بيىل قر قورعانىس سالاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولىپ وتىر.  ەلباسىمىزدىڭ ساربادال ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە توسىن وقيعالارعا تاپ بولماعانىمەن وسىنوۋ شيرەك عاسىر شەگىندە قازاق اسكەرىنىڭ توتەنشە جايتتارعا دايىندىعى ءار كۇن سايىن كەملدەنۋ ۇستىندە. ال، بۇنداي كەمەلدەنۋدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتسا كەرەك.

سالت اتپەن سالتانات قۇرعان ايبىندى ەل

تاۋەلسىز قازاقستان - كەشەگى زاماندا تورتكىل دۇنيەنى تىتىرەتكەن، سالت اتتى اسكەري وركەنيەتىمەن سالتانات قۇرعان ايبىندى كوشپەلىلەردىڭ زاڭدى ۇرپاعى. ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىن تۇلپار تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن ءباھادۇر بابالا­رى­مىزدىڭ سوعىس تاجىريبەسى مەن زاڭدارىن الەم ەلدەرىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قابىلداپ، اسكەري جۇيەسىن جاساقتاعانى - ءبىز ءۇشىن زور ماقتانىش. سوندىقتان قارۋلى كۇشتەرى­مىزدىڭ اسكەري رۋحىن شىڭداۋدا داڭقتى اسكەري تاريحىمىز جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىمىزدىڭ ونەگەسى مەن ءتالىم-تاربيەسى ولشەۋسىز ءرول اتقارادى.

كوشپەلىلەردىڭ اسكەري وركەنيەتى

كوشپەلىلەرگە ءتان اسكەري جاساقتاۋدىڭ وندىق جۇيەسى ونداعان عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى. دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ءوز جارعىلارىن دالالىقتار جاساپ بەرگەن اسكەري جۇيە مەن زاڭدارعا، سوعىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرىنە، قولباسشىلىق مەكتەپتەرگە سۇيەنىپ قۇردى. ساق، عۇن، تۇركى تايپالارىنان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى جاساق» زاڭدار جيناعى بويىنشا قاتاڭ اسكەري رەفورما جاسالىپ، وندا ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك، انتقا ادال بولۋ، وپاسىزدىق جاساماۋ، بۇيرىقتى ءسوزسىز ورىنداۋ، قاشىپ كەتكەن جاۋىنگەر ءۇشىن باسشىسىنىڭ باسى الىناتىن تەمىردەي ءتارتىپ، مىزعىماس اسكەري يەرارحيا ورناتتى. شىڭعىس حاننىڭ قاتارداعى ۇلانىنىڭ  دارەجەسى باسقا قوسىن قولباسشىلارىنان ۇستەم بولدى. ءاربىر ۇل جاستايىنان جاۋىنگەرلىك ونەرگە ماشىق­تاندى. كوشپەلىلەردىڭ اسكەري قۇرىلىمى ۇشتىك جۇيەمەن: وڭ قانات، سول قانات جانە ورتالىق بولىپ ءبولىنىپ، اسكەر قوسىندارى وندىقتاردان، جۇزدىكتەردەن، مىڭدىقتار­دان، تۇمەندەردەن قۇرالدى.

كوشپەلىلەردىڭ اسكەري ونەرىنىڭ سپەتسي­في­كالىق ەرەكشەلىگى - اسكەري-اڭشىلىق تاكتيكا ەدى. ءباھادۇر بابالارىمىز جاۋعا قارسى «ۇلكەن جارىق سوعىسى»، «وشاق سوعىسى»، «اي قورالاندى سوعىسى»، «قۇيرىق جەۋ سوعىسى»، «ۇرى سوعىسى» سياقتى اسكەري تاكتيكالاردى قاپىسىز قولداندى. الىس جورىقتارعا ەكى-ءۇش اتتى قوسارلاپ مىنەتىن قازاق ساربازدارى بەس قارۋىن سايلاپ، ساۋىت كيىندى. «ەر قارۋى - بەس قارۋ» دەمەكشى، بۇ­عان ساداق، قىلىش، نايزا، ايبالتا، كۇرزى جا­تا­دى. كوشپەلى حالىقتاردا ايقاستار كوبىنە باتىرلار جەكپە-جەگىمەن باستالاتىن. قالماقتارمەن سوعىستا جەكپە-جەكتەر بىرنەشە كۇنگە، ءتىپتى ايعا دەيىن سوزىلاتىن. جەكپە-جەك - اسكەري ونەردەگى جاۋىنگەرلەر­دىڭ جەتىستىكتەرىن ايقىندايتىن باتىرلار ايقاسىنىڭ تورەسى.

قازاق قوعامىنداعى باتىرلار ينستيتۋتى

باتىرلار - ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بولعان ەرەكشە الەۋمەتتىك توپ، قاھارماندىق - باتىرلارعا ءتان قاسيەتتەر مەن ءومىر سالتى. قازاق باتىرلارى ەۋروپانىڭ رىتسارلارى، جاپوننىڭ سامۋرايلارى، ءۇندىنىڭ كشاتري­لەرى سەكىلدى وزىندىك سوسلوۆيەنى قۇرادى. قازاق باتىرلارىنىڭ وزىندىك قوعامدىق قىزمەتى، جاپون سامۋرايلارىنىڭ «بۋسيدو» كودەكسى سەكىلدى باتىرلىق ەتيكاسى بولعان.

قازاق قوعامىنداعى باتىرلاردىڭ ينستيتۋتسيوناليزاتسيالانۋى ولاردىڭ تەك قانا جەكە باتىر رەتىندە عانا ەمەس، بي، شە­شەن، جىراۋ، ۇلىس، رۋ بيلەۋشىسى رەتىندەگى فۋنكتسيالاردى ءبىر قولعا جيناقتاۋىنان كەلىپ تۋىنداعان. زەرتتەۋشى قاليوللا اح­مەت­جان باتىرلار ينستيتۋتىن تومەندەگىدەي تالداپ بەرەدى. 1) تەك اسكەري كاسىپپەن اينا­لىسۋ. باتىرلار ەلدى باسقىنشىلاردان قۇتقارۋدى، جاۋ قولىنان قازا تاپقان اتا-بابا كەگىن قايتارۋدى ومىرلىك ماقسات تۇتىنعان. 2) باتىرلار اۋلەتىندە تۋعان بالا جاستايىنان اسكەري كاسىپپەن اينالىسۋعا مىندەتتى بولدى. تۇقىم قۋالاعان باتىرلار «شىنجىرلى تۇقىم» دەپ اتالعان. باتىرلىق جىرلارداعى ەر قوساي، ەدىگە، ەر تارعىن، حVIII-حIح عاسىرلارداعى رايىمبەك، قابان­باي، بوگەنباي، ناۋرىزباي باتىرلار، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ كوسەمدەرى يساتاي، جانقوجا، امانگەلدى باتىرلار ءبارى دە اتا-باباسىنان ۇرپاعىنا دەيىن باتىر بولعان­دار. اتا كاسىپتىڭ باتىرلار اۋلەتىندە ۇرپا­عىنا جالعاسۋىن «شىنجىرى ۇزىلمەۋ» دەپ اتاعان. باتىرلار ۇرپاعى ءۇشىن اتا كاسىبىن جالعاستىرماۋ - ماسقارالىق سانالدى. اسكەري اۋلەتتەن بولعاندىقتان باتىرلار العاشقى ەرلىك جولىن كوبىنە سوعىستا ولگەن اكەسىنىڭ، تۋىسىنىڭ كەگىن الۋدان باستاعان. اكە كەگىن قۋماۋ - باتىر ءۇشىن ۇيات. ارتىندا ۇل بولماسا، كەك الۋ قىزىنا دا مىندەت بولعان. باتىرلار اتا كەگىن قۋدى كەڭ ۇعىمدا، جال­پى حالىقتىڭ، ەلدىڭ كەگىن قۋ ماعىناسىندا دا تۇسىنگەن. 3) كوشپەلى حالىق­تاردا حاندار، امىرشىلەر، ەل بيلەۋ­شىلەر باتىرلار اۋلە­تىنەن شىققان، وسى قوعامدىق توپتىڭ وكىلى بولعان. شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر، ەدىگە، ما­ماي، ابىلاي، كەنەسارى، ت.ب. باتىر بولعان جانە باتىرلار اۋلەتىنەن شىققان. ولار وزدەرىنىڭ جۇرتتان اسقان ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بيلەۋشىلىك دارەجەگە كوتەرىلگەن: 4) باتىر­لار مەنشىك يەلەرى بولعان. ولاردىڭ مەنشىگىنە قالالار، ەلدى مەكەندەر، ۇلىستار، ايماقتار قاراعان. بىراق باتىرلاردىڭ ءبارى بىردەي بايلىق يەسى بولماعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. 5) ەلدىڭ سىرتقى قاۋىپسىزدىگى مەن ىشكى تۇراقتىلىعىنا قىزمەت ەتكەن. 6) ەلدىك، مەملەكەتتىك بيلىكتى قولدارىنا ۇستاعان. ماسەلەن، باتىرلار مەملەكەتتىڭ ىشكى، سىرت­قى ساياساتىن انىقتاۋ­عا ارالاسىپ، ءتۇرلى مەملەكەتارالىق قاتى­ناس­تارعا قاتىناسىپ، ەلشىلىككە ءجۇرىپ، حان جانىنداعى اسكەري كەڭەس مۇشەلەرى، ءتۇرلى مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى بولدى. قازاق حاندىعى مەن ورىس پاتشالىعىنىڭ ارا قاتىناسىنا بايلانىستى ارحيۆتىك قۇجات­تاردا رۋ باسشىلارى رەتىندە كوپتەگەن باتىر­لاردىڭ اتتارى اتالىپ، قولدارى قويى­لىپ، مورلەرى باسىلعان. 7) حان­دىق بيلىكپەن تىعىز بايلانىستى. مى­سالى، ءار حاننىڭ ەسىمىمەن بىرگە ونىڭ اينا­لاسىنداعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى قوسا ايتىلادى. ەسىم حانمەن ونىڭ بەلگىلى باتىر­لارى قوڭىرات الاتاۋ باتىر، دۋلات جاقسۇ­عۇل باتىر، جاناي باتىر، قاراساي باتىردى ايتساق، ابىلاي حانمەن بوگەنباي، قابان­باي، جانىبەك، مالايسارى، بايان باتىرلار ەسىمدەرى بايلا­نىستى، كەنە حان ەسىمىمەن اعى­باي، ناۋرىز­باي، بۇعىباي، يمان باتىر ەسىمدەرىن ەسكە الامىز. 8) باتىرلاردىڭ وزدەرىنە ءتان جاۋىن­­گەرلىك ەتيكاسى، ادامگەرشىلىك ەرەجەسى، ءدىني ىرىمدارى مەن سالتتارى، پىرلەرى بولعان.

قۇباش ساعيدوللاۇلى

Abai.kz