوزىنىڭ جانىنداعى قازاق باسقارماسى مەكتەپتەرگە كەرەك كىتاپتار، ساياسي براشۋرالار (ۇساق كىتاپتار) باستىرۋدى 1923 جىلداردان-اق جوسپارلاپ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان. مىسال رەتىندە 1923 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا تومەندەگى اتالعان باعىتتاعى كىتاپتاردى شىعارۋ ءىسىن جوسپارلاعان ەكەن:

1) مەكتەپ بالالارىنا لايىق وقۋ كىتابى.

2) قازاقتىڭ ەلمەن تانىستىرۋ كىتابى.

3) مەكتەپ بيبليوتەكاسى (قازاق تۇرمىسىنان جازىلعان اڭگىمە، ولەڭ، پەسسا، رومان ءھام ورىس يا باسقا حالىقتاردىڭ ادەبيەتىنەن كوشىرگەن كىتاپتار).

4) سوتسيولوگيا. (حالىقتىڭ ءونىپ-ءوسۋىن تانىستىراتىن كىتاپ).

5) شارۋا جاعاراپياسى. (ەكونوميچەسكايا گەوگرافيا).

6) «بۇرىنعى ءھام قازىرگى روسسيا» جايىمەن تانىستىراتىن كىتاپ. (سپراۆوچنيك «نوۆايا ي ستارايا روسسيا»).

7) قازاق پەن ورىس تىلىندە جازىلعان ءسوز ءتىزىمى. (سلوۆار).

8) ساياساتتانۋ كىتابى. (كنيگا پوليت گراموتى).

9) كۇنشىعىس حالىقتارى مەن تانىستىراتىن ءتۇرلى براچۋرا، كىتاپتار.

10) جاراتىلىس، تابيعات، ادام جايىنان جازىلعان ءتۇرلى ۇساق براچۋرالار.

بۇل جوبالاپ وتىرعان كىتاپتارىمىزدىڭ قولىمىزدا بارى دا بار، جوعى دا بار. پلانىمىزعا كىرگىزىپ وتىرعانداعى ويىمىز ورىندارداعى ازاماتتاردىڭ جازعاندارى بار شىعار دەپ وتىرمىز. نە ءالى جازباسا; بۇدان بىلاي جازار دەپ وتىرمىز. بۇل كۇنگە دەيىن قازاق ازاماتتارىنىڭ كىتاپ جازباي ءجۇرۋىنىڭ ءبىر زور سەبەبى «بۇگىن تاڭدا باسا قوياتىن تيپوگرافيا جوق، قۇر بوسقا جازىپ قايتەم» دەيتىن.

ءبىز، جوعارىدا ساناپ وتكەن كىتاپتاردى ءۇش ايدىڭ ىشىندە باسامىز دەپ وتىرمىز، قولىمىزعا جارارلىقتاي كىتاپ تيسە تيپوگرافيادا بوگەلمەيدى. تەز باسىلىپ شىعادى. سوندىقتان، جەرگىلىكتى قازاق ازاماتتارىنان سۇرايتىنىمىز، جوعارعى كورسەتكەن كىتاپتاردان جازىلعان كىتاپتار بولسا، نە جازاتىن ويلارى بولسا باسقارمامىزعا حات ارقىلى سويلەسسىن، دايار جازىلعاندارى بولسا تۋرا باسقارماعا جىبەرسىن. جازۋ اقىسى كىتاپ يەسىنە تولىق بەرىلەدى. («تەمىرقازىق» جۋرنالى. № 1, 1923 جىل) دەپ ارناۋلى حابارلاما دا باسىلعان ەدى. قازاقشا كىتاپ جازۋ مەن وقۋلىقتار اۋدارۋعا بەلسەنە ارالاسقان ازاماتتار وتە كوپ بولدى. بۇلاردىڭ اراسىندا اتاپ ايتساق:

ءنازىر تورەقۇلوۆ

1922-1928 جىلدار ارالىعىندا ءنازىر تورەقۇلۇلى ماسكەۋدەگى ءوزى باسقارىپ وتىرعان «كۇنشىعىس» باسپاسىنان 1924  جىلى  «قازاق-قىرعىز ءۇشىن جاڭا ءالىپبي»، «جاڭا ءالىپبي نەگە كەرەك»  اتتى كىتاپتارىن، 1926  جىلى «ۇلت ماسەلەسى مەن مەكتەپ»، «جات سوزدەر تۋرالى» ەڭبەگىن شىعارادى.

ءنازىر تورەقۇلۇلىنىڭ «جات سوزدەر تۋرالى» ەڭبەگىن 2005 جىلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانبايۇلى مەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ورىناي جۇباەۆا اراب گرافيكاسىنان كيريلليتساعا كوشىرىپ، الماتىداعى «ونەر» باسپاسىنان شىعارعان ەدى.

وندا اتالعان ەڭبەك تۋرالى: وسىدان جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن جارىق كورگەن بۇل ەڭبەك 1926 جىلى 2000 دانا تارالىممەن كەڭەس وداعى ەلدەرىنىڭ كىندىك باسپاسىنان جارىق كورگەن. سوزدىك قازىردە وتە سيرەك كەزدەسەتىن، تاپتىرا بەرمەيتىن كىتاپتار قاتارىندا.

قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ن.تورەقۇلۇلىنىڭ «جاس سوزدەر تۋرالى» دەپ اتالاتىن بۇل شاعىن ەڭبەگى تەرمينولوگيا تاريحىن زەرتتەۋدىڭ، تەرمينتانۋشىلار مەن تەرمينوگرافتاردىڭ ءتىل ماسەلەسى قىزىقتىراتىن كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قاجەتىنە جارايدى دەپ بىلەمىز،– دەيدى.

ءنازىر تورەقۇلۇلى ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس» باسپاسىنان 1924  جىلى  «قازاق-قىرعىز ءۇشىن جاڭا ءالىپبي» اتتى ەڭبەگىن باسىپ شىعارعانىن جوعارىدا ايتتىق.

بۇل ەڭبەك جوبا رەتىندە ۇسىنىلعان نۇسقا ەدى. باس بەتىندە: «اتاڭ بالاسى بولما – ادام بالاسى بول. تەز ۇيرەنىپ ال!» – دەگەن ۇندەۋ جازىلعان كىتاپشا 2000 دانامەن ماسكەۋدە باسىلىپ قازاق دالاسىنا تارالعان ەدى.

اتالعان ەڭبەكتىڭ بەتىندە قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدىڭ، ۇلت ۇستازى احمەتتىڭ سوزدەرىنەن دە مىسال كەلتىرىلگەن ەكەن.

ابايدىڭ تۇراعۇلى

تۇراعۇل ابايۇلى ءوزىن سولاي اتاعان ەكەن. تۇراعۇل - ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن تۋعان ۇلى. الاشوردا قوزعالىسىنا بەلسەنە ات سالىسقان ازاماتتاردىڭ ءبىرى. اقىن، اۋدارماشى. اكەسى ابايدىڭ مۇرالارىن جيناقتاۋ مەن زەردەلەۋگە كومەگىن تيگىزىپ، جۇمىس توبىنا  قاتىسقان.

تومەندەگى 3 كىتاپ 1927 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان تۇراعۇلدىڭ اۋدارمالارى ەكەن. مۇنىڭ ىشىندە "بالانىڭ ەرلىگى" (ەسكيموس ەلىنىڭ تۇرمىسىنان الىنىپ جازىلعان اڭگىمە ) دەگەن اڭگىمە اتاقتى امەريكان جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى - دجەك لوندوننىڭ شىعارماسى. دجەك لوندوننىڭ شىعارماسىن العاش قازاقشاعا اۋدارعانداردىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. 1926 جىلدارى اۋدارىپ جۋرنالداردا جاريااعان. جالپى،  كەڭەس كەزىندە شىعارماسى ەڭ كوپ اۋدارىلىپ تاراتىلعان امەريكان جازۋشىسىنىڭ كەيبىر  شىعارمالارىن مۇقتار اۋەزوۆ مىرزالار دا كەيىننەن تارجىمالاعان.

"بالانىڭ ەرلىگى" دەگەن اڭگىمە تۋرالى تۇراعۇل "بەت اشارىندا" بۇي دەيدى: بۇل كىتاپشانى وقۋشى الاش بالاسى، جالپى الاش بالاسىنا ەسكيموس دەگەن ەلدىڭ ءجايى ءمالىم ەمەس شىعار؟! قىسقاشا سەزىم بەرگەنىم ارتىق بولماس دەپ مىنا تومەندەگى ءسوزدى جازدىم...

جەر شارنىڭ جاراتىلىسى مەن كۇن قوزعالىسى تۋرالى قىسقاشا توقتالا كەتىپ، سولتۇستىك پوليۋستە مەكەندەيتىن حالىق تۋرالى بىلاي ايتادى: «ەسكيموس - بۇرىنعى زاماندا اڭشىلىق پەن بارىپ قالعان سارى تۇقىمنان تاراعان ەل. بۇگىن سول تەمىرقازىقتىڭ استىندا - امسە قىس بولىپ قار باسىپ جاتاتىن جەردە، ءۇيى قاردان بولادى. تەرەزەسى مۇزدان، داۋلەتى اڭداردىڭ ەتى، قايعىسى قارنى بولىپ جۇرگەن ەل» - دەپ بەتاشارىن ءتامامدايدى.

تارالىمى 5 مىڭ دانامەن باسىلعان اڭگىمەننىڭ اۋدارما ءتىلى جەڭىل، وقيعاسى تۇسىنىكتى.

بۇدان وزگە تاعى ەكى اۋدارماسى دەنساۋلىق ساقتاۋ تۋراسىندا. «جۇقپالى اۋىرۋدى ۇساق جانۋارلار تاراتادى» (1927),  «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك» (1927) اۋدارمالارى 4000 تيراجبەن جارىق كورگەن.

ءاليحان بوكەيحان – قىر بالاسى

«دەنساۋلىق ساقتا».  جازۋشى: قىر بالاسى. ماسكەۋ. 1926 جىل. الاقانداي 15 بەتتىك كىتاپشا. باعاسى 2 تيىن. «كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى كەيىنگى كەزدە ءتۇرلى ماسەلەلەر تۋرالى كىشكەنە-كىشكەنە كىتاپشالار شىعارا باستادى. مۇنداعى ماقسات – جەڭىل ءتىل مەن ارزان باعالى، قالتاعا سالىپ ءجۇرىپ قالت ەتكەندە وقىپ شىعا قويۋعا قولايلى كىتاپشالار شىعارىپ، ەلدىڭ كىتاپ وقۋعا ىقىلاسىن ارتترۋ، ءار ءتۇرلى كەرەكتى ماسەلەلەر تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋ بولسا  كەرەك. بۇل جاقسى پىكىر. ويتكەنى وسى كۇنگى قازاق كىتاپتارىنىڭ وتبەي، تاراماي جاتقانىنىڭ سەبەبى – باعاسىنىڭ قىمباتتىعى. مىنا ءبىز سىناپ وتىرعان كىتاپشا الگى كىشكەنە كىتاپشالاردىڭ ءبىرى. مۇندا ەلدەگى ءتۇرلى جۇقپالى اۋىرۋلار نەدەن بولاتىنى ولاردى جويۋدىڭ جەڭىل، وڭاي جولدارى كورسەتىلگەن...». /«اۋىل ءتىلى» گازەتى. № 10, 1927 جىل./

شەستاكوۆ. قىر بالاسى. «1916-1926 جىل». ماسكەۋ. 1926 جىل.

«جازۋشىلار كىتاپشادا 1916-ءىنشى جىلعى قىرعىزبەن قازاقتىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسى نەدەن تۋعان، كوتەرىلىس قانداي بولعانىن، كوتەرىلىسكە قارسى پاتشا ۇكىمەتى قانداي شارالار قولدانعانىن، ەل قانداي قىرعىنعا ۇشىراعانىن كورسەتكەن. كىتاپشادا كوتەرىلىس سەبەبى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتى، اكىمدەردىڭ ەلگە ىستەگەن قيانات پەن زورلىعى. قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن جۋانداردىڭ وتارشىل ۇكىمەتكە جاردەمشى بولىپ قازاق جەرىن تىلىمگە سالۋى. وتارشىلدىق ارقاسىندا ورىس پەن قازاق اراسىندا شىققان ارازدىق، جيھانگەرلىك سوعىسىنان ەل شارۋاسى كۇيزەلۋى بولىپ كورسەتىلگەن...». /«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى. № 255, 1926 جىل./

تاعى دا ءبىر گەوگرافيا تۋرالى اۋدارماسى تۋرالى «ەڭبەكشى قازاق گازەتىندە بىلايشا سىن بەرىلەدى: ت.تۋتكوۆسكي. «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى». اۋدارۋشى: قىر بالاسى. ماسكەۋ. 1926 جىل. 102 بەت.  «...قار بالاسى اۋدارعان بۇل كىتاكپتا جەر تاريحى سويلەنگەن: جەر باسىنان وتكىزگەنىن، جاندى-جانسىز نارسە جەردەن قاشان تاپ بولىپ، قالاي وزگەرگەنىن سويلەگەن. قازاقشاسىنىڭ ءتىلى وتە جەڭىل. اۋدارمانىڭ كوزگە تۇسەتىن ءبىر قاسيەتى – كىتاپتى بىرەۋدەن اۋداردى دەيتىن ەمەس، قازاق جەرىنىڭ تاريحى ارنالىپ جازىلعان دەيتىن. تۋتكوۆسكيدىڭ مىسالدارى ورنىنا قىر بالاسى قازاق جەرىن مىسالعا الىپ وتىرعان. قازاقتىڭ ءار اۋدانى قاشان جاراتىلعانىن كورسەتىپ وتىرعان...». /«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى. № 272 ، 1926 جىل./

«جاماندات – توپالاڭ». جازۋشى: قىر بالاسى. ماسكەۋ. 1926 جىل. الاقانداي 15 بەتتىك كىتاپشا. باعاسى

د.كرەبە. «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى». اۋدارۋشى: قىر بالاسى. ماسكەۋ. 1926 جىل. 101 بەت. باعاسى 50 تين.

استرونوميا ءالىپبيى.  فلامماريون ك.،; اۋد. قىر بالاسى - ماسكەۋ : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1924 . - 225 ب.

حالىقتى اعارتۋ تۋرالى لەنيننىڭ وسيەتى / كرۋپسكايا،; اۋد. قىر بالاسى (بوكەيحانوۆ) - م. : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1925 . - 56 ب. 10 000 دانا .

ماكاردىڭ ءتۇسى / كورولەنكو،; اۋد.قىر بالاسى - ماسكەۋ : سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىكباس، 1923 . - 41 ب. 3 000 دانا .

احمەت مامىتۇلى

1938 جىلى اتىلعان الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - احمەت مامىتۇلى. ادام مەن تابيعات، دەنساۋلىق ساقتاۋ سلاسىندا وقۋلىقتار جازعان. «ەگىن ءوسىرۋ جولدارى» دەگەن كىتابىنىڭ العى ءسوزىن باسقارما اتىنان قىر بالاسى جازىپتى.

ەگىن ءوسىرۋ جولدارى: جەرگە سۋ ساقتاپ جيۋ / بەسسەر، - ماسكەۋ : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1924 . - 80 ب. 5000 دانا.

بەسسەر كىتابى وڭتۇستىك، سەسكەلىك روسسيا ەگىنشىسىنە ءبىر ەسە كەرەك بولسا، ءبىزدىڭ قازاق ەگىنشىسىنە ون ەسە كەرەك. بۇل كىتاپتىڭ سىلتەگەن بەتى ەگىنشىنى اداستىرمايتۇن قاسقا جول. ءومىر زاڭى، ءومىر سالتى تالاس، ءادىس تارتىس. شارۋا ساقتاۋعا، كەلە جاتقان ءشول جويقىنعا قارسى امال، ءادىس قىلۋ كەرەك. وسى امال، ءادىس جولى بەسسەر كىتابىندا كورسەتىلگەن. قىر بالاسى. 18-ءى-24. [ەگىن ءوسىرۋ جولدارى كىتابىنىڭ العى ءسوزى]

«ادام تەگى» (1925), «وسىمدىكتەر ءھام ولاردىڭ ومىرلەرى» (1924) كىتاپتارى دا 4000-5000 تيراجبەن جارىق كورگەن.

ماعجان جۇماباەۆ

الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، اقىن، شەبەر اۋدارماشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى – ماعجان بەكەنۇلى جۇماباەۆتىڭ بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولدى. ماعجاننىڭ  ماسكەۋدە جازىلىپ، اۋدارىلىپ، باسىلىپ تاراتىلعان 20 دان استام ەڭبەكتەرى بىزگە بەلگىلى. ەڭ ازى 4000 دانامەن ەڭ كوبى 36 000 تيراجبەن باسىلىپ التايدان استراحانعا دەيىنگى قازاق دالاسىنا 100 مىڭنان استام تارالىممەن تارالعان.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمدار بويىنشا جازعان وقۋلىقتارىنىڭ ءبىرى «كۇركىرەۋ، نايزاعاي، ەلەكتر» دەگەن كىتاپشاسىنىڭ العى ءسوزىن باسقارما ارقىلى جازعان قىر بالاسى ء(اليحان بوكەيحان) كىتاپتىڭ جازىلۋ ءتاسىلى مەن مازمۇنىنا توقتالادى. باسقارمادان: «ءبىز بۇدان بۇرىن ورىس كىتابىن قازاقشالاپ اۋدارىپ كەلدىك. ەندى وسى كىتاپشا مەن ءبىلىم بەتى مەن قازاقشا كىتاپتىڭ ءوزىن جازاتىن جولعا تۇستىك. حالەلدىڭ «جانۋارلارى»، ەلدەستىڭ «فيزيكاسى» بولماسا، ءبىلىم بەتىندە بۇدان بۇرىن قازاقتىڭ ءوز كىتابى جوق تا شىعار» - دەپ، اتالعان كىتاپتىڭ قازاق وقۋلىقتارىنىڭ العاشقىلارى ەكەنىن اتاپ وتەدى.

اۋدارما كىتاپتىڭ ءمانىن قازاقي تۇسىنىكپەن وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزە بىلگەن اۋدارماشىنىڭ شەبەرلىگى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ورىس كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا ەرىكسىز سوعان ەرىپ كەتىپ، قازاققا تۇسىنىكسىز دالەلدەردى قولدانىپ كىتاپتى قيىنداتىپ كەلەمىز. ەندى ءبىزدىڭ بىلىمگە، قالامعا جۇيرىك جىگىتتەر وسى ماعجان جولىنا تۇسسە، ەل اعارتۋ ءىسى ءساتتى بولار ەدى».

كىتاپتىڭ مازمۇنى مەن ماقساتى تۋرالى: «بۇل كىتاپتا ءبىلىم بەتى تالدىكولدەگى اۋىلداردا جيىلعان اقساقالدار، مۇعالىمدەر، وقۋداعى بالالارعا ساباق ەسەبىندە ايتىلعان بولىپ جازىلعان. بۇل ساباقتى بەرگەن جىگىت وزىنە سۇراعانعا جاۋاپ تا بەرىپ وتىرعان. ەل الدىندا تاجىريبەمەن ايتقانىن دالەلدەگەن. ساباق كەي كەزدە ايتىسقا اينالعان» دەپ تۇيىندەيدى.

ماعجاننىڭ وسى نۇسقاسى دا ءبىلىم بەتىنەن قازاق تىلىندە كىتاپ جازاتىن جىگىتتەردىڭ قولداناتىن جولى.

سوڭىندا ەلەكتر تاقىرىبى تۋرالى، فيزيكا تۋرالى تەرەڭ بىلگىسى كەلەتىن وقىرمان قاۋىمعا بىلاي دەپ كەڭەس بەرەدى: «بۇل كىتاپتا ەلەكتر قىسقاشا جازىلعان. كىتاپتىڭ ىزدەگەنى ەلەكتر تۋرالى الىپپەدەن ساباق بەرگەن. ەلەكترمەن تەرەڭ بويلاپ تانىسام دەگەن وقۋداعى ىنىلەر، مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر ەلدەستىڭ «فيزيكاسىن» الىپ وقىعان وڭ» - دەپ ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلىپ، سوڭىندا «قىر بالاسى» دەگەن قولتاڭباسىمەن العى ءسوزدى اياقتايدى.

ماعجاننىڭ قوس كىتابى - "ساۋاتتى بول" جانە "جاڭبىر دەگەن نە؟"

«جاڭبىر دەگەنىمىز نە؟» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر شاعىن كىتاپشاسىندا جاڭبىردىڭ پايدا بولۋىنىڭ فيزيكالىق زاڭدىلىقتارى، اۋا قوزعالىسى مەن بۇلتتاردىڭ تۇرلەرىنە توقتالعان. باعاسى نەبارى 2 تيىن تۇراتىن الاقانداي كىتاپتاردىڭ «كۇنشىعىس باسپاسىنان» شىعىپ تاراتىلۋى تۋرالى « اۋىل ءتىلى» گازەتى بىلاي دەپ جازادى: «كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى كەيىنگى كەزدە ءتۇرلى ماسەلەلەر تۋرالى كىشكەنە-كىشكەنە كىتاپشالار شىعارا باستادى. مۇنداعى ماقسات -  جەڭىل ءتىل مەن ارزان باعالى،قالتاعا سالىپ ءجۇرىپ قالت ەتكەندە وقىپ شىعا قويۋعا قولايلى كىتاپشالار شىعارىپ، ەلدىڭ كىتاپ وقۋعا ىقىلاسىن ارتتىرۋ، ءار ءتۇرلى كەرەكتى ماسەلەلەر تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋ بولسا كەرەك. بۇل جاقسى پىكىر. ۇيتكەنى وسى كۇنگى قازاق كىتاپتارىنىڭ وتپەي، تاراماي جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى – باعاسنىڭ قىمباتتىعى. مىنە ءبىز سىناپ وتىرعان كىتاپشا الگى كىشكەنە كىتاپشالاردىڭ ءبىرى.دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرە كەتۋدى ءجون كورىپتى. («اۋىل ءتىلى» گازەتى. № 10,1927 جىل). اتالعان كىتاپتار ماعجاننىڭ جاراتىلىستانۋ باعىتىندا جازعان وقۋلىقتارى ەدى. بۇگىندە مەكتەپتەردە وقىتىلاتىن گەوگرافيا ساباعى مەن فيزيكا وقۋلىقتارىنداعى كەيبىر فيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ اتاۋلارى ءدال وسى ماعجاننىڭ اۋدارماسىنان باستاۋ الادى دەپ ايتۋعا بولادى. ءاليحان بوكەيحان: ەگەردە فيزيكالىق قۇبىلستاردى تولىعىراق تۇسىنەم دەگەن وقىرمان بولسا ەلدەستىڭ «فيزيكا» وقۋلىعىن قاراۋىنا بولادى دەپ ءجون سىلتەيدى.

ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتتى بولۋىنا قولعابىس قىلاتىن ماعجاننىڭ «ساۋاتتى بول» وقۋلىعى دا 4-5 رەت قايتالاي تۇزەتىلىپ، جاڭعىرتىلىپ قايتا باسىلعان ەكەن. 4 – باسىلۋى تىپتەن 36 000 دانامەن تارالعان. كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى ەرەسەكتەرگە ارناوعان سەبەپتى كىتاپ سوڭىندا قوسىمشا تۇرمىسقا كەرەكتى ءىس قاعازدارىنىڭ  انا-تىلىندە جازۋ ۇلگىلەرى دە بەرىلگەن.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ باسقارما تاراپىنان اۋدارعان كەيبىر اۋدارمالارى پارتيا سەزدەرى مەن قاۋلىلارى تۋرالى ەدى. 1925 جىلى ماسكەۋدەن ماعجاننىڭ تاعى ءبىر اۋدارماسى  «كەڭەس رەسپۋبليكالارى وداعىنداعى مۇعالىمدەردىڭ ءى توبىنىڭ قاۋلىلارى» كىتاپشاسى 1000 دانامەن باسىلىپ شىعادى. بۇل قاۋلىلار اراسىندا «كۇنشىعىس باسپاسى» باسقارما توراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ بايانداماسى دا بار بولاتىن. كەيىننەن ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ سويلەگەن ءسوزى جەكە كىتاپشا بولىپ «ۇلت ماسەلەسى مەن مەكتەپ» اتاۋىمەن 5000 دانامەن باسىلىپ شىققان ەدى. بۇل كىتاپشانىڭ دا اۋدارعان ماعجان دەپ جازىلعان. ۇلتتىق مەكتەپدىڭ جاعدايى مەن ونى ۇيىمدارستىرۋ ءۇشىن قاجەتتى شارتتار جازىلعان ەڭبەكتىڭ ماڭىزى وقىتۋشىلار قاۋىمىنا تاپتىرماس قۇرال رەتىندە پايدالانۋعا جانە باعىت الۋعا جول سىلتەپ، كومەكتەستى. بۇل ەڭبەكتىڭ دە قازاق ءبىلىم سالاسىن دامىتۋعا تيگىزگەن وزىندىك اسەرى بار.

قورىتىندى

ءبىز جوعارىدا، «كۇنشىعىس باسپاسىنىن» جارىق كورگەن قازاق كىتاپتارىنىڭ ءبىر بولىگىنە عانا توقتالدىق. ەرەسەكتەرگە ارنالعان «ساۋات اشۋ» وقۋلىقتارىنان باستاپ، جاراتىلىستانۋ باعىتىندا ارناۋلى جازىلعان وقۋلىقتار، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ حاقىندا، پارتيانىڭ زاڭ-جارلىقتارى دا  ماسكەۋدە جازىلىپ، اۋدارىلىپ، باسىلىپ تاراتىلعان قازاقشا ەڭبەكتەرگە قىسقاشا شولۋ جاسادىق. ەڭ ازى 2000 دانامەن ەڭ كوبى 36 000 تيراجبەن باسىلىپ التايدان استراحانعا دەيىنگى قازاق دالاسىنا مىڭداعان تارالىممەن تارالعان. 4-5 اۆتوردىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالدىق. اتالعان ەڭبەكتەردىڭ كوبى بۇگىندە الماتى قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىندا ساقتاۋلى.

1, ءتىلى. قازاق ءتىلدى وقۋلىقتاردىڭ العاشقى لەگى رەتىندە قالىپتاستى. كوپتەگەن كىتاپتارعا باسپا اتىنان باسقارما توراعاسى – ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن قىر بالاسى «قازاق وقۋلىقتارىڭ العىشقىلارى» دەپ العى ءسوز جازىپ، قىسقاشا سيپاتتاما مەن تۇسىندىرمە بەرىلىپ وتىرعان. اۋدارما شەبەرلىگى مەن ءتىل تازالىعان باسا ءمان بەرىلگەنىن ايتا كەلىپ، ۇلتتىق تىلدەگى كىتاپتاردىڭ قازاق قوعامىنا اۋاداي قاجەت ەكەنىن اتاپ وتكەن.

2, جازۋ ءستيلى. ادەبي اۋدارمالارىن ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ تۇرمىسىنا بەيىمدەپ اۋدارىپ جازدى. اسىرەسە، جاندى مىسالدار كەلتىرۋدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسىنان مىسالدار الا وتىرىپ، قازاق قوعامىنىڭ كورىنىسىن سيپاتتاپ بەردى. اسىرەسە، گەوگرافيا مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تۋرالى كىتاپتاردىڭ ءمانى مەن ماڭىزدىلىعى تۋرالى ەرەكشە توقتالىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سلالاسىندا ەڭبەكتەر جازۋعا ءمان بەرگەن. ەڭبەكتەردىڭ قازاق قوعامىنا ماڭىزدىلىعى تۋرالى «ەڭبەكشى قازاق»، «اۋىل ءتىلى» ت.ب گازەتتەر ارقىلى سىن بەرىپ وتىرعان.

3, پايدالانۋ اۋديتورياسى. بالالارعا ارنالعان ادەبيەتتەن باستاپ، ەرەسەكتەرگە ساۋات اشۋ وقۋلىقتارىنا دەيىن جازىپ شىقتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ ءتيىمپدى شەتەلدىك وزىق تاسىلدەرىن قازاق ۇلتىنا تانىستىرۋدى كوزدەدى. قارىز سەرىكتىگى مەن كوممۋنالدىق ارتەلدەر تۋرالى كىتاپتارىن شارۋالارعا قوسىمشا كومەك رەتىندە ۇسىنىلدى.

4, تارالىمى مەن باعاسى. ەڭ از تارالىمى 2000 دانادان باستالىپ 36 مىڭعا دەيىنگى تيراجبەن باسىلعان. جەر-جەردەگى كىتاپحانالار مەن كىتاپ دۇكەندەرىنەن قالاي الۋعا بولاتىنى كىتاپتاردا قوسىمشا كورسەتىلگەن. باعاسى قول جەتىمدى. ەڭ تومەنگى باعاسى 2 تيىننان باستاپ، قىمباتى 1سوم 20 تيىن بولعان.

ءبىز بۇل باياندامامىز ارقىلى ماسكەۋدەگى قازاق وقىعاندارىنىڭ  «كۇنشىعىس باسپاسى» تاراپىنان جارىق كورگەن كىتاپتارىنا عانا توقتالدىق. ۇلت ىستەرى ءۇشىن ءبىر باعىتتا – ءبىلىم-مەن عىلىم ىستەرىنە وزدەرىن ارناعان، ماقساتتارى ءبىر ارنادا توعىسا العان الاش ازاماتتارى الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلىپ،  كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزەڭدەردە دە ءوز ۇستانىمدارىنان اۋىتقىماي، قازاق حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتە ءبىلدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەندىككە قول جەتكەن كۇننەن باستاپ الاش مۇراسىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى سپەتتەس «ۇلى دالانىڭ 7 قىرى» اتتى ماقالاسىندا اتاپ وتكەن «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسى  دا اتا-بابا مۇراسىن جيناقتاۋ مەن زەرتتەۋ جۇمىستارى جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرۋدى ماقسات تۇتقان بىرەگەي جوبالاردىڭ ءبىرى بولماق. اتالعان ءىس-شاراعا ازاماتتىق ءۇن قوسى ماقساتىمەن ماسكەۋدەگى باسپادان جارىق كورگەن قازاقتىڭ العاشقى كىتاپتارى تۋرالى وسى باياندامانى جازىپ وتىرمىز. ۇرپاققا ۇلگى بەرەر الاش مۇراسى ارقاشاندا ۇرپاق ساناسىنان وشپەسىن دەپ تىلەيىك!

ءسوزىمىزدى قورىتا كەلە ءتۇيىنىن وسى جىلى 125 جىلدىعى تويلانىپ وتىرعان جۇماباەۆ ماعجاننىڭ ولەڭىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى:

نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،

ماعان اتاق – ۇلتىم  ءۇشىن ولگەنىم.

مەن ولسەم دە، الاش ولمەس كوركەيەر،

ءىستاي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن...

كەشەگى الاش اماناتى، بۇگىنگى – تاۋەلسىز قازاقستان. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەگەمەندىگىمىز عۇمىرلى، الاش تۋى بيىكتەي بەرسىن! جاساسىن الاش!!!

اباي مىرزاعالي

Abai.kz