جۋىردا رەسەي باسپاسوزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى “كسرو مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ”  نەمىس رەيحىمەن ىنتىماقتاستىعى تۋرالى ماقالا جاريالاندى. وندا كەڭەس اسكەري تۇتقىندارىنىڭ ۇلتشىلدارى قۇرعان تۇركىستان لەگيونى جايلى جازعان پولياك ۇلتىنىڭ وكىلى ادام كاچينسكيدىڭ دەرەكتەرى نەگىزگە الىنعان.

بۇل ماقالانى “كاراۆان” گازەتى “كازاحستانسكي يستوريك راسسكازالا و ۆوەۆاۆشيح زا ترەتي رەيح كازاحاح”  اتتى تاقىرىپپەن تولىقتىرا تۇسكەن. ماقالادا گازەت ءتىلشىسى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءلايلا سەيسەمبەكقىزى احمەتوۆادان تۇركىستان لەگيونى جانە ونداعى قازاقتاردىڭ ءرولى جايلى پىكىرىن العان.

ءلايلا سەيسەمبەكقىزىنىڭ ايتۋىنشا، "تۇركىستان لەگيونىن قۇرعان سول ۇلتشىلدار  وز انتىن بۇزىپ، وتانىنا ساتقىندىق جاساعاندار" دەيدى.

- مەنىڭ كوزقاراسىم كوپتەگەن ادامدارعا ۇناماۋى دا مۇمكىن: مەن ادامداردى قۇتقارۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەمىن، بىراق ءبىزدىڭ ساربازدار ءوز ەلىنىڭ انتىن قابىلدادى. اشتىقتان، سۋىقتان جانە اۋرۋدان ساقتانا وتىرىپ، گەرماندىق رەيحتىڭ انتىن قابىلداپ, ولار ءوز انتىن بۇزدى. سول كەزەڭنىڭ كوزقاراسىمەن نەمەسە قازىرگى كوزقاراسپەن قاراساق تا ولار – وتان ساتقىندارى. 

ارينە، بۇل ماتەريالدى "كاراۆان" گازەتى ءوز مۇددەلەرىنە سايكەس جاريالاپ وتىرعانى بەلگىلى.

ال، شىن مانىندە تۇركىستان لەگيونىنىڭ ماقساتى  –  تۇركىستاندى ورىس يمپەرياسىنىڭ زۇلىمدىعىنان ازات ەتىپ، ۇلى تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى. جانە بۇل ۇيىم تەك تۇركى ۇلتتارىنان قۇرىلدى. كەيبىر دەرەكتەردە، مۇنداي ۇيىم اشۋدى نەمىستەر 1933 جىلى جوسپارلاعان دەسەدى. نەگىزىنەن، تۇركىستان لەگيونى شىعىس لەگيونىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان. ال، ونىڭ تىزگىنىن ۇستاۋدى مۇستافا شوقايعا تاپسىرعان. الايدا، ول كەلىسپەگەندىكتەن، بۇل ورىنعا ءۋالي قايۋمدى سايلايدى. تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرامىندا كەڭەس اسكەرى جاعىندا كۇرەسىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن اسكەرلەر مەن ەۋروپا مەن تۇركيادا قونىس اۋدارىپ كەتكەن تۇركى ۇلتتارىنان قۇرىلدى. سونداي-اق، ونىڭ قۇرامىنا ورتا ازيا، باشقۇرتستان، ەدىل بويى، ءازىربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز جانە شىڭجاڭ ولكەلەرى قوسىلادى دەپ جوسپارلانعان.

ارينە، قازىر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. بىرىنشىدەن، قازىرگىدەي تاۋەلسىز كەزەڭدە “ۇلى وتان”، “ۇلى جەڭىس” دەگەن سوزدەردىڭ ەش ءمانى جوق. سەبەبى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ول “وتانعا” ەش قاتىسى جوق.

ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان وتارلىق ەزگىسىن ەسەپكە الساق، سول كەزدەگى تۇركىستان لەگيونىنداعى ساربازداردىڭ ءىس ارەكەتى ساتقىندىق ەمەس، ءوز ۇلتىن وتارلىقتان قۇتقارۋعا باعىتتالعان باتىل ارەكەت.

ۇشىنشىدەن، تۇركى جۇرتىن تۇگەل بولۋعا ۇندەپ، سول جولدا كۇرەسىپ وتكەن مۇستافا شوقاي كەيبىر ورىسقۇلدار ايتقانداي ساتقىن ەمەس، شىن مانىندە، تۇركى ۇلتتارىنىڭ ازاتتىعىن اڭساپ كەتكەن ۇلت قايراتكەرى.

سالىستىرمالى تۇردە قارايتىن بولساق، سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ، ونىڭ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان ءستاليننىڭ ادامزات الدىنداعى قىلمىسى گيتلەردەن ارتىق بولماسا، ەش كەم ەمەس. ال، سول وداقتىڭ تۇتاس ۇلتتى جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان گەنوتسيد ساياساتى الەم تاريحىنان ءالى دە ءوز باعاسىن الار كەز كەلەدى. سولاي ەكەنىن بىلە تۇرا ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ ەسكى كوزقاراسپەن "رۋحاني جاڭعىرا" الماي وتىرعانى قالاي؟ قاشانعى رەسەيدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، ايتاعىنا ەرۋىمىز كەرەك؟...

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz