قىتايداعى قانداستار  قىسىمعا ۇشىراعالى ەكى جىلدان استى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە قىتاي تاراپىمەن ارنايى كەلىسسوزدەر وتكىزدى. قوعام بەلسەندىلەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار دا بۇل ماسەلەگە ءۇن قاتىپ جاتىر. وسى ۋاقىت ارالىعىندا اتقارعان شارۋالاردىڭ ەسەبى رەتىندە، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەكۇلىمەن سۇحباتتاستىق.

-  سەبەپسىز سالدار بولمايدى عوي. قىتايدىڭ  مۇنداي قادامعا بارۋىنا  نە سەبەپ؟

-  سوڭعى جىلدارى الەم تىنىش ەمەس. تەرروريزم بارلىق ەلدى الاڭداتادى. تەرروريزم دەگەندى اقتاۋعا بولمايتىن شىعار، بىراق ونىڭ دا ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولادى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ازيا مەن افريكادا ءبىراز ەل تاۋەلسىزدىك الدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى مەن  ورتا ازياداعى 5 ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى ءبىراز ەلدەرگە اسەر ەتتى. قىتايداعى ۇيعىرلار سوڭعى جىلدارى  عىلىم مەن تەحنيكا، ونەر جانە ەكونوميكا جاعىننان جاقسى دامىدى. العاشقى كەزدە قىتاي ۇكىمەتى  بۇل قادامدى قولدادى. قىتاي رەفورما جاساپ، سىرتقا ەسىك اشقاننان باستاپ بارلىق ۇلتتىڭ شەتەلگە شىعۋ مۇمكىندىگى تۋدى. قىتاي، قازاق، موڭعول، تيبەت، ۇيعىرلار دا شەتەلگە شىقتى. مىنە وسى ارالىقتا ۇلكەن كۇش قالىپتاستى.

سوڭعى جىلداردا قىتايدا كوپتەگەن تەررورلىق وقيعالار ورىن الدى. بەيجىڭ - تيانانمەن  الاڭىنداعى، كۇنميڭ  قالاسى مەن ءۇرىمجى تەمىرجول ۆوكزالىنداعى وقيعا، ونان كەيىن وڭتۇستىك شىنجاڭدا  دا اي سايىن وسىنداي جاعدايلار بولىپ تۇردى.  قىتاي  وسىدان كەيىن ءوز سوزدەرىمەن ايتساق، «ءۇش ءتۇرلى كۇشكە قارسى كۇرەس» -  تەرروريزم، ۇلتتىق بولشەكتەۋ، اسىرە دىنشىلدىككە قارسى شارالار قولدانا باستادى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن تيبەتتى باسقارعان حاتشى  شىنجاڭعا كەلدى. ول كەلگەن سوڭ، جاعداي باسقاشا ءتۇس الدى. 2017 جىلدىڭ باسىندا قىتاي ورتالىق پارتيا كوميتەتى ۇگىت-ءناسيحات ءبولىمى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى باستاعان دەلەگاتسيا قازاقستانعا كەلدى. قۇرامىندا تاريحشىلار، ەتنوگرافتار مەن مادەنيەتتانۋشىلار بولدى. ول ماماندارعا شىنجاڭداعى پاسپورت جيناۋ ماسەلەسىن ايتتىق. قىتاي تارابىنان كەلگەن دەلەگاتسيا: «سيرياداعى سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان 7 مىڭنان استام سەپاراتيستەر  باسقا ادامنىڭ اتىنان  زاڭسىز پاسپورت جاساپ، شەكارا اسقان. سوندىقتان  پاسپورتتاردى  جيناپ الىپ، تەكسەرۋدەن كەيىن قايتارىپ بەرەتىنىن» جەتكىزدى. وسى جىلى شۇار ۇكىمەتىنىڭ ءتارتىپتى كۇيشەيتۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. قاۋلى نەگىزىندە قازاقستانداعى قىتاي پاسپورتىمەن، ىقتيارحاتپەن جۇرگەن زەينەتكەرلەرگە  قايتۋ تۋرالى حابار كەلدى. 2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا كوپتەگەن زەينەتكەرلەر قىتايعا بارىپ، قازاقستانعا قايتا الماي قالدى. شۇار ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن شىققان قۇجات ىلە قازاق وبلىسىنا كەلگەندە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ شەتەلگە شىعۋىنا بولمايدى دەگەن ماعىناعا ۇلاستى. قىتاي ءبىر پارتيالىق ەل. شىنجاڭنىڭ جاعدايى ءبىرشاما كۇردەلى، كوپ ءدىندى جانە كوپ ۇلتتى ولكە. ۇلتتىق جانە ءدىني قايشىلىقتار بۇگىن باستالا سالعان جوق.  قازاقتار ءۇشىن سوڭعى 25 جىل التىن ءداۋىر بولدى. قازاقستانعا كەلىپ وقىدى، ءبىلىم الدى جانە ءۇي ساتىپ الدى. جان-جاقتى شارۋالارىن دوڭگەلەتتى. ەكى ەلدىڭ اراسىندا ەمىن-ەركىن كەلىپ ءجۇردى. قازاقتاردىڭ وسى كۇنىن كورە الماعاندار دا بار بولۋى مۇمكىن. جوعارىداعى قاۋلى تومەنگە بارعاندا ءتىپتى ۋشىعا ءتۇستى. شەتەلگە بارىپ ىقتيارحات العانداردى، شەتەلگە بارىپ وقىعانداردىڭ ءبارىن تەكسەرە باستادى. ولارعا «ەكى بەتكەي» دەگەن «قالپاق كيگىزىپ»، ازاماتتىق قۇقىقتارىن شەكتەدى.

-   سىزدەر  بۇل شارۋاعا قالاي ارالاسا باستادىڭىزدار؟

-  قىتايداعى جاعدايدى بىلگەننەن كەيىن شىنجاڭنىڭ مۇھاجىرلار (قونىس اۋدارۋشىلار) مەن سىرتقى ىستەر مەكەمەلەرىنە حات جازدىق. بىراق ولار جاۋاپ بەرمەدى. قىتايدىڭ الماتىداعى كونسۋلدىعىنا  حات جازىپ ءجۇرمىز. ولارمەن بىرنەشە كەزدەسۋ وتكىزدىك. بىراق ماسەلە شەشىلە قويعان جوق. 2017 جىلعى ەلىمىزدە وتكەن ەكسپو كورمەسىنىڭ اشىلۋىنا قىتاي باسشىسى كەلەتىن بولدى. وسى كەزدە  "جاس الاش" گازەتىنىڭ رەداكتورى رۋسلان ەربوتا حابارلاسىپ،  قىتايداعى ماسەلەلەر جونىندە سۇحبات بەرۋدى سۇرادى. مەن: «قىتايلار جابىق ەل بولعاندىقتان اقپاراتتىق شۋدان كورى، تۋىنداعان ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشكەندى قالايدى. ءبىز وسى سالادا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كەزىندە قاجىقۇمار شابدانۇلىن الىپ كەلۋگە بولاتىن ەدى. بىراق سول كەزدە ۋلاپ-شۋلاپ، ايعاي-اتتانعا سالدىق. بىراق قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانە باسقا قاتىستى ورىندار ونشا قوزعالا قويعان جوق. سونىمەن ول كىسى كەلە الماي قالدى»،- دەدىم. وسىدان كەيىن "جەبەۋدىڭ" بۇرىنعى حاتشىسى راقىم ايىپۇلىنا «ازاتتىق راديوسىنىڭ» ءجۋرناليسى حابارلاسىپ، «وسى ماسەلە بويىنشا پىكىر ايتساڭىز، جاقىندا قىتايدىڭ توراعاسى سي تسزينپين كەلەدى، ءبىز سول كەزدە وسى ماسەلەنى كوتەرەمىز»،- دەدى. وسىدان كەيىن قىتاي كونسۋلىنا حات جازىپ «قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ستراتەگياسى قازاقستاندا باستالعان. «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنىڭ  ساياساتتىڭ سايكەستىگى، جولداردىڭ تۇتاسۋى، ساۋدانىڭ دامۋى، اقشانىڭ اينالىمى، حالىقتار اراسىنىڭ جاقىنداۋى قاتارلى 5 ءتۇرلى ءتيىمدى ءپرينتسيپى بار. جوعارى جاقتا وسىنداي ساياسات بولعانمەن، تومەن جاقتا باسقاشا،  اكەسى بالاسىن كورە المايدى. بالاسى شەشەسىنە، كۇيەۋى ايەلىنە جەتە الماي جاتىر. ەل امان جۇرت تىنىشتا وسىلاي وتباسىلار ءبولىنىپ قالدى. بۇل دەگەنىڭىز  «ءبىر بەلدەۋ- ءبىر جول» پرينتسيپتەرىنە قايشى. جاقىندا سي تسزينپين كەلەدى ەكەن، قازاقستان دەموكراتيالىق ەل. اقپارات قۇرالدارى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ماسەلەنى كوتەرە الادى. سول كەزدە ىرىقسىز جاعدايعا تاپ بولاسىزدار. ويتكەنى مىنا جاقتا ەكسپو-نى قولداپ كەلىپ جاتىرسىزدار، انا جاقتا شىنجاڭنىڭ جاعدايى مۇلدە باسقا»،- دەدىك. وسىدان كەيىن ولار ءبىزدى كەزدەسۋگە شاقىردى، بارىپ ماسەلەنى توتەسىنەن قويدىق. ونىڭ الدىندا، 19 مامىر بولسا كەرەك، بەيجىڭدە «ءبىر جاعالاۋ-ءبىر بەلدەۋ» بويىنشا وتكەن جيىنعا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىستى. استانادا ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە  «جەبەۋدىڭ» بۇرىنعى توراعاسى تالعات مامىرۇلى جانە مەن بارمىن. ەلشى چجان حانحۋي مىرزامەن كەزدەستىك. سول جەردە تاريح جونىندە ءبىراز اڭگىمە بولعاننان كەيىن، قىتايداعى قازاق  ماسەلەسىن كوتەردىك. الىپ بارعان حاتتارىمىزدى بەردىك. سوندا ءبىر ادامعا ىلە قازاق وبلىستىق كاسىپ وداق كوميتەتى زەينەتاقىسى توقتاسىن دەگەن قۇجات شىعارعانىن ايتقاندا ەلشى اشۋلانىپ: «بۇل نە ءسوز؟ كاسىپ وداقتىڭ زەينەتاقىعا ارالاساتىن نە ءجونى بار»،- دەدى. وسى كەزدە استانادا تۇراتىن دۋمان حالمەت دەگەن ازامات ءوز باسىنان وتكەن ماسەلەردى ايتىپ، ءوزى قىتايعا بارىپ كەلگەنىن جانە تۋىستارىنىڭ قينالىپ جاتقانىن ايتتى. ونى دا ەستىپ تاڭعالدى. «بۇنىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس. زەينەتكەرلەرگە ايتىڭىزدار. سىزدەردىڭ زەيناتاقىلارىڭىزدى افريكاعا، امەريكاعا بارساڭىز دا، قازاقستاندا تۇرساڭىز دا بەرۋگە ءتيىستى. قىتايدىڭ سوتسياليستىك قۇرلىسى مەن مەملەكەتىنە قوسقان ۇلەستەرىڭىز قاشاندا ەسكەرىلەدى»، - دەدى. وسىعان جوعارىداعى اڭگىمە قوسىلعاننان كەيىن، ماۋسىم ايىندا قىتايدان ارنايى قىزمەت توبى كەلدى.

الماتىعا كەلگەننەن سوڭ، بىزدەن كەزدەسەتىن اداماداردىڭ  تىزىمىن سۇرادى. ءبىز ءار ايماق پەن ءار سالادان، زەينەتاقىسى توقتاعان جانە وتباسى مۇشەلەرى كەلە الماي جاتقان 10 ادام، «جەبەۋدەن» 5 ادام قوسىپ، 15 ادامنىڭ ءتىزىمىن بەردىك. سولار كىرىپ، قىتاي كونسۋلىندا 3 ساعاتتان ارتىق  كەزدەسۋ بولدى. ساعات 3-تە كىرگەنبىز، 5- تە اياقتالاتىن كەزدەسۋ 6-عا دەيىن جالعاستى. قىزمەت توبى ءبارىن جازىپ الدى. وندا شىنجاڭ سىرتقى ىستەر دەپارتەمەتىنىڭ باس حاتشىسى جانە ونىڭ ورىنباسارى، شىنجاڭ ادىلەت دەپارتامەنتى، ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى، كادرلار مەكەمەسى، ساياسي زاڭ كوميتەتى، ىلە قازاق وبلىستىق پارتكومنىڭ ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى سياقتى ورىنداردان قۇرالعان 7,8 ادامدىق دەلەگاتسيا بولدى. ولار وسىنداعى ايتىلعان بارلىق ماسەلەنى قاراستىرامىز دەپ قايتتى.  وسىدان كەيىن ۋادەم بويىنشا "جاس الاش" گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، «قىتاي دەگەن ۇلكەن ەل. باتىس سانكتسيا سالعان كەزدە ءوزىن-ءوزى قامدايتىن ەل. ءوز ساياساتى، ءوز ۇستانىمى بار. مىسالى، سوڭعى كەزدە تيبەتكە شەتەلدىكتەر ۆيزاسى بولسا دا ەمىن-ەركىن بارىپ كەلە المايدى. وسى جاعدايدىڭ شىنجاڭدا دا قايتالاماۋىنىڭ الدىن الايىق. ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن پارلامەنتى ارقىلى، قوعامدىق ۇيىمدار جۇمىس جاساپ، ديپلوماتيالىق جولمەن شەشەيىك. ويتكەنى قىتايدىڭ بىزدە كوپتەگەن مۇددەسى بار. وسىنى العا تارتا وتىرىپ، ءبىز قىتايعا ءوز ءسوزىمىزدى وتكىزىپ، قانداستارىمىزعا اراشا بولا الامىز»،- دەپ ايتقانمىن. مىنە قازىر سول ايتقاندارىمىز بويىنشا ءىس وڭىنا باسىپ كەلەدى.

وسىدان كەيىن ماۋسىم - شىلدە ايلارىندا جاعداي ءبىراز جەڭىلدەدى. سول كەزدە ءبىراز ادامنىڭ شارۋاسى شەشىلىپ، تولقۇجاتى قولىنا ءتيدى. قازاقستانعا كەلىپ ۇلگەرگەندەر دە بولدى. بىراق، ارتىنان تامىز، قىركۇيەك ايلارىنان باستاپ، جاعداي تاعى قيىنداي باستادى. ازاماتتاردىڭ تەلەفونىن تەكسەرۋ كۇشەيىپ كەتتى. قازاقستانعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ادامدار مەن قازاقستاندا وقىعان ستۋدەنتتەردى  قىتايدىڭ ۇيالى بايلانىس نومەرىمەن ۆاتتساپ، فەيزبۋك قاتارلى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە شىققانى ءۇشىن دە ساياسي ۇيرەنۋ وتالىقتارىنا كىرگىزە باستادى. قازاقستانداعى باۋىر-تۋىسىمەن ءجيى حابارلاساتىنداردى «ەكىبەتكەي» دەپ ايىپتادى. ودان كەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىني بەلگىلەرگە تيسە باستادى. مەشىتتەردىڭ ايىن الىپ تاستاپ، ويۋ-ورنەكتى ىدىستاردى شاقتى دەگەن اقپاراتتار دا تاراپ جاتتى. بىلايشا ايتقاندا كەزىندەگى «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» ءبىر كورىنىسى  قايتالاندى دەۋگە بولادى. 2018 جىلعا كەلگەندە جاعداي ءتىپتى دە كۇردەلەنىپ كەتتى. قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن، وقىپ جاتقان بالالارىنا اقشا سالعاندارعا دەيىن ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا كىرىپ كەتتى. ءتىپتى ۆيچات جەلىلەرىندە «جۇما مۇباراك بولسىن» دەگەن سياقتى حابارلامالار جىبەرىگەندەردى دە سول ورتالىققا كىرگىزدى. ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنىڭ جاعدايى ءار جەردە ءارتۇرلى. كەي جەرلەردىڭ جاعدايى وتە اۋىر.

قىتاي كونسۋلدىعى 2018 جىلدىڭ باسىندا جاڭا جىل مەيرامىن تويلادى. وعان ءبىر توپ زيالىلاردى شاقىردى. الماتى قالاسىندا قىتايدان كەلگەن قازاق زيالىلارى، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانە قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى وكىلدەرى، ۇيعىر جانە دۇڭگەن دياسپورا وكىلدەرى مەن ونەر ادامدارى قاتىستى. وسىعان وراي الەۋمەتتىك جەلىدە اڭگىمە شىعا باستادى. قانداستارىمىز انا جاقتا قينالىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ورالماندار، قازاقتىڭ زيالىلارى ولارمەن بىرگە ءشاي ءىشىپ، تۇشپارا جەپ ءجۇر دەپ ايىپتادى. وعان كەزىندە جاۋاپ بەرىپ، كىمنىڭ بارعانىن، نە ىستەپ جۇرگەنىن جازعانبىز.  وسىدان كەيىن 22 ناۋرىزعا قارسى قىتاي ەلشىلىگى تاعى دا كونتسەرتكە شاقىردى. سول كەزدەگى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، "جەبەۋدىڭ" بۇكىل مۇشەلەرى كونتسەرتكە بارۋدان باس تارتتىق. بۇدان كەيىن قىتاي كونسۋلدىعى بىزبەن قانداستار ماسەلەسى بويىنشا سويلەسپەكشى بولىپ، كونسۋلدىققا شاقىردى. ءبىز «سىزدەر ءبىزدىڭ كەڭسەمىزگە كەلىڭىزدەر، سوندا وتىرىپ سويلەسەيىك»،- دەپ تالاپ قويدىق. ايتقانىمىز بويىنشا كەڭسەمىزگە ولاردان 3 ادام كەلدى. جەبەۋدىڭ بارلىق مۇشەلەرى جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن جىگەر ءجانابىلۇلى باستاعان ءبىر-ەكى اعامىز قاتىستى. شىنجاڭداعى بارلىق جاعدايدى كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەرىنە تولىق ايتتىق. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن، 20 ناۋرىز كۇنى جەبەۋدىڭ 4 مۇشەسىن استاندا قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى چجان حانحۋي مىرزا  قابىلدادى.  ءبىز بارلىق ماسەللەردى ايتتىق. ەلشى ءبارىن جازىپ الىپ، ەڭ سوڭىندا «قازاق پەن قىتاي اراسىندا شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق. ەكى ەل - دوس. ءبىزدىڭ كوپتەگەن ستراتەگيالىق مۇددەلەرىمىز ءبىر. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەڭ ەرتە مويىنداپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتقان ەلدەردىڭ ءبىرىمىز. مامىر ايىنىڭ باسىندا شىنجاڭعا ءبىر قىزمەت توبىن جىبەرەمىز. سولار بارىپ كەلگەننەن كەيىن جاۋابىمىزدى ايتامىز»،- دەدى. مەن سول كەزدە «قىزمەت توبىنىڭ ىشىندە بىزدەن دە 1,2 ادام بارسا، ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىن ءوز كوزىمىزبەن كورسەك...»،- دەپ ەدىم، «سىزدەر تۇرا تۇرىڭىزدار، الدىمەن ءوزىمىز بارىپ كەلەيىك»،- دەدى. سودان ۇرىمجىگە استاناداعى ەلشىلىك پەن الماتىداعى كونسۋلدىقتان 5 ادام باردى. وسى ارالىقتا ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مۇحتار تىلەۋبەردى دە ۇرىمجىگە باردى. ول كەزدە قىتاي «تىركەۋى وشپەدى، قوس ازاماتتىق» دەگەن سىلتاۋمەن  بىر توپ قر ازاماتتارىن ۇستاپ، الدى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ، ارتى پاسپورتىنان ايىرىلعان. وسى كەزدە ءبىز دە بىرنەشە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ىستەدىك.ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە حات جازدىق. مۇحتار تىلەۋبەردى مىرزا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 8-ءى بوساپ كەلدى.

-  بىلتىرعى قىتايدان كەلگەن دەلەگاتسيامەن كەزدەسۋگە «جەبەۋ ءوز ادامدارىن عانا كىرگىزىپ، كونسۋلدىڭ الدىعى ەسىگىنەن كىرىپ، ارتقى ەسىگىنەن شىعىپ كەتتى. دەلەگاتسيانى قانداستارىمىزبەن كەزىكتىرمەدى»،- دەگەن پىكىرلەر كوپ ايتىلدى. وسىعان نە دەيسىز؟

-  بۇنداي سوزدەر تارادى. بىلمەگەن ادامعا سولاي كورىنگەن شىعار، ال زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇنى جاقسى تۇسىنەدى. قىتاي كونسۋلى قىتايدىڭ تەريتورياسى سانالادى. ەشكىم دە رۇقساتسىز كىرە المايدى. قىتايدىڭ كونسۋلدىعىنىڭ 2 قاقپاسى بار. ءبىز كىرگەندە الدىڭعى قاقپاسىنان كىرگەنبىز، قايتاردا ارتقى ەسىكتەن شىعاردى. شىققاننان كەيىن ەشقايدا قاشىپ كەتپەدىك، الدىڭعى ەسىككە اينالىپ كەلىپ، سوندا تۇرعان جۋرناليستەرگە سۇحبات بەردىك. جانىمىزداعى جاسى ۇلكەن مۇقان مامىتحان اعامىز سۇحبات بەردى، قالعانىمىز سويلەگەن جوقپىز. سول كەزدەگى ۆيدەو ۆاتتساپ جەلىسىندە ءالى تاراپ ءجۇر، ۆيدەودا انىق كورىنىپ تۇرمىز. كەزدەسۋگە ءار ايماق، ءار وڭىردەن، ءار سالادان ادامدار كىرگىزگەنىمىزدى جوعارىدا دا ايتقانمىن. كىرگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن "قامشى" پورتالىندا جاريالاعان بولاتىنبىز.

- الەۋمەتتىك جەلىدە قانداستار اراسىندا ءتۇرلى داۋ-داماي ورىن الىپ جاتقانىن بايقاپ ءجۇرمىز. بۇل قىتايداعى قانداسىنا الاڭداعان اعايىننىڭ اراسىندا تۋىنداعان تۇسىنىسبەۋشىلىك پە، الدە قانداستار اراسىندا ادەيى جىك سالىپ وتىرعان كۇشتەر بولۋى مۇمكىن بە؟

-  بۇل شىنىندا كۇردەلى ماسەلە. قازاقستان قانشا دەگەنمەن ورتا ازيا ەلدەرى ىشىندە ەۋروپامەن سالىستىرماساق تا اقپاراتتىق ەركىندىگى بار ەل. بىزدە ەركىن تەلەارنالار، باسىلىمدار، سايتتار، تاۋەلسىز جۋرناليستەر،  بلوگەرلەر بار. ەلباسىنان باستاپ، مينيتسرلەرگە دەيىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ پىكىر ايتا الادى. قازاقستان ورتا ازياداعى ەڭ ىرگەلى ەلدىڭ ءبىرى بولدى. سوڭعى 25 جىلدا ەلباسىنىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە الەمگە تانىمال بولدىق، ەكونوميكامىز دامىدى. شەكارامىزدى بۇتىندەدىك. شەتەلدەن ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىزدى شاقىردىق. باتىسپەن دە، شىعىسپەن دە، اينالامىزداعى كورشىلەرىمىزبەن دە تاتاۋ-ءتاتتى تۇردىق. ەكىنشى جاعىنان بىزگە كوپتەگەن كۇشتەر كىردى. رەسەيدىڭ كۇشى بۇرىننان بار، اراب-پارسى، باتىس پەن قىتايدىڭ مۇددەلەردىڭ تالاسىنا اينالدىق. قازاقستاندا ەگەمەندىك العاندا 42 پايىز قازاق 70 پايىزعا دەيىن كوتەرىلدى. مەنىڭ ويىمشا قازاقتىڭ كوبەيگەنى سىرتقى كۇشتەرگە ۇنامايدى. 2009 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزعا جەتكەنى بەيرەسمي حابارلاندى. كەيىن 62 پايىزعا تومەن سىرعىتتى. وسىدان باستاپ قانداستارعا قارسى ناۋقان باستالدى. «ورالماندار جىلايدى، ءۇي سۇرايدى، كەزىندە ولار قاشىپ كەتكەن، ولاردىڭ كوبى ءبىلىمسىز» دەگەن سياقتى اقپاراتتىق شابۋىلدار بولدى. وسىدان كەيىن 2013 جىلعى كوشى-قون زاڭىنا وزگەرىس ەنگەندە قانداستاردىڭ ازاماتتىق الۋى قيىنداپ كەتتى. ورالماندار قر ازاماتتىعىن الۋى ءۇشىن 4 جىلدىق تۇراقتى تىركەۋى بولۋىن تالاپ ەتتى. ازماتتىققا تاپسىرار قۇجاتتاردىڭ ىشىنە سوتتىلىق تۋرالى جانە كوشى-قون  پاراعىنان شىعۋ تۋرالى انىقتامالار قوسىلدى. بۇرىنعى زاڭدا بۇل ەكەۋىن ەتنيكالىق قازاقتاردان تالاپ ەتپەيتىن. وسىدان باستاپ قىتايدان كەلەتىن كوش 3 جىلداي توقتادى. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن سول كەزدە ءۇش ماسەلەنى ايتۋعا بولمايتىنىن ەستىگەم. 1- جەر، 2- الاش وردا، 3- ورالمان ماسەلەسى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 2 جىلدىڭ الدىندا پرەزيدەنت اپاراتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سوتتالىپ كەتتى. سول ازامات كەتكەننەن كەيىن كوشى-قوندا جىلىمىق پايدا بولا باستادى. 2017 جىلىعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا ەلباسى قۇجاتتىق كەدەرگىلەردى الىپ تاستادى. ودان كەيىن اڭگىمە قىتايدان شىقتى. وسىنىڭ بارىنە قاراساق اينالامىزدا قازاقتىڭ كوبەيىپ كۇشەيگەنىن، بىرىككەنىن قالامايتىن كۇش بار  سياقتى. ولار جايشىلىقتا قازاق بولىپ، قازاقشىل بولىپ ايعايلاعانمەن، ماقساتى باسقا سياقتى. ويتكەنى باسىندا قىتايداعى قازاق ماسەلەسى بويىنشا ءبىر توپ جاس جىگىت جۇمىس ىستەپ ءجۇردى. ولارعا تۇسىنىستىكپەن قارادىم. اشىنعان حالىق ايتارىن ايتىپ، شەرىن شىعارۋ كەرەك قوي. ويتكەنى قىتايدان 60 جىلدارى 100 مىڭ قازاق وتسە، سوڭعى 20 قانشا جىلدا 200, 300 مىڭ قازاق كەلدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ول جاقتا ءبىر جاقىنى بار. حالىقتا اشۋ ىزا بار، الدىندا 3 جىل ازاماتتىق الا الماي قينالدى. ەندى ازاماتتىق الايىن دەگەندە قىتاي شاقىرىپ الىپ، پاسپورتىن جيناپ الدى. ارينە ءبىز، قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسا المايتىن شىعارمىز، بىراق قىتايدىڭ بۇل ىستەپ جاتقانىن ەشكىم اقتاي المايدى، قولداي المايدى، ناعىز شەكتەن شىققاندىق، وزدەرى قول قويعان حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسياسىن، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭىن ورىنداماي وتىر. بىراق ءبىزدىڭ ماقسات وسى ماسەلەنى شۋلاتپاي قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى، پارتيالار ارقىلى، ەكى ەلدىڭ سىرتقى ديپلوماتتارى ارقىلى شەشۋ. مەن اۋەلباستان قازاق ماسەلەسىن حالىقارالىق داۋعا اينالدىرۋدان قورىققام. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كۇش پەن كۇش تەڭ ەمەس. ءبىزدىڭ جەرىمىز ۇلكەن، سانىمىز از. بىزگە ءوسىپ-وركەندەۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان ايتقاندا ءبىزدىڭ قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىتاي پاسپورتىمەن جۇرگەندەر قىتاي ازاماتى، ولارعا تولىققاندى ارالاسا المايمىز دەپ ۇزبەي ايتىپ كەلەدى. ول دا شىن ءسوز. مىسالى، 1998 جىلى يندونەزيادا قىتايعا قارسى ۇلكەن ناۋقان باستالدى. ودان بۇرىن يندونەزيادا كوپتەگەن مەملەكەتتىك كومپانيالاردى، قارجىلىق قۇرلىمدى قىتايلار ۇستاپ وتىرعان. تولقۋ بولعاندا كوپتەگەن قىتايلاردىڭ دۇكەندەرىن تونادى، ادامداردى ءولتىردى. بىراق ونىڭ ءبارى يندونەزيا ازماتتارى. سول كەزدە قىتاي وعان اشىق ارالاسا المادى. تەك  قوعامدىق ۇيىمدار، ديپلوماتيالىق ورگاندار ارقىلى قارسىلىقتارىن ءبىلدىردى. يندونەزيا ۇكىمەتىنەن مۇنداي جاعدايدىڭ بولماۋىن تالاپ ەتتى. ونىڭ الدىندا بوربەت كەزىندە كامپودجادا 300 مىڭداي قىتايدى ءولتىردى. ءتۇرلى جالا جاپتى، قۋعىندادى. وعان دا قىتاي ۇكىمەتى ارالاسا المادى. ۆەتنام دا كوپتەگەن قىتايدى ەلدەن قۋىپ شىقتى. اياعى 1979 جىلعى ەكى ەل اراسىنداعى سوعىسقا اينالدى. وسى سياقتى بۇنداي حالىقارالىق ماسەلەلەر وتە كۇردەلى. وسى تۇرعىدا ەلباسىمىزدىڭ ۇستانعان ساياساتى ساراپدال، ەركىن بولى. الدىمەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى پەكينگە بارىپ كەلدى. ونان كەيىن ەلباسى تسينداو سامميتىنە باردى. سول كەزدە كەزدەسۋلەردە قانداستاردىڭ ماسەلەسى ايتىلدى. مىسالى، مەن كەيىن دەلەگاتسيا باستاپ، قىتايعا بارعان كەزىمىزدە قازاقستاننىڭ پەكيندەگى ەلشىلىكىنىڭ جىگىتتەرىمەن كەزدەستىك. سول كەزدە ەلشىلىكتىڭ جىگىتتەرى «ەلباسى تسينداو سامميتىندە قانداستار ماسەلەسىنە توقتالدى، بىراق ول ناقتى حاتتاماعا ەنگەن جوق، جەكە كەزىككەندە ايتتى» دەدى. مىنە وسىدان باستاپ جىلىمىق پايدا بولدى.  جاڭاعى كۇشكە كەلسەك، سول كۇشتەر بار ما دەپ ويلايمىن. كورنىستە ۇلتشىل بولىپ كورىنگەنمەن ناقتى اكتۋالدى ماسەلەنى ايتپايدى. ىلعي اڭىز، وسەك-اياڭ ايتادى. 500 مىڭ قازاق قامالىپ جاتىر دەيدى. قىتايدىڭ 2010 جىلعى ساناعى بويىنشا 1 ميلليون 700 مىڭ شاماسىندا قازاق بار. 500 مىڭ قازاق دەگەن ەڭ جانسانى كوپ ىلە ايماعىنىڭ ادامى بىراق كىرىپ كەتكەندەي بولادى. بۇل ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. شىنجاڭدا جالپى ۇستالعاندار ميلليونعا تايادى دەپ باتىس ايتىپ جاتىر. مۇمكىن بۇل راس شىعار. شىنجاڭدا 10 ميلليوننان ارتىق ۇيعىر بار. ونىڭ 10 پايىزى ۇستالسا، ىشىندە 3 پايىز قازاق جانە باسقا ۇلتتار دەسە كوكەيگە قونادى. وسى ماقساتتا 3 مامىر كۇنى الماتىداعى قىتاي كونسۋلدىعى كەزدەسۋ وتكىزدىك. باسىندا «قازاقستان» قوناق ۇيىندە وتكىزەتىن بولىپ، 50 ادام كىرگىزۋدى ايتتى. سول كەزدە «قىتاي كونسۋلىمەن كەزدەسۋگە بارماڭدار، بومبا قويىلادى»،- دەپ اڭگىمە تاراتتى. قىتاي كونسۋلى قاۋىپسىزدىكتى ويلاپ، كونسۋلدىققا اۋىستىردى.  30 ادامدى قابىلدادى. كەزدەسۋ قىتاي كونسۋلىنىڭ وزىندە وتەتىن بولعان سوڭ «ەگەر قىتاي كونسۋلدىعىنا بارساڭدار ىشكەن سۋلارىڭا ۋ قوسىپ بەرەدى. 3 ايدان كەيىن ولەسىڭدەر» دەپ جازىپ تاراتتى. ونى دا كىمدەردىڭ تاراتقانىن بىلدىك. كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە تاراتقان IP ادىرىستەرى بويىنشا انىقتادىق. قانداستاردىڭ جازعان ارىزدارىن قىتاي كونسۋلىنا وتكىزۋگە كەدەرگى جاساپ، وسىنشالىق قارسىلاساتىنداردىڭ شىققانىنا قاراعاندا قازاقتىڭ قوسىلعانىن قالامايتىن، كورنىستە قازاقشىل، كومەسكىدە قازاق كوشىنە قارسى، ماقساتتى، ۇيىمداسىپ، جان-جاقتى كەڭەسىپ جۇمىس ىستەپ وتىرعان ارنايى ءبىر كۇش بار دەپ ويلايمىن.

-  «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى تۋرالى دا الىپ قاشپا سوزدەر كوپ. جەبەۋ جانە باسقا قىتايدان كەلگەن زيالىلار قىتايدىڭ مۇددەسىنە جۇمىس جاسايدى، قىتايشىلدار دەپ ايىپتايدى. وسىعان نە ايتاسىز؟

-  ونداي ايىپتاۋلارعا ءبىز ۇيرەندىك. كەڭەس ۇكىمەتى  مەن قىتايدىڭ جاعدايى جاقسارا باستاعان كەزدە كوپتەگەن ستۋدەنتتەر وسى جاققا كەلىپ وقي باستادى.  كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراپ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الاعاندا كەلىپ وقىعاندار بار. بۇلار كوشتىڭ الدى.  92 - 94 جىلدارى 60, 70-دەي 20 مەن 30-دىڭ اراسىنداعى جاستار قىتايداعى بۇكىل قىزمەت پەن باسىنداعى ءۇيىمىزدى تاستاپ، جالعىز چەمودانىمىزدى كوتەرىپ كەلدىك. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كوگەرىپ-كوكتەپ،  ءوسىپ وندىك. العاش كەلگەن ازاماتتاردىڭ ىشىندە كەيىن ءبىر-ءبىر اۋىلدى كوشىرىپ كەلگەندەرى بولدى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارۋىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ دە كاسىبىمىز جاندانا باستادى. وسى كەزدە ەلگە جۇمىس جاساساق دەگەن ويعا كەلدىك. سودان 2009 جىلى «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇردىق. ماقساتىمىز ەكى ەل اراسىنداعى حالىقتىق ديپلوماتيانى دامىتۋ. جۇمىس باستاعاننان بەرى ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياسات باسقارمالارى مەن پارتيالاردىڭ، قوعامدىق ۇيىمدار جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قولداۋىنا يە بولدىق. ءارى قىتاي ەلشىلىگى جانە  كونسۋلدىعىمەن دە بەلگىلى دەڭگەيدە جۇمىس جاسادىق. مەنى اسقار مىرزاحمەت نۇر وتان پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزدە ەكى رەت قابىلداعان، مۇحتار قۇلمۇحامەت ءبىر رەت قابىلدادى. بيىل قر قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتاەۆ ەكى رەت قابىلدادى. وسى كەزدەسۋدىڭ بارىندە قانداستاردىڭ مۇددەسىن، جەرگىلىكتى ورتاعا ۇيلەسۋىن تالقىلادىق. ءوز پىكىرلەرىمىزدى ايتتىق. قىتايداعى وسى ماسەلە باستالعاننان بەرى ءوز سايتىمىزدا اشىق اقپارات جاريالاۋدان سىرت، قر پارلامەنتىنىڭ وسى ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن دەپۋتاتتارىنا، مينيسترلىكتەرگە، قر پرەزيدەنت اپاراتىنا، ۇكىمەتكە كوپتەگەن حات جازدىق. ماسەلەنىڭ شىققان سەبەبىن ايتىپ، شەشۋدىڭ جولارىن قاراستىردىق. سوڭعى ءبىر حاتىمىزدا: «ءبىرىنشى، حالىقارالىق تاجىريبەلەردى ەسەپكە الا وتىرا، قىتايمەن اراداعى كوشى-قون كەلىسسوزىن جانداندىرىپ، ونداعى قانداستاردى بىردەن كوشى-قون شاقىرتۋىمەن الدىرۋدى ۇكىمەت دەڭگەيىندە جولعا قويۋ - ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋدىڭ تاپتىرماس تۇتقاسى. قازىر امەريكا مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى ساۋدا تەكە-تىرەسى كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ كەلەدى. قىتايدىڭ ەنەرگەتيكاعا دەگەن تابەتى ۇلعايىپ عانا قويماي، تازا ەكولوگيالىق اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىس ارتۋدا. بۇل ەكەۋى دە ەلىمىزدىڭ باستى باسىمدىلىعى بولىپ تابىلادى. ەكى ەل اراسىن ەكى تەمىر جول جەلىسى مەن باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا ماگيسترالى جالعاپ جاتىر. قىتاي، ونىڭ ورتا شىعىستان تەڭىز بەن مۇناي تاسىمالدايتىن 4 باعىتى دا اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ تولىق باقىلاۋىندا تۇرعاندىقتان، قۇرلىقتاعى كولىك تاسىمالىنا كوبىرەك ءۇمىت ارتىپ وتىر. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كوپ كوزىردىڭ ءبىرى وسى. ديپلوماتتارىمىز وسىنى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستانداعى قىتاي كاسىپورىندارىنا قىتاي قازاقتارىن ەڭبەك كۇشى رەتىندە تارتۋدى كوتەرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇل وتكەن 90 جىلدارداعى موڭعوليادان ەڭبەك شارتىمەن جۇمىسقولىن تارتۋداي ءوز تاجىريبەمىزدە دە بولعان ءتاسىل.

ەكىنشى، قازاقستان مەن قىتاي دا ۆەنا، جەنەۆا، حەلسينكي كەلىسىمدەرىنە قول قويعان. بۇل كەلىسىمدەر دە ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ قالاعان ەلىنە كوشىپ بارىپ، قونىستانۋ قۇقى قاراستىرىلعان. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 300 مىڭعا جۋىق ادام ەلىمىزگە كەلىپ قونىستاندى. وسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ەكى ەل ارا ەركىن قاتىناسۋ، قالاعان ەلىندە بىرگە ءومىر ءسۇرۋ قاقى بار. سوندىقتان، قىتايمەن بولعان كەلىسسوزدەردە ديپلوماتتارىمىز كوشى-قون، تۋىسشىلاۋ شاقىرتۋى مەن ۆيزاسىنىڭ جاڭا مەحانيزمدەرىن قاراستىرسا.

ءۇشىنشى، قىتايدا كوپ جىل جۇرگىزىلگەن ءبىر وتباسى، ءبىر بالا ساياساتى قالاداعى قازاقتاردىڭ ومىرىنە دەندەپ كىردى. ورتا، شاعىن قالالاردا تۇراتىن قازاقتار جالعىز-جارىم بالاسىنىڭ قىتايلاسىپ كەتۋىنەن قاتتى قورقادى.  ولار بار جيعان تەرگەنىن جۇمساپ، بالالاپىن قازاقستاندا وقىتقىسى كەلەدى. ولاردىڭ كوبى قازىر ءتىل بىلمەيدى. سوندىقتان، قىتاي ءبىلىم مينيسترلىگىمەن كەلىسىپ، وسى بالالاردى قازاقستانعا اكەلىپ وقىتۋدىڭ جولىن قاراستىرسا، ول ءۇشىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا دايىندىق كۋرستارى كوبىرەك اشىلىپ، ارنايى باعىتتالعان وقۋ قۇرالدارىنا قارجى كوبىرەك ءبولىنىپ، جاس-جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان جازدىق لاگەرلەر، سپورت، ونەر جارىستارى كوبىرەك وتكىزىپ تۇرسا.

ءتورتىنشى، قىتايلار ەجەلدەن حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا تۇلعالار مەن ديپلوماتتاردىڭ جەكە باستىق قارىم-قاتىناسىنا اسا ءمان بەرەدى. ءوزارا سىيلاستىق پەن دوستىق مەملەكەتتىڭ كەيبىر ساياساتتارىنا ىقپال ەتەدى. بۇل سىيلاستىقتىڭ ۇلگىسىن ەلباسىمىز قىتايدىڭ ءۇش بۋىن باسشىسىمەن قارىم-قاتىناستا كورسەتىپ كەلەدى. امەريكانىڭ ەكس-مەملەكەتتىك حاتشىسى كەسەنگر مىرزا دا كورسەتىپ كەتتى. العاشقى قىتاي – امەريكانىڭ قارىم- قاتىناسىنىڭ ۇستەل تەننيسى ديپلوماتياسىنان باستالعانىن ۇمىتقامىز جوق. سول ءۇشىن ەلىمىزدەگى دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى، قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى سياقتى قوعامدىق ۇيىمدار مەن جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر، كينو-ماتريستەر وداعى قاتارلى شىعارماشىلىق ۇيىمداردىڭ جۇمىستارىن قىتايدىڭ تاقىلەتتەس ۇيىمدارىمەن ونىڭ «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» ينيتسياتيۆاسى اياسىندا جانداندىرىپ، قىتايدىڭ بەيجيڭدەگى ينتەلليگەنتسياسى مەن بيلىگىنە ىقپال ەتىپ، قازاقتاردان كەلەر قاۋىپ جوعىن دالەلدەۋگە تىرىسۋ ءلازىم»، -دەگەن ۇسىنىستارىمىزدى ايتتىق. قازىر بايقاسام، وسى ۇسىنىستارىمىز جۇزەگە اسىپ جاتقان سياقتى.

قىتاي مۇھاجىرلارى كەڭىنەن توقتالاتىن تاقىرىپ. جەبەۋدەگى قۇرمەت قابىلعازىۇلى «قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتى جانە ونىڭ قىتايدان كەلگەن ورالمانمەن قاتىستىلىعى» دەگەن ماقالا جازىپ، وسى تاقىرىپتى بارىنشا تۇسىندىرگەن. قىتاي ءوزىن تاريحتاعى مەملەكەتتەردىڭ جالعاسى رەتىندە جۋڭحۋا ۇلتى دەيدى. قىتاي تاريحىندا پاتشالىق ۇكىمەتتى اۋدارىپ، العاشقى رەسپۋبليكا قۇرعان ءسۇن ءچجۇڭشان (سۋن-ياتسەن) دەگەن ادام بار. ول العاشىندا باتىسقا ەلىكتەپ  قىتاي، مانچجۋر، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر قاتارلى 5 ۇلت بىرىككەن فەدەراتسيا نەمەسە رەسپۋبليكا قۇرامىز دەپ ءوزىنىڭ ساياسي باعدارلاماسىنا كىرگىزگەن. بىراق  سۇن ءچجۇڭشان بيلىككە كەلگەن سوڭ ودان باس تارتىپ، تەك عانا رەسپۋبليكا قۇرادى. ماو تسزەدۋن بيلىككە كەلگەننەن كەيىن جۋڭحۋا ۇلتتارىن (قىتاي ۇلتتارىن) قۇرامىز دەدى. قىتايدا جالپى 56 ۇلت بار، وسىنىڭ ءبارىن جۋڭحۋا ۇلتى دەپ جازدى. امەريكا، فرانتسيا قاتارلى ەلدەردە ۇلت پەن مەملەكەت ءبىر ۇعىم بولىپ ەسەپتەلەدى. كوپ ۇلت پەن ەتنوستان قۇرالعان اقش، ءتىلى اعىلشىن ءتىلى. فرانتسيا مەن تۇركيادا سولاي. وسى باعىتتا قىتاي دا تالپىنىپ جاتىر. سول سەبەپتى شەتەلدەگى قىتايدا تۋعانداردىڭ بارلىعىن جۋڭحۋا ۇلتىنىڭ نەمەسە مەملەكەتىنىڭ ءبىر بولەگى دەپ قارايدى. شەتەلدىڭ ازاماتتىعىن العانىن حۋا رىن دەيدى، ازاماتتىق الماعانىن حۋا شياۋ دەيدى. ءبىز دە  وسى اتاۋلاردى كەيبىر جازعان حاتتارىمىزدا قولدانعانبىز. ويتكەنى ءبىز ولاردان «پەكيندەگى قازاق، گۋاڭجۋداعى قىتاي، وڭتۇستىك يۋنانداعى مياۋزۋ شەتەلگە ەمىن-ەركىن بارىپ كەلە الادى. نەگە شىنجاڭدا وسىنى ىستەتپەيسىڭدەر؟ بۇلار دا  سەندەردىڭ شەتەلدە جۇرگەن دياسپورالارىڭ عوي»،- دەپ قانداستارىمىزدىڭ قۇقىن قىتايدىڭ زاڭدارى اياسىندا قورعايمىز. قىتايعا حات جازعاندا عۇندار مەن ساقتاردىڭ ۇرپاعىمىز، ۇلى تۇرىك يمپەرياسى مەن التىن وردانىڭ جالعاسىمىز دەپ ايتۋىما بولار ەدى. بىراق، ءسوزىمىزدى قىتايعا وتكىزۋىمىز كەرەك. قانداستارىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءوز زاڭدارىن پايلانۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ماسەلە اتاۋدا ەمەس، ناقتى ىستە. ءبىز قاي جەردە قازاقتىڭ مۇددەسىن ۇستاپ تۇرا الامىز، قانداي كەزەڭدە قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ شىعا الامىز دەگەنگە اقىلمەن قادام جاساي الامىز. قاراپايىم مىسال ايتايىن، الماتىدا تۇرىكتىڭ، ازەربايدجانداردىڭ  رەستورانى كوپ. ايسۇلۋ، تاۋ سامالى، اتاجۇرت، ءوزجۇرت دەپ قازاقشا ات قويىپ العان. اتتارىن تۇرىكشە، كۇرتشە قويىپ قويۋىنا بولار ەدى، بىراق ولار اقشا تابۋدىڭ جولىن ويلادى. ءبىزدىڭ قازاقتار 90- جىلدارى ۇرىمجىدەن كىشكەنە ءشايحانا اشىپ، توبەسىنە قازاق شايحاناسى، قازاق رەستورانى دەپ قوياتىن. ول كەزدە ۇرىمجىدە قانشا قازاق بار؟ ونىڭ ءبارى كىرە بەرمەگەن سوڭ 5 قازاقپەن اقشادا تاپپايسىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىعىڭدى دا دارىپتەي المايسىڭ. ءبىز بۇل جاقتارىنان ەۆرەي مەن ارميانداردان ۇيرەنگەنىمىز ءجون. ەۆرەي قاي جەرگە بارسا سول ەلگە سىڭەدى. ورىستا بەلوزەرسكي، ابراموۆيچ بولسا، وزبەكتە گافۋر گۋليام، شوديەۆ بولىپ ءومىر سۇرەدى. بىراق جۇرەگى ەۆرەي دەپ سوعادى. بۇكىل دۇنيەنىڭ اقشاسى مەن مادەنيەتىن ەۆرەيگە الىپ كەلەدى. ارمياندار دا سولاي، «دۇنيەدە ارميان دەگەن مەملەكەت جوق، ارميان دەگەن فيرما بار» دەيدى. ارمياندار ەۆوپادا، امەريكادا، الەمنىڭ بارلىق وزىق ەلدەرىندە ەڭ جاقسى قور بيرجالارى مەن ەڭ تابىستى بيزنەستەردە، كينو سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ءبارى تاپقان اقشاسىن ارمەنياعا اكەلىپ قۇيادى. سول 3 ميلليون-اق جان سانى بار ارمەنيا وزىنەن بىرنەشە ەسە ازەربايجاندى تىعىرىققا  تىرەپ وتىر.

باسىندا ءبىز تۋرالى الىپ قاشپا سوزدەر تاراتقاندارعا «تۇسىنىستىككە كەلىپ، بىرگە جۇمىس جاسايىق» دەپ ۇسىنىس جاساپ كوردىم. بىراق جاڭاعى سۋلارىڭا ۋ قوسىپ بەرەدى دەگەن سوڭ، زاڭگەر ابزال قۇسپان، جۋرناليست ساۋلە ابىلداحانقىزى قاتارلى ازاماتتارعا جابىلعان جالادان كەيىن نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟ "اتاجۇرتتى" العاش قۇرعان قىدىرالى ورازۇلى، ىرىسبەك توقتاسىن، جۇمابەك ءالىمحانداردىڭ شەتتەتىلگەنى نەنى تۇسىندىرەدى؟ مەنىڭشە، بۇل جەردە ۇلكەن كۇرەس، مۇددەلەر قاقتىعىسى بولىپ جاتىر. "جەبەۋ", انا ءبىر جۇرگەن ءبىراز جاس جىگىتتەر  بارىمىز ءجاي ويىنشىق عانا بولىپ قالامىز. جالپى بەتتىك بۇل ىستەردىڭ ارتىندا ۇلكەن كۇش،  مەملەكەتتەر مەن يمپەريالاردىڭ مۇددەسى تۇر. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوبەيگەنىن جان-جاقتاعى كورشىلەرىمىز قالامايدى. ولاردىڭ مۇددەلەرى ءارتۇرلى جولمەن جانە ءتۇرلى مازمۇنمەن كەلۋى مۇمكىن، ونى زيالى قاۋىم پارىقتاي السا دا قاراپايىم حالىق تۇسىنە بەرمەيدى. سونان كەيىن وتكەندە ءبىر ساراپشىلاردىڭ وسىلاردىڭ ارتىندا ءبىرىنشى قازاق كوشىن توقتاتۋدى، ەكىنشى كەلگەن قانداستاردىڭ ءوز ىشىندە بەرەكەسىن كەتىرۋدى، ءۇشىنشى كوشىپ كەلگەن قانداستار مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ اراسىنا وت تاستاۋدى ماقسات ەتكەندەر بار دەگەنى راس شىعار.

وسى ارادا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنىم، 2013 جىلى اسقار جاكۋلين دەگەن كاسىپكەر ازامات شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى قىزىل كەسىك اۋىلىندا اتاسى جاكۋلاعا ارناپ اس بەردى. استى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدىم. سول اۋىلعا الماتىدان جانە وزگە قالالالاردان تايىلى-تاياعىمىزبەن باردىق. ءبىر اۋىلدى تويعا بارعاندار باسىپ كەتتى. «ءبىز دە ەل بولىپپىز عوي، كىم ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپپىز. الۋعا ەمەس، بەرۋگە كەلگەنبىز. رەسپۋبليكا كولەمىندە ات شاپتىردىق، بايگەگە كولىك تىكتىك» دەپ وزىمىزشە دۇرىلدەپ قۋاندىق. ەلدىڭ دە ەڭسەسى ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. ورالماندار بىرەۋدەن ءۇي، ماشينا، اتاق سۇرامايدى ەكەن، وزدەرى دە ۇيىسىپ تىرلىك ىستەيدى ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسا باستادى. وسىدان كەيىن 2014 جىلى شىعىس قازاقستانداعى قالبا تاۋدا ەر جانىبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعى ءوتتى. ول تويدىڭ دا باسى-قاسىندا بولدىم، «قىزاي انا» قوعامدىق قورىنىڭ اتىنان 10 ءۇي تىكتىك. سول سياقتى جۇزدەگەن ءۇي تىگىلىپ، نەشە جىلقى سويىلىپ ۇلكەن اس بەرىلدى. الماتىدا كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، رەسپۋبليكا سارايىندا كونتسەرت بەردى. حالىقارالىق اقىندار ايتىسى ءوتتى. سول كەزدە دە قانداستار ۇلكەن كۇشكە يە بولىپتى دەپ جاتتى. وسىدان كەيىن 2016 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ سايلاۋى باستالدى.  وسى كەزدەردە «ورالماننان دەپۋتات كەرەك» دەپ بەلسەندىلەر وزدەرىن، ءبىر-ءبىرىن ۇسىنا باستادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇكەن ءماسىمحانۇلى مەن اقىن اۋىت مۇقيبەك  قاتارلى ازاماتتاردى ۇسىندى. مەن ويلاسام، وسى ەكى توي مەن  سايلاۋدىڭ  داقپىرتى الدەكىمدەردى تىكسىندىرىپ تاستاعان سياقتى. ويتكەنى سايلاۋ بىتكەننەن كەيىن مەنى "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اسقار مىرزاحمەت قابىلدادى. 1 ساعاتتاي سويلەسىپ، جەبەۋدىڭ جاعدايىن تانىستىردىم جانە قانداستاردىڭ قۇجاتتىق ماسەلەلەرىن ايتتىم. سوندا  «سىزدەر وسىندا ەل بولامىز دەپ كەلگەن سوڭ ەلدەن بولىنگەندى قويىڭىزدار. ەگەر ساياسي ورىن كەرەك ەتسەڭىزدەر، ورالماننان دەپۋتات كەرەك دەپ ايتۋلارىڭىزعا بولمايدى. "نۇر وتان", "اق جول" سياقتى پارتيالار بار، سولارعا كىرىپ پارتيانىڭ  مۇشەسى رەتىندە دەپۋتات بولىڭىزدار. بىزدە ەركىن سايلاۋ، ەشقانداي توپقا، جىككە، ۇلتقا باسىمدىلىق بەرىلمەيدى. ەكىنشىدەن، ىشكى قىتايدا جوعارعى وقۋ ورىندارىن وقىپسىزدار. ەندى ايعاي اتتاندى قويىپ،  قىتايداعى وزىق تەحنولوگيالاردى، ينۆەستورلاردى ەلگە تارتىڭىزدار. ەكونوميكامىزدى كوتەرەيىك، اۋىل شاراۋشىلىعىن دامىتايىق. وسى جاعىندا جۇمىس ىستەڭىزدەر، وسىنى جەبەۋدىڭ مۇشەلەرىنە جەتكىزىڭىز»،- دەدى. 2017 جىلى ەڭ العاش شابۋىلدى دۇكەن ءماسىمحانۇلى مەن "جەبەۋگە" قاراتىپ، قانداستار اراسىنا ۇلكەن وت تاستادى. وسىنىڭ ءبارى بىرەۋلەردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جاسالدى ما دەپ ويلايمىن. جالپى مەملەكەت تۇرعىسىنان قانداستاردىڭ وقشاۋلانىپ قالعانى دۇرىس ەمەس. اعارتۋ، ورتاعا بەيمدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە مۇنداي ولقىلىقتار بولمايدى دەپ ويلايمىن. مەن دە باۋىر-تۋىستارىما وسىندا كەلدىڭ بە، ەلگە ءسىڭىسىپ، بەيىمدەلىڭدەر دەيمىن. بىزگە تەك ۇلت بولىپ ۇيىسۋ عانا كەرەك.

-  قازىر كوشى-قون، قانداستاردى بەيىمدەۋ جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

-  الەمدە قانداستارىن قۇشاق جايا قارسى العان گەرمانيا مەن يزرايلدەن كەيىن ءبىزدىڭ قازاقستان. 27 جىلدىڭ ىشىندە ميلليوننان استام قانداستى قابىلداپ، جۇمىس بەرىپ ءسىڭىرىپ كەتتىك. ولار ۇرپاقتارىمەن ميلليوننان اسىپ كەتكەن شىعار. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى 17 ميلليوننان 14 ميلليونعا تۇستىك. ودان مىنە18 ميلليونعا جەتىپ وتىرمىز. بۇعان شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ ۇلەسى زور. ەرتەرەكتە «قازاق كۋالىگى» دەگەن قۇجات بولعان. سول كۋالىك ءۇي الۋعا قۇجاتتاردى جەڭىلدەتۋگە، بازاردان ورىن الىپ سالىقتى ازايتۋعا مۇمكىندىكتەر بەردى. 1997 جىلى اكىم ىسقاق مىرزانىڭ باسشىلىعىندا راقىم ايىپ، الماس احمەتبەك، اباي ماۋقارا، قايرات بوداۋحان قاتارلى قىتاي مەن موڭعوليادان كەلگەن ازاماتتار ازىرلەگەن قر حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭ شىقتى. سول زاڭدا قانداستاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى تولىقتاندى. كوشىپ كەلگەندەرگە قونىستانۋ سوماسى، ستۋدەنتتەرگە ءبىلىم گرانتىنا كۆوتا بەرىلدى. وسىدان كەيىن  نەشە ءجۇز مىڭ قازاق كەلدى، اسىرەسە وقۋعا كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان جاستار وتە كوپ. 2000-2009 جىلدار «قازاق كوشىنىڭ التىن ءداۋىرى» بولدى. بۇنىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ قانداستارعا دەگەن ۇلكەن قامقورلىعى. قانداستارعا ءالى دە مۇمكىندىكتەر، قۇجاتتىق جانە  ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەر بەرىلسە دەيمىز. قاراپايىم قۇجاتتاردى جاساۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە. ونان كەيىن كوپ ادامداردى ءتىل قينايدى. ورىس ءتىلى باسىم قوعامعا ءالى بەيىمدەلە الماي جاتىرمىز. ءبىزدىڭ مۇناي-گاز بەن كەننەن تۇسەتىن پايدامىز وتە جوعارى، شاعىن-ورتا كاسىپتى قولداۋعا جاعدايىمىز جەتەدى. وسى تۇرعىدان سولتۇستىككە كوشىپ بارعان قانداستار شاعىن-ورتا بيزنەسپەن اينالىسسا  تابىس سالىعى مەن قوسىمشا قۇنعا سالىقتى الىپ تاستاسا، مەملەكەتتىڭ بيۋجەتى ەش كەمىمەيدى. وسى ۇسىنىستى وتكەندە قر قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتاەۆ قابىلداعان كەزدە ايتتىم. ول كىسى دە بۇل جونىندە ءوز ويلارى بارىن جەتكىزدى. قىركۇيەك ايىندا قانداستاردىڭ كوشىنە سەرپىن بەرەتىن جول كارتاسىن جاساۋ تۋرالى دارحان امانۇلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمعا تاپسىرما بەرگەن، ول كىسى دايىداۋ ۇستىندە، ءبىز دە بارلىق ۇسىنىستارىمىزدى بەردىك. قابىلداۋىندا دارحان امانۇلى مەنەن  «موڭعۇليادان قازاقتاردىڭ كەلەتىنى كەلىپ بولدى، ەندىگىلەرىنىڭ كەلۋ-كەلمەۋى ەكىتالاي. قىتايداعى قازاقتار كەلەدى مە؟»،- دەپ سۇرادى. سوندا  قىتايداعى جاعداي ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن رەتتەلىپ، قازاقتاردىڭ پاسپورتى قولىنا تيسە، العاشقى جارتى جىلدا 500 مىڭعا جۋىق قازاق كەلىپ قالۋى مۇمكىندىگىن ايتتىم. سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن، الدىمەن ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسارتۋ كەرەك. ونان كەيىن ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر، بيۋجەتتەن ءوسىمى تومەن نەسيەلەر بەرۋ كەرەك. بۇنىڭ ءبارى قارماق قوي. بالىق ۇستاتقانشا قارماق بەرگەن جاقسى ەمەس پە؟ قارماقتىڭ ءبارىن سولتۇستىك وبىلستارعا قاراي سالۋ كەرەك، سول كەزدە قانداستاردىڭ جاڭا مۇمكىندىگى پايدا بولادى دەپ ويلايمىن.

-  تامىزدا قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنەن قۇرالعان دەلاگاتسيا  قىتايعا بارىپ قايتتىڭىزدار، سىزدەر كەلگەن سوڭ شۇار ساياسي كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءابىلماجىن باستاعان توپ ەلىمىزدە ساپاردا بولدى. وسى دەلەگاتسيالار تۋرالى ايتساڭىز، بۇل كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسى بولدى ما؟

-  ناتيجە بار دەۋگە بولادى. ەلباسىنىڭ قىتايعا ساپارىنان كەيىن شىنجاڭعا بارىپ جاعدايدى ءوز كوزىمىزبەن كورسەك دەگەن ۇسىنىسىمىز بويىنشا، الماتىداعى قىتاي كونسۋلدىعى حابارلاسىپ، «قىتايعا ءبىر دەلەگاتسيا بارادى، جەبەۋدەن 8 ادام بارۋىنا بولادى» دەدى. ءبىز جەبەۋدىڭ كەڭەس مۇشەلەرى اقىلداسىپ: «بۇل جولى ءوزىمىز عانا ەمەس، قازاقستانداعى تانىمال قوعام قايراتكەرلەرىن، ساياساتتانۋشىلار مەن جۋرناليستەردى ەرتىپ بارايىق»،- دەپ شەشتىك. سودان دۇنيەجۇزى قازاق قاۋىمداستىعىنان قارلىعاش بەكپاتشاقىزى مەن جانىبەك ىلەسبەكوۆ، جازۋشىلار وداعىنان اقبەرەن ەلگەزەكتى ۇسىندىق. بۇل كىسىلەردىڭ جۇمىس كەستەسى ساي كەلمەگەندىكتەن بارا المادى. «جاڭا قازاقستان» قوزعالىسىنان ايدوس سارىم، دوس كوشىم، راسۇل جۇمالىنى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن داۋرەن قۋاتتى، «انا ءتىلى» گازەتىنەن جاناربەك ءاشىمجاندى ۇسىندىق. الماتىداعى كونسۋلدىق وسى كىسىلەردىڭ ءتىزىمىن العاندا «دەلەگاتسيانى ءبىز ۇيىمداستىرعاندىقتان سىزدەر ادامداردى ۇسىندىڭىزدار، ءبىز كىمدەردىڭ باراتىنىن ءوزىمىز بەكىتەمىز» دەدى، سول بويىنشا ولاردىڭ تاڭداۋى راسۇل جۇمالى، جاناربەك ءاشىمجان، اقبەرەن ەلگەزەك ۇشەۋىنە ءتۇستى. قالعان ادامداردى تىزىمگە نەگە قوسپاعانىن ولار ايتپادى، ءبىز دە سۇرامادىق. الماتىدان 6, استانادان 11, جالپى 17 ادام بارىپ قايتتىق. استاناداعى ءتىزىمدى كىمدەردىڭ بەرگەنىن مەن بىلمەيمىن. قىتايعا بارار الدىندا الماتىدا كەزدەسىپ، قىتايعا بارعاندا كىم نە ايتاتىنىن اقىلداسىپ الدىق. ءوزىمىز جيناقتاعان 6 ماسەلە تۋرالى حاتىمىز بار، زەينەتكەرلەردى قول قويىپ جيناعان حاتتارى جانە ءۇش ايماقتان تيپتىك رەتىندە العان ءۇش ادامنىڭ ءوتىنىش بار ءبارىن الدىق.. راسۇل جۇمالىعا ساياسي ۇيرەنۋدىڭ ورتالىقتارى تۋرالى سۇراڭىز دەدىك. Abai.kz پورتالىندا شىققان قايتىپ كەلە الماي جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ءتىزىمىن جاناربەك اشىمجانعا بەردىك. 13 تامىز كۇنى پەكينگە باردىق، ءتۇس مەزگىلىندە قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى ءابۋ-ءتالىپ ايماحانوۆ مىرزا كەلىپ، كەزدەسۋلەرىمىزدە بىرگە بولدى. ءبىرىنشى كەزدەسۋ قحر-نىڭ بىرىككەن مايدان مءينيستردىڭ ورىنباسارى تەن تيانشيڭ مىرزامەن بولدى. تەن تيانشيڭ بىلتىر  قازاقستانعا  قىتايدىڭ دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلگەن. ءبىراز جاعدايدان حابارى بار. كەزدەسۋگە ورتا ازيا دەپارتامەنتى، ازيا دەپارتامەنتى سياقتى دەپارتامەنت باسشىلارىن الىپ كەلدى. جەبەۋدەن مەن جانە راقىم ايىپۇلى، استانادان دۋمان حالمەتۇلى مەن ءمارۋان كوپتەگەن ماسەلەردى ايتتىق. راسۇل دا ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق بايلانىسىن العا تارتا وتىرىپ ايتتى. كەزدەسۋ ءبىر جارىم ساعاتقا جالعاستى.

 ودان كەيىن قحر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ۆيتسە مينيستر دارەجەسىندەگى كومەكشىسى، قحر-نىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ەلشىسى چجان حانحۋي مىرزامەن كەزدەسۋ بولدى.  ول كىسىگە 2 جىلدان بەرى اۋىزشا دا، حاتپەن دە ايتىپ كوپ نارسەنى تۇسىندىرگەنبىز. چجان حانحۋي مىرزا ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارىن ايتا كەلىپ «قازاق ۇلتى شەكارا اتتاعان ۇلت. ورالماندار ەكى ەلدىڭ ورتاق بايلىعى. ەكى ەلدىڭ دوستىعىنىڭ كەپىلى. ءبىز ونى تەرروريزمنان بولەك قارايمىز. قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىندا شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق. بۇدان كەيىن سولتۇستىك شىنجاڭداعى شەكارا بەكەتتەرى ەركىن اشىلىپ قالپىنا كەلەدى. وسى باعىتتا جۇمىس جاسايمىز. قازاق ماسەلەسىن ەكى ەل ورتاسىندا شەشىپ، قيىنشىلىقتاعى وتباسىلاردىڭ ماسەلەسىن ءبىر جاقتى ەتەمىز. سىزدەر قايتقاننان كەيىن مۇنداعى قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن باسشىسى قازاقستانعا بارىپ، وسى ماسەلەلردى سىزدەرمەن تالقىلاپ قايتادى. ودان كەيىن ەكى قىزىمەت گرۋپپاسى بارىپ، استانا مەن الماتىدا ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ جۇمىس ىستەيدى. ارىز شاعىمدارىڭىزدى سول كەزدە دە وتكىزۋلەرىڭىزگە بولادى. شىنجاڭداعى جاعدايعا بايلانىستى قازىر مەملەكەت كادرلارىنىڭ ءبارى وڭتۇستىك شىنجاڭ جاققا «تومەنگە ءتۇسىپ» كەتكەن، 2020 جىلى قايتىپ كەلەدى. سول ءۇشىن كوپ ادام ءبىرىن-ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ال بۇل قىزمەت گرۋپپاسى ارنايى ارىز-شاعىم قابىلدايدى، سولاردىڭ جۇمىس نەگىزىندە ءبىراز ماسەلە شەشىلەدى» دەدى. ودان كەيىن ۋحان قالاسىندا، سوڭىنان ۇرىمجىگە كەلدىك. ۇرىمجىگە كەلگەننەن كەيىن شۇار-داعى 12 مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ باسشىسى قاتىناسقان كەزدەسەۋ بولدى. كەزدەسۋدى شينجاڭنىڭ سىرتقى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ حاتشىسى باسقاردى. الدىمەن سول كىسى، ودان كەيىن قالعان دەپارتامەنت باسشىلارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەزەك-كەزەك سويلەپ، ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسى جاقتارىن ايتىپ، بايانداما جاسادى. سونىڭ ءوزى 1 ساعاتتان اسىپ كەتتى. وسى كەزدە قىتايعا دەلەگاتسيانى باستاپ بارعان بارعان گۋ ميڭ دەگەن ەلشىلىك قىزمەتكەرىنە «بۇل تىم ۇزارىپ بارا جاتىر، بۇلاي بۇلعاندا ءبىز نە سويلەيمىز» دەگەن حابارلاما جازدىم. ول كىسى «سابىر ساقتاڭىزدار، بارىنە ۇلگەرەسىزدەر» دەپ باسۋ ايتتى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا قاراساق، ءبىر ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىت قالىپتى. ماعان ءسوز بەرگەن سوڭ ءبارىن قامتىپ سويلەۋگە تىرىستىم. تيىپتىك جەكە ارىز بويىنشا ۇلى مەن كەلىنى ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا كىرىپ كەتكەن كۇلمان شۇلەنباي اپامىزدىڭ، التاي ايماعى قابا اۋدانىندا تۇراتىن، جاس شاعىن تارىم لاگەرىندە وتكىزگەن 78 جاستاعى جۇمابەك وسەرۇلىنىڭ جانە ۇلى مەن كەلىنى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ كەتكەن شاۋەشەكتەن كەلگەن، الاكولدە تۇراتىن 82 جاستاعى رايحان ساعىندىقىزى اپامىزدىڭ ارىزدارىن ايتىپ، ساياسي زاڭ كوميتەتىنىڭ باسشىسىنىڭ قولىنا ۇستاتتىم. بۇل كىسىلەردىڭ ماسەلەسىن تيپتىك مىسال رەتىندە بارلىق كەزدەسۋلەرىمىزدە ايتتىق. مەنەن كەيىن راقىم ايىپۇلى مەن دۋمان حالمەت سويلەدى. سونان كەيىن مەن «مۇنداي كەزدەسۋ كۇندە بولا بەرمەيدى،  بارلىق دەپارتامەنت باسشىلارى وتىر ەكەن. مەنىڭ قولىمدا وسى تاقىرىپ بويىنشا 6  ماسەلەنى تولىق قامتىعان حات بار، سونى وقىپ بەرەيىك، قۇلاقتارىڭىزدا قالسىن» دەپ جانىمدا وتىرعان زاڭگەر الما اۋەلحانقىزىنا  وقىتتىق. بۇل ۇسىنىس پەن باسقادا حاتتاردى 20 داناداي شىعارىپ، پەكين مەن ۇرىمجىدەگى كەزدەسكەن بارلىق دەپارتامەنت باشىلارىنا بەردىك. كەيىن قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى ءابۋ-ءتالىپ ايماحانوۆ مىرزا دا حاتتارىمىزدى سۇراپ الىپ، «وتە جاقسى دايىندالىپ كەلىپسىزدەر، ەلشىلىك پەن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل جۇمىستارىڭىزعا قاتتى كوڭىل ءبولىپ جاتىر» دەدى. وسىدان كەيىن شىڭجاڭنىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەسى ءارى كۇندەلىكتى قىزمەتكە جاۋاپتى ورىنباسار توراعاسى چجان چۋنلين دەگەن كىسى قابىلدادى. ول جەردە جارتى ساعاتتاي پىكىر الىستىق. ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن ايتىپ، قازىرگى جاعداي جونىندە پىكىر الماستىق. سودان كەيىن، ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى قوناقاسى بەردى. قوناقاسىدا جىگىتتەر كوسىلىپ، ءبىراز نارسەنى اشىق ايتا باستادىق. راسۇل مەن جاناربەك، ودان راقىم سويلەگەننەن كەيىن شۇار ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى ءبىراز شامدانىپ، زەينەتكەرلەر ماسەلەسىنە باسقاشا پىكىردە ەكەنىن ايتتى. وعان دا دالەلدى ءۋاجىمىزدى ايتىپ، زەينەتكەرلەردىڭ ءوز تابان ەت، ماڭداي تەرىنىڭ اقىسىن تالاپ ەتۋى قىتايدىڭ دا زاڭىنا قايشى ەمەس ەكەنىن، ونىڭ ءبارى بىركەزدەگى قىتاي ساياساتىنا بايلانىستى زاڭدى تۇردە زەينەتكە شىققاندار ەكەندىگىن تۇسىندىردىك. ءسوز سوڭىندا ول كىسى دە جاقىن ارادا ارنايى قىزمەت گرۋپپاسىنىڭ كەلەتىندىگىن ايتتى.

قىركۇيەكتە شۇار-داعى ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى قازاق باسشى، قحر كەڭەيتىلگەن ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، شۇار ساياسي كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءابىلماجىن باستاعان دەلەگاتسيا استانا مەن الماتىعا كەلدى. ول كىسى استانادا قر پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىمجومارت توقاەۆ پەن الماتىدا قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. ودان كەيىن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىمەن كەزدەستى. استاناداعى كەزدەسۋدە نە ايتىلىپ، نە شەشىلگەنى تۋرالى حابارلاسىپ تۇردىق. استاناداعىلار: «ءبولىنىپ جارىلعان وتباسىلار، ساياسي ۇيرەنۋ ماسەلەسى شەشىلەتىن سياقتى، زەينەتكەرلەر ماسەلەسىنە كەلىسە المادىق. وسىنى سىزدەر كوتەرسەڭىزدەر»،- دەدى. سودان كەيىن ءبىز تۇنىمەن دايىندالىپ، نۇرلان ابىلماجىنعا زەينەتكەرلەرگە بايلانىستى ءۇش سەبەپتى نەگىزگە الىپ حات جازدىق. «كەيىنگى كەزدە الەمدە 3 ميلليونعا جۋىق ىشكى قىتايدان شىققان ازاماتتار ءجۇر. ونىڭ ءبارىن ەش الاڭسىز زەينەتاقىسىن الىپ ءجۇر، شىنجاڭداعى زەينەتكەرلەردىڭ دە ۇكىمەتتىڭ ناقتى قۇجاتىمەن نەگىزى ءۇش كەزەڭدە زەينەتكە شىققان، ءبىرىنشى رەت مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى قىسقارتۋ بارىسىندا 30 بەن 40 جاستاعى قىزمەتكەرلەردى دە 70,80 پايىزدىق زەينەتاقىمەن زەينەتكە شىعارعان، ەكىنشى كەزەكتە باتىس ءوڭىردى اشۋ ساياساتى نەگىزىندە شەكارا رايوندى دامىتامىز دەپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى 80,90 پايىزبەن زەينەتكە شىعارىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساپ، شەتەلگە شىعۋعا ۇگىتتەگەن، ءۇشىنشى رەت ۇلتتىق مەكتەپتەردە قوس ءتىلدى وقىتۋدى باستاعاندا كوپتەگەن ۇلتتىق مۇعالىمدەر قىتايشا ساباق وتە الماعاندىقتان 80, 90 پايىزبەن جاسىنان بۇرىن زەينەتكە شىققان. وسىلاردىڭ ءبىرازى قازاقستانعا كەلگەن، الدى جەتپىسكە جەتىپ، ارتى ەلۋدى ەڭسەرىپ، ەڭبەك قابىلەتىنەن ايىرىلعان كەزدە،   قالاي دالاعا تاستايسىزدار؟»،- دەگەن مازمۇندا حات جازدىق.  مۇعالىمدەردىڭ اتىنان نۇرتۇرعان نۇردانبەك دەگەن جىگىت 90-داي زەينەتكەردىڭ ارىزىن الىپ باردى. كەزدەسۋگە ىلە، التاي، تارباعاتاي، سانجى، ءۇرىمجى قاتارلى 4 ايماق ءبىر قالانىڭ ءار جەرىنەن، ءار سالادان جانە ءارتۇرلى جاعدايى بار 12 ادام قاتىناسىپ، ءوز پىكىرلەرىن ايتتى. اسىلحان دەگەن سەكسەنگە تاياعان فوتو ءتىلشى، جازۋشى اعامىز: «مەنىڭ پەكيندەگى قىزمەتتەستەرىم گونكونگتە، امەريكادا الاڭسىز سوڭعى ءومىرىن وتكىزىپ جاتىر. مەنىڭ جۇرەك اۋىرۋىم، قانت ديابەتىم بار. بىرەۋ سۇيەپ ارەڭ جۇرەمىن، ال قىزمەت ورىنىم شاقىرتىپ، «كەلمەسەڭ زەينەتاقىڭدى توقتاتامىز» دەيدى. سوندا مەنىڭ انالاردان نە پارقىم بار؟ مەنى نەگە بۇلاي قينايدى، مەن نەگە الاڭسىز ءومىر سۇرمەيمىن»،- دەگەن سۇراق قويدى. سوندا نۇرلان ءابىلماجىن: «ءسىزدى تانيمىز، بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى شەشىلەدى»،- دەدى.  ول جەردە ءبىراز تالاس-تارتىس بولدى. وسى جەردە ايتا كەتەيىن، 3 مامىر كۇنگى قىتاي كونسۋلىنداعى كەزدەسۋ دە ۇزاققا سوزىلىپ، اشىق پىكىر تالاس بولدى. ءار جاق ءوز پىكىرىندە تۇرىپ العان جاعدايلار دا بولدى. كەزدەسۋ بەلگىلەگەن ۋاقىتتان اسىپ كەتتى. وسى كەزدە باسقا ءبىر ماڭىزدى كەزدەسۋ بار ەكەنىن ايتىپ، كەتىپ بارا جاتقان باس كونسۋل چجان ۆەي توقتاپ، «مەن سىزدەرگە ايتايىن، ارقانداي مەملەكەتتىڭ زاڭى بىرتىندەپ كەمەلدەنەدى. قۇرىلا سالىپ ءبارى جاقسى بولىپ كەتەدى دەۋ مۇمكىن ەمەس. سىزدەر دە تۇسىنىڭىزدەر، ءبىزدىڭ ەلىمىز بىرتىندەپ دامىپ، بىرتىندەپ كەمەلدەنىپ كەلەدى. وسى بارىستا قاتەلىكتەر كەتكەن شىعار، تۇسىنىسبەستىكتەر بولعان شىعار. سىزدەر وسىنى دا ويلاڭىزدار» دەدى. نۇرلانمەن اڭگىمەدە دە زەينەتكەرلەر ماسەلەسى، «قوس ازاماتتىق» جايىندا كوپ پىكىرلەستىك. «قوس ازاماتتىق» بويىنشا نۇرلانعا «قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان شىققان ەل. تۇراقتى تىركەۋگە ايىرىقشا كوڭىل بولەدى. قازاقستان ازاماتتىعىن العان كەزدە، ءبىز ءبىرىنشى قىتايدىڭ پاسپورتىن وتكىزىپ، سودان كەيىن عانا قازاقستاننىڭ تولقۇجاتىن الامىز.  دامىعان ەۆروپا ەلدەرىندە بۇل باسقاشا، ازاماتتىق العان سوڭ بۇرىنعى پاسپورتتارىمەن دە جۇرە بەرەدى. سىزدەردىڭ ايتىپ جۇرگەن قوس ازاماتتىق دەگەن، ىشكى ولكەلەرىڭىزدەن ەۆروپاعا بارىپ ازاماتتىق العاندار. قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىندا ەشقانداي «قوس ازاماتتىق» دەگەن ۇعىم جوق»،- دەدىم. ءسوز اراسىندا نۇرلان ءابىلماجىن «ءبىز سىزدەرمەن ايتىسۋ-تارتىسۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىز، ماسەلەنى شەشەۋ ءۇشىن كەلدىك. ءبىر-ءبىرىمىزدى ايىپتامايىق تا سوكپەيىك، مەن زاڭگەرمىن. زاڭدى جاعىن قاداعالايمىن. بۇرىن كەي نارسەلەرگە كوڭىل بولمەسەك، ەندى كوڭىل بولەمىز، پارتيالىق ءتارتىپ كۇشەيىپ جاتىر. وسىنداي تۇسىنىسبەۋشىلىكتەردىڭ ءبارىن اقىلداسىپ شەشەيىك» دەپ، وزىمەن بىرگە كەلگەن قىزمەت گرۋپپاسىنىڭ قازاقستاندا قالاتىنىن ايتتى. ءبىر پارتيانىڭ اۋىزىنا قاراعان مىنا زاماندا ساياسي كەڭەس پەن كونسۋلدى باسقارىپ وتىرعان وسى ەكى تۇلعانىڭ وسىنداي پىكىر ايتۋىن ەرلىك ءارى شىنايىلىق دەپ باعالايمىن.

(زەينەتكەرلەر ماسەلەسى بويىنشا جازىلعان حات)

وسى كەزدەسۋدە دە الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى. استانادا كەزدەسۋدى باستا «پەكين پالاس» قوناق ۇيىندە بولادى دەگەن سوڭ الدىنا بارىپ، ءبىراز ادام جينالىپ تۇرعان. كەزدەسۋگە جارتى ساعات قالعاندا كەزدەسۋ ورنىن قايتادان قىتايدىڭ ەلشىلىگىنە اۋىستىرىپتى. الاماتىعا كەلگەندە، بىزگە دە كەزدەسۋدىڭ قايدا بولاتىنىن ايتقان جوق. تەك ءبىر كۇن بۇرىن كەشتە حابارلاسىپ 12 ادامنىڭ InterContinental Almaty قوناق ۇيىنە بارىپ تۇرۋىن ايتىپ، «بۇل اقپارات تاراپ كەتسە ەرتەڭگى كەزدەسۋ وتپەي قالادى»،- دەپ ەسكەرتتى. 13 قىركۇيەك تاڭەرتەڭ ءبارىمىز سوندا باردىق، ول جەردەن كونسۋلدىقتىڭ كولىگى كەلىپ كونسۋلدىققا الىپ باردى. قايدا بولسىن مەملەكەتتىك دەلەگاتسيانىڭ اماندىعى باستى نازارعا الىنادى. ولاردى قايدا اپارىپ، قايدا الىپ ءجۇرۋدى ءومارالى تۇرماق، كونسۋلدىق تا شەشپەيدى، ونىڭ ءبارىن ەكى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى الدىن-الا شەشىپ قويعان. وسىعان بايلانىستى نۇرلانمەن كەزىكتىرمەدى دەگەندەرگە ايتارىم وسى. ول كىسىنىڭ قايدا بارىپ، كىممەن كەزدەسەتىن مينۋت-سەكۋنتىنا دەيىن بەلگىلەپ قويعان. ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە «ءومارالى نۇرلاندى ساۋناعا اپارىپتى» دەپ جازعاندار دا بولدى. ولار سوڭىنان قاتەسىن ءتۇسىنىپ، كەشىرىم سۇرادى. بۇنىڭ ءبارىن مەملەكەتتىك دەلەگاتسيانى كورشىسىن قوناققا شاقىرعانداي كورەتىندەرگە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.

نۇرلان ءابىلماجىن قازاقتان شىققان ازامات. الماتىداعى ءبىراز جىگىتتەر ۇيىمداسىپ، الما-اراسانعا اپارىپ قوناق قىلدىق. ول جەرگە زيالىلاردان نابيجان مۇحامەتحانۇلى، ۋاتحان سەيپىل، الماس اxمەتبەك، جىگەر جانابىلۇلى قاتارلى 90 جىلدارى كەلگەن اعالارىمىزدى شاقىردىق، تالدىقورعاندا تۇراتىن نۇرلان ءابىلماجىننىڭ دوسى مۇحاتاي ءابدوللا دەگەن كىسى كەلدى. ويتكەنى نۇرلان بۇل كىسىلەردىڭ ءبارىن جاقسى تانيدى، ەركىن وتىرىپ پىكىرلەسسىن، قىتايداعى جاعدايلار بويىنشا ۇسىنىستارىن ايتىسىن دەدىك.  ەركىن جانە كوڭىلدى وتىرىس بولدى. بۇنىڭ ءبارىن وسىلار جاقسى كوڭىل-كۇيمەن قايتسىن، ماسەلە وسىلاردىڭ قولىندا تۇر عوي، وڭ شەشىمىن شىعارۋعا ىقپال ەتسىن دەگەن ويمەن جاسادىق. الما-اراساننان شىققان كەيىن الماتىداعى قازاق-قىتاي ءتىل كوللەدجى مەن «MAKSAT MeD» ەمحاناسىنا باردى. سونىمەن بىرگە دەلەگاتسيا كەلەر كەزدە ەكى ورالمان وتباسىدان حال سۇرايىق دەگەن. وسىعان كەلگەندە ءبىز ءبىراز قۋلىق ىستەتتىك. 3 مامىرداعى كەزدەسۋدە دە ءۇش ادامدى ەرەكشە ونالاستىرعانبىز. ءبىرىنشى كۇلمان اپامىزعا وتىنىگ ايتىپ ەرتىپ بارعانبىز. باسىندا ول كىسى بالالارىما كەرى ءتاسىرى ءتيىپ كەتە مە دەپ قورىقتى. «قورىقپاڭىز، ءوز پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز، حالىق ءارتىسىسىز. جولداسىڭىز مارقۇم ءجۇمادىل مامان اعامىزدى بۇكىل ەل تانيتىن جازۋشى. ەندى وسىنداي وتباسىنىڭ ۇلى مەن كەلىنى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ كەتسە، باسقا حالىقتىڭ جاعداي نە بولادى؟» دەپ كوندىردىك.  ونان كەيىن مۇحان مامىتحانۇلىنىڭ ايەلى قىتايعا بارىپ، قايتىپ كەلە الماي جاتقان. ەكى جىلدىڭ الدىندا باس كونسۋل چجاڭ ۆەي قىتايدان كەلگەن ورالمان وتباسىلاردان حال سۇرايمىز دەگەندە 4 ايماقتان 4 وتباسىنى ورنالاستىرعانبىز. سونىڭ ءبىرى مۇقان اعامىزدىڭ ءۇيى ەدى. باس كونسۋل  بارعاندا جەڭگەمىز ەتىن اسىپ، كۇتىپ العان. الدىمەن كۇلمان اپامىزعا ءسوز بەردىك. ول كىسى قىتايدا 1- دارەجەلى ءارتىس بولعانىن، وسىندا كەلىپ قازىر نەمەرەسىن وقىتىپ جاتقانىن، وتاعاسى ءجۇمادىل اعامىزدىڭ وسىندا قايتىس بولعانىن، قازاقستان ازاماتتىعىن العاندارىن، انا جاقتاعى ۇلى مەن كەلىنىن بىردەي ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگىزگەنىن جىلاپ تۇرىپ ايتتى. ودان ەكىنشى ءسوزدى مۇحان اعامىزعا بەردىم. «بۇل كىسى مۇحان دەگەن كىسى، نەشە جىلدان بەرى ءبىر قوعامدىق ۇيىمنىڭ باسشىسى. بىلتىر بارىپ ۇيىنەن ءشاي ىشكەنسىزدەر، سونداعى سىزگە ءشاي قۇيىپ، ەت اسىپ بەرگەن  اپامىز كەلە الماي جاتىر، بۇل كىسىنىڭ دەنساۋلىعىنا كۇتىم كەرەك. قازىر بالاسى مەن كەلىنىنىڭ قولىنا قاراپ ءجۇر، جاعدايى قيىن. وسىنى دا ەسكەرىڭىز» دەدىم. ءۇشىنشى جۇمابەك وسەرۇلىنىڭ جاعدايىن ايتتىم. وسى جولى نۇرلان ابىلماجىنمەن كەزدەسۋگە 2 وتباسى سۇراعان سوڭ بىرىنە كۇلمان اپامىزدىڭ، ەكىنشىسىنە تارباعاتايدان كەلگەن قاسەن مايقىباي دەگەن اقساقالدىڭ ءۇيىن ورنالاستىردىق. قاسەن اقساقال 2 قاباتتى ۇلكەن ۇيدە تۇرادى، جاسى 80-گە كەلگەن. نۇرلان ءابىلماجىن قىتايدان كەلگەن ورالمانداردىڭ جاعدايىنىڭ جاقسى ەكەنىن كورسىن دەدىك. وسى وتباسىلاردى ۇسىنعاندا كونسۋلدىق: «بۇل وتباسىلاردا قانداي قيىنشىلىق بار؟ بالالالارى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگەن بە؟ زەينەتاقىلارى توقتاعان با؟»،- دەپ سۇرادى. قاسەن اقساقالدىڭ زەينەتاقىسى توقتاماعانىن ەشقانداي ماسەلەسى جوعىن ايتتىم. كۇلمان اپامىزدىڭ ۇلى عانا ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگەن دەپ، كەلىنىن ايتپادىم.

(نۇرلان ءابىلماجىننىڭ الماتىداعى ساپارىنىڭ گرافيگى)

كۇلمان شۇلەنبايدىڭ ۇيىنە كەلگەندە اپامىزدى تانىعان كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەرى ادەيى ورنالاستىرعانىمىزدى ءبىلدى. الدىعا تاماق كەلىپ، ءداستۇر بويىنشا باس تارتىلدى. سول كەزدە نۇرلان ماعان پىشاق الىڭىز دەدى. مەن:

-     نۇكە، ءسىز بۇل ۇيگە قۇداسىز. اتاقتى ءارتىس اعاڭىز ءمۇتالىپتىڭ قىزى ءدىلنۇر وسى ءۇيدىڭ كەلىنى، جول سىزدىكى، - دەدىم. وسى كەزدە نۇرلان:

-     ا، سولاي ما؟ - دەپ باستى الىپ ىرىمىن جاسادى. داستارحاننان اۋىز تۇيدىك، سول كەزدە كۇلمان اپامىز جاعدايدى تانىستىرىپ سويلەي باستادى:

-    قىتاي ەلىنە شامامىز كەلگەنشە ەڭبەگىمىزدى سىڭىردىك، قازىر ءوز ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ال بالام مەن كەلىنىمنىڭ جاعدايى وسىلاي، ءبىزدىڭ نە كۇنامىز بار؟ - دەپ  كوزىنە جاس الدى. سول جەردە مەن ءسوز الىپ، ادەيى قىتاي تىلىندە سويلەپ:

-   نۇكە، ءسىز ۇيگە كەلگەندە جىلاعانىمىز دۇرىس بولماعان شىعار. نەگىزى اپامىزبەن بۇل ماسەلەنى قوزعامايتىن بولىپ كەلىسكەنبىز (الدىن الا اپامىزبەن وسى ماسەلەلەردى وسىلاي ايتاتىن بولىپ كەلىسىپ العانبىز عوي). ءسىزدى قۇدا دەگەن سوڭ، اپامىز ەرىكسىز سويلەپ كەتتى، - دەدىم. نۇرلان دا ءتۇسىنىپ قىتايشا سويلەپ:

-    ومەكە، بۇل كىسى ايتپاسا دا مەن سۇرايمىن عوي، ديكوش قارىنداسىم قايدا دەپ، قازاقتىڭ ءداستۇرى بويىنشا جاعدايىن ءبىلۋىم كەرەك قوي، - دەدى دە جانىندا وتىرعان ىلە قازاق وبلىسىنىڭ باسشىسى قۇرماش سەرجان دەگەن كىسىگە وسى ماسەلەنى ءوز قاداعالۋىنا الۋىن تاپسىردى. كونسۋلدىقتاعى كەزدەسۋدە كىرگىزگەن ارىزدارىمىزدى، زەينەتكەرلەر ماسەلەسى بويىنشا جازعان حاتىمىزدى دا سول كىسىگە بەرىڭدەر دەگەن بولاتىن. ىلەنىڭ شاپشال اۋدانىندا تۇراتىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ولەڭ ارناعان ەرتاي سۇلتانبەكۇلى دەگەن جىگىت ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ كەتكەن بولاتىن. سول كىسىنىڭ تۋىستارى ءبىر كۇن بۇرىن ەلباسىعا نازارباەۆقا جازعان ارىزدارىنىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ بەرگەن. وبىلىس باسشىسىنا سول كىسەلردىڭ دە حاتىن بەردىم. ول كىسى بۇل جاعدايدان حابارى بار ەكەنىن ايتتى.

ودان شىعىپ قاسەن مايقىبايدىڭ ۇيىنە باردىق. قاسەن اقساقال شاۋەشەكتە جۇمىس ىستەگەن زيالى ازامات. ۇيىندە ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، نۇرلان ءابىلماجىن قاسەن مايقىبايۇلىنىڭ زەينەتاقىسىنىڭ توقتاماعانىن ءبىلدى. تاڭەرتەڭ كونسۋلدىقتا زەينەتاقى ماسەلەسى بويىنشا شىنجاڭنىڭ ەڭبەك دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى  بىر ايەلمەن دالەل-فاكتلەرىمىزدى كەلتىرىپ ءبىراز ايتىسقانبىز. سول ادامدى نۇرلان شاقىرىپ الىپ «مىنا كىسىنىڭ زەينەتاقىسى توقتاماپتى، ال انا ادامداردىقى نە ءۇشىن توقتادى» دەپ سۇرادى. ول ايەل نۇرلانعا بىردەڭەنى تۇسىندىرگەندەي بولدى. مەنىڭ ويىمشا نۇرلان وسىدان-اق كوپ ماسەلەگە كوزجەتكىزدى.

نۇرلان ءابىلماجىن قايتقان سوڭ الدىمەن ىلە قازاق وبلىسىنىڭ كۇنەس، تەكەس، موڭعۇلكۇرە اۋداندارى زەينەتكەرلەردىڭ ماسەلەسىن شەشتى. كۇلمان شۇلەنبايدىڭ ۇلى شالقار ءجۇمادىل مەن كەلىنى ءدىلنۇر ءمۇتالىپ تا ساياسي ۇيرەنۋدەن شىقتى. ارىزدارىن بەيجىڭگە دەيىن اپارعان رايحان ساعىندىقىزى دەگەن اپامىزدىڭ ۇلى قۋانىشحان زيادانۇلى مەن كەلىنى نۇرعاديشا ۇسەنقىزى 5 قازاندا ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنان بوسادى. جۇمابەك وسەرۇلى اعامىزدىڭ پاسپورتى قولىنا ءتيىپ، وتباسىنا ورالدى. مۇحان اعامىزدىڭ ايەلى باستاعان بىرنەشە ادام ءبىز قىتايعا بارىپ قايتقانان كەيىن كەلگەن. بۇل ازدا بولسا دا كوزگە كورىنەر جەكەلەگەن ناتيجەلەرى. جالپى جاقتان ول جاقتا قازاقتارعا دەگەن كوزقاراس وزگەردى. ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن اتقارعان شارۋالارىمىز ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق بايلانىستارى نەگىزىندە جاسالىپ وتىر. قىتايعا بارعان ساپار جونىدەگى ءبىر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىمدا جۋرناليست جىگىت «ءبىزدىڭ ساپارىمىز ەلباسى ساپارىنىڭ جالعاسى دەپ جازىپ قويعان ەكەن. مەن ونى جالعاسى ەمەس جەمىسى دەپ وزگەرتتىم. ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز بارماسا، ەلباسى بارماسا ءبىزدىڭ ساپارىمىز بولماس ەدى.

-    قىتايدان  كەلگەن قىزمەت توبىنا قانداستار ارىز-شاعىمىن وتكىزىپ جاتىر ما؟

-   نۇرلان ءابىلماجىن كەتەرىندە: «ءبىزدى كۇتىپ العاندارىڭا، قاسىمىزدا بولعاندارىڭا، ماسەلەنى بىرگە شەشۋگە اتسالىسقاندارىڭىزعا راقمەت! كەشتە قىزمەت توبىنا جينالىس اشامىن. سىزدەردىڭ كەڭەستەرىڭىزدى الىپ تۇرسىن، وسى ماسەلەنى بىرگە شەشەيىك دەپ تاپسىرامىن»،- دەدى. ارتىنان ءبىر اپتا ءوتتى، قىزمەت توبىنان حابار جوق. سودان 10 كۇننەن كەيىن استاناعا باردىم. استانادا ءبىر جىگىت قىزمەت توبىنىڭ بەس ادامى پەكين پالاس قوناق ۇيىندە جاتقانىن، تۇندە سوندا قونىپ، كۇندىز قىتاي ەلشىلىگىندە ارىز قابىلدايتىندىعىن ايتتى. مەن دەرەۋ الماتىداعى كونسۋلدىق باسقارمانىڭ باسشىسىنا حابارلاسىپ:

 -  قىتايدان قىزمەت توبى جۇمىسىن باستاپتى عوي، نۇرلان ءابىلماجىن سىزدەرمەن حابارلاسىپ تۇرادى دەپ ەدى، نەگە تىم-تىرىس جاتىرسىزدار؟» دەپ سۇرادىم. ول:

-  بىز ساياسي كەڭەسكە قارامايمىز، قىزمەت توبىن پارتيا كوميتەتى جىبەرگەندىكتەن كونسۋلدىقتا وتىرىپ جۇمىس جاسايدى. ارىز شاعىمدارىڭىز بولسا، وسىندا الىپ كەلىڭىزدەر، - دەدى. ءبىز باستا ولار حالىقپەن اشىق تۇردە كەزدەسىپ ارىز قابىلدايدى دەپ ويلاعانبىز، باسىندا سولاي ايتىلعان.

-  ونداي بولسا  ەرتەڭ ەلشىلىككە كىرەمىن. باسشىڭىزعا مەنەن ءۇش سالەم ايتىڭىز. 1- نۇرلان ءابىلماجىن بىزبەن جۇمىس ىستەۋدى تاپسىرىپ كەتكەن، ءبىز ءبىراز ادامداردى جيىپ ءجۇرمىز، قولىمىزدا كوپتەگەن ارىز بار. 2- وسى ماسەلە جونىندە استاناداعى قىتاي ەلشىلىسىمەن سويلەسەمىن. 3- باس كونسۋل كەلگەن سوڭ قىزمەت توبىمەن كەزدەستىرىڭىزدەر، - دەدىم. جارتى كۇن ۋاقىتىمدى شىعارىپ قىتاي ەلشىلىگىنە بارىپ ەدىم، ەلشىنىڭ قولى تيمەي، ءبىزدى قىتايعا باستاپ بارعان گۋ ميڭ دەگەن جىگىت قابىلدادى. گۋ ميڭمەن 20 مينۋتتاي اڭگىمەلەسىپ جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. سول كەزدە ول:

-  بىز كونسۋلدىڭ جۇمىسىنا ارالاسا المايمىز. ولار ءوزى ءبىر بولەك، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قارايدى. ارىز جازاتىندار بولسا، ماعان جىبەرىڭىز. ءبىز قابىلدايمىز، دەدى. مەن:

-  ارىز جازعان ادامدار قاي جەتىسكەن ادامدار. بىرەۋىنىڭ اكەسى، بىرەۋىنىڭ كۇيەۋى قىتايدا، ءبىرىنىڭ زەينەتاقىسى توقتاعان. استاناعا كەلىپ-كەتۋ دە وڭاي ەمەس. استانانىڭ توڭىرەگىندەگى ادامدار بولسا سىزدەرگە جىبەرەيىك، الماتى جاقتاعىسىن كونسۋلىدىققا جىبەرەيىك، مەنىڭ سالەمىمدى ەلشىگە جەتكىزىڭىز، - دەدىم. ول كەزدە باس كونسۋل ەكى ايلىق دەمالىسقا كەتكەن. ارادا تاعى ءبىر ءىس-ساپرادا بولدىم، سوددان كەلگەن سوڭ قازاننىڭ ورتاسىندا باس كونسۋل قابىلدادى. سول كەزدە شىنجاڭنان كەلگەن قىزىمەت توبىن كوردىك. ەكى قىتاي، ەكى قازاق 4 ادام كونسۋلدىقتا ارىز قابىلداپ جاتىر ەكەن. ارىز وتىكىزەتىن قانداستاردى كەزەكسىز قابىلداۋلارىن ايتتىق. ودان سىرت كوپتەگەن ادامداردىڭ قىتاي پاسپورتى ءبىتىپ كەتكەن ەدى. سونى شەشىپ بەرىڭىزدەر دەدىم. كونسۋل «ونىڭ ءبارىن جيناپ وتكىزىڭدەر، قاراستىرامىز» دەدى. پاسپورتىنىڭ ۋاقىتى وتكەن 17 ادامنىڭ قۇجاتىن جيناپ، ءوتىنىش بەرگەنبىز. ولاردىڭ كوبى كونسۋلعا قۇجاتتارىن  وتكىزدى. تاعى تولقۇجاتتارىنىڭ ۋاقىتى وتكەن 50 ادامنىڭ ءوتىنىشىن كىرگىزبەكشىمىز. قىزمەت توبىنا دا تالاي ادامنىڭ ارىزىن كىرگىزدىك. قىتايدا قازاقشا-قىتايشا سوزدىكتى قۇراستىرعان س. نايمان دەگەن كىسى بولعان. سول كىسىنىڭ دە قىزىن ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگىزىپ، ءوزىنىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتىپ تاستاپتى. ول كىسىنى كونسۋلعا دا، قىزمەت توبىنا دا اپارىپ كەزىكتىردىك. قىزمەت توبىنداعى ءبىر قازاق جىگىت س. نايماندى تانيدى ەكەن. «وسى كىسىنىڭ سوزدىگىمەن قىتايشا ۇيرەندىك قوي» دەدى. قىتايدان كەلگەن قىزمەت توبى وسى سياقتى ناقتى جاعدايلاردى ءوز كوزىمەن كورگەن سوڭ، قانداستارىمىز ءدوپ كەلىپ وتىرعان قيىندىقتاردى سەزىندى دەپ ويلايمىن.

-   وسى تۇستا قىتايداعى قازاقتار نە ىستەۋى كەرەك؟

-   قازىرگى قىسىم توقتاعانمەن، قىتايدىڭ دىنگە، از ۇلتتارعا ساياساتى وزگەرە قويادى دەي المايمىن، وزگەرمەيدى. ويتكەنى قىتاي سوڭعى 2,3 جىلدا ءتىل مەن ءدىننىڭ تۇتاستىعىن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىمەن بىردەي قارايتىن اڭگىمە قوزعاپ جاتىر. بۇعان ۇلگى رەتىندە امەريكانى، فرانتسيانى، تۇركيانى ايتادى. ويتكەنى بۇرىن قىتاي ءالسىز بولاتىن، قازىر ەكونوميكالىق جانە اسكەري قۋات جاعىنان العا شىعا باستادى. سول ءۇشىن الدا ءتىلدى، ءدىندى بىرلىككە كەلتىرمەكشى. بۇل باعىت ءجۇرىپ كەتتى. ەندى توقتامايدى. قىتايداعى قالعان قازاقتاردا ەندى ەشقانداي ۇلتتىق قۇندىلىق، ءداستۇر دەگەن نارسە ساقتالمايدى. تەك قازاقستانعا كەلگەندە عانا وزدەرىن ساقتاپ قالادى. 95 جىلدارى ەلگە كەلگەن، قىتايدا اكىم بولعان ءبىر اعامىز داستارحان باسىندا  «ەندى تاعدىرىمىزعا وسى كۇن جازىپ قازاقستانعا كەلگەن ەكەنسىزدەر، قىتايداعى قىزمەتىڭدى، اتاعىڭدى، بايلىعىڭدى ايتپا. وسى ەلدىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ ەڭبەك ەتىپ، ءوز ورنىڭدى تاپ. ال قىتايدا قالعاندارىڭا ايتارىم، ءوز ەركىڭمەن قالعان ەكەنسىڭ سەن ول جاقتا ءدىڭىڭدى، ءداستۇرىڭدى  بالالارىڭا ايتپا. قىتايدا ۇلكەن ساياسات باستالدى، ونى ايتساڭ سەنىڭ بالاڭ ول جاققا سىيمايتىن جاعداي بولادى. ويتكەنى، ۇلكەن ساياسات باستالىپ كەتتى. سونىڭ زاردابىن تارتىپ، قۋدالانىپ، تۇرمەگە دە وتىرۋى مۇمكىن» دەگەن ءسوزىن ايتىپ ەدى. سول كەزدە وسى ادام ءدال ايتقان ەكەن. ۇلتتىعىڭدى ساقتاۋىڭ كەرەك ەكەن، وندا قازاقستانعا كەلۋىڭ كەرەك، ال بولماسا باسقانى ءبارى بوس اڭگىمە. جاسىراتىنى جوق، قازىر ونداعى ءىرى قالالاردا قازاق ءتىلى تەك وتباسىلىق تىلگە عانا اينالىپ قالدى. ءتىپتى 20-دان تومەنگى بالالالر قازاقشا بىلمەيدى. ويتكەنى، ولاردى ەشقانداي قازاق مادەنيەتى قىزىقتىرمايدى. جاستاردىڭ ۇلگىسى كىم؟ قىتايدىڭ كينو جۇلدىزدارى، قىتايدىڭ بيزنەسمەندەرى، قىتايدىڭ سپورتشىلارى، سوعان بەيىمدەلەدى. ول ەندى زاڭدىلىق، قىتاي نەشە ميلليون مانچجۋردى جۇتىپ قويعان حالىق، كەزىندەگى تۇرىكتەردىڭ ءبىرازىن جۇتىپ قويعان حالىق. سوندىقتان ونداعى قازاققا بىردەن-ءبىر شىعار جول قازاقستان.

-   قىتاي - كورشى ەل، ەكونوميكالىق جاقتان ءتۇرلى ارىپتەستىك بايلانىستامىز. حالىقتا قىتايعا دەگەن ۇرەي باسىم. قىتاي نەسىمەن قاۋىپتى؟

-   قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى بيلىككە كەلىپ، اتوم بومباسى جارىلعاننان كەيىن باتىستان باستاپ «قىتاي قاۋىپى» دەگەن ايتىلا باستادى، ءالى دە ايتىلا بەرەدى. اسىرەسە كەڭەستەر وداعى كەزىندە 60 جىلدارى كەيبىر ايماقتاردا شاعىن قاقتىعىستار بولدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنان قۇس ۇشىپ وتە الماي قالدى. ول كەزدە قىتايداعى قازاقتار ءۇشىن قىتايدىڭ ءناسيحاتى بويىنشا ورىستار قورقىنىشتى، جيركەنىشتى بولىپ كورىندى. قازاقستان ءۇشىن قىتاي قورقىنىشتى بولىپ كورىندى. وسىنىڭ ءبارى ادامدار ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان. جالپى قىتايدا قوعامدىق عىلىمدار جاقسى دامىعان. الەمدە بۇرنعى 4 ۇلكەن وركەنيەت بولسا، سودان قىتاي وركەنيەتى عانا بۇگىنگە جالعاسىپ وتىر. گرەك-ريم، مىسىر، ۆاۆيلون وركەنيەتتەرىنىڭ ءبارى تاريحقا اينالىپ كەتتى. «بۇل نەگە» دەگەن سۇراق تاريحشىلاردى دا ساياساتكەرلەردى دە ۇزاق ويلاندىرادى. مىسالى قىتايدىڭ لين يۋيتان دەگەن مىقتى جازۋشىسى جاپوندار باسىپ كىرگەن 37 جىلى «ءبىزدىڭ ەل» دەگەن كىتاپ جازدى. بۇل سول كەزدەگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن جازىلسا كەرەك. وندا قىتاي مادەنيەتىنىڭ تورەرانتتىلىعىن جازادى. ول «ءدىن جاعىنان كەلسەك، حريستاننىڭ شىركەۋىنىڭ مۇنارالارى اسپانعا تىك شانشىلىپ تۇرادى، ويتكەنى ول  كۇش پەن وكتەمدىكتىڭ بەلگىسى. قىتايدىڭ بۇددا عيباداتحانالارىنىڭ شاتىرلارى جان-جاققا جايىلىپ، كەڭ بولىپ كورىنىپ ءبارىن قۇشاعىنا باۋراپ الادى. ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز وسىنداي كەڭ بولعاندىقتان اقىلمەن، توزىمدىلىكپەن،  جاپاكەشتىكپەن ءبارىن جەڭىپ كەلە جاتىرمىز، تاريحتا سولتۇستىكتەگى از ۇلتتار ء(بىزدى ايتىپ وتىر) ءبىزدى تالاي باعىندىردى. تاڭ پاتشالىعىن قۇرعان لي يۋاندى سۋرەتتەگەندە «سولتۇستىكتەن  ورتا جازىققا قاراي كوزى كوك، سارى شاشتى الباستى كەلە جاتىر» دەپ تاريحشىلار جازعان، سوعان قاراعاندا سونىڭ ءوزى تۇرىك بولۋى مۇمكىن. تۇرىكتەر ءبىزدى باعىندىرادى، استنامىزدى باسىپ الادى، بيلىككە كەلەدى، 2, 3 ۇرپاعىنان كەيىن قىتايلانىپ كەتەدى، قىتاي مادەنيەتىنىڭ ۇلىلىعى وسى. تاڭ پاتشالىعى قۇرىلعاننان كەيىن پوەزيا قاتتى دامىدى. ودان كەيىن شىڭعىسحانىڭ ۇرپاعى قۇبىلاي پەكيندى جاۋلاپ الىپ، يۋان پاتشالىعىن قۇردى. ولار دا 3, 4 ۇرپاقتان كەيىن قىتايلانىپ كەتتى. يۋان پاتشالىعى كەزدە قىتاي ادەبيەتىندە دراما قاتتى دامىدى. تسين پاتشالىعىن مانچجۋرلار قۇردى. وسى كەزدە پروزا  دامىدى. قىتاي تاريحىنداعى ەڭ ۇلى 4 شىعارما جازىلدى. «قىزىل ساراي ءتۇسىن» جازعان مانچجۋر اقسۇيەگىنىڭ ۇرپاعى»،-  دەيدى. قىتاي مادەنيەتىنىڭ وزىنە باۋراعىشتىعىمەن، كەڭدىگىمەن، مولدىعىمەن از ۇلتتاردىڭ بارلىعىن وزىنە ءسىڭىرىپ كەتكەنىن ايتا كەلە، «جاپوندار بىزگە باسىپ كىردى، بىراق بۇلار دا ۇزاققا بارمايدى. ۇزاق سوعىسقا جارامايدى، بىرتىندەپ ءبىز ولاردى ءسىڭىرىپ كەتەمىز، نە جەڭىپ شىعامىز»،- دەپ جازادى. وسىدان-اق قىتاي مادەنيەتىن تۇسىنۋگە بولادى.

بىزدە عۇندار دا، تۇرىكتەر دە قىتايعا ىقپالىن جۇرگىزىپ تۇردى. كەرەك بولسا، استىعىن الدى، سالىعىن سالدى. پاتشالارىمىزعا حانشالارىن بەردى. اقش-تىڭ كەسەنگر دەگەن ساياساتتانۋشىسى بار، قىتايمەن قارىم-قاتىناستى زەرتتەيدى. 2014 جىلى «قىتاي» دەگەن كىتاپ جازدى. سوندا قىتاي مادەنيەتى مەن قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ مىقتىلىعىن ايتادى. قىتايلار سولتۇستىكتەگى از ۇلتتاردان جەڭىلىپ قالادى (بۇل جەردە ۇلت دەگەندى مەملەكەت دەۋگە بولادى، عۇنداردى، ءۇيسىن، تۇرىكتەردى ايتادى), بىراق كەلىسسوز كەزىندە ەسەسىن قايىرىپ الادى دەيدى. كەلىسسوزدە ولار تارتۋ تارالعىسىن ۇسىنادى، ادەمى سوزدەرىن ايتادى، كۇتەدى، سونىڭ ارقاسىندا سوعىستا كەتكەن ەسەلەرىن الىپ قالادى. بۇل قىتاي مادەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر سىرى دەيدى. سوعان تاعى مىسال كەلتىرەدى. تسين پاتشالىعىنىڭ سوڭىندا اپيىن سوعىسى بولدى. سول كەزدە قىتايعا سەگىز مەملەكەتتىڭ بىرلەسكەن ارمياسى باسىپ كىردى. تسين پاتشالىعىعى كەزىندە ۇلى بريتانيانىڭ دا ەڭ كۇشەيگەن كەزى. كوپتەگەن ساۋدا كەمەلەرى كەلىپ، ساۋدا ىستەيىك، جۇمىس جاسايىق دەپ ۇسىنىس تاستايدى. ول كەز تسين پاتشالىعىنىڭ ەڭ وركەندەگەن كەزى ەدى. كان سي، يۋن چجەن، تسيان لۋن  پاتشالار باسقارعان 100 جىلداي ۋاقىتتا قىتايدىڭ مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى دامىپ دۇنيەنىڭ الدىڭعى ورىنىنداعى يمپەرياعا اينالدى. قىتايدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىن دا قالىپتاستىرعان وسىلار. سولار اعىلشىندارعا «دۇنيەنىڭ كەرەمەتى بىزدە، الىس جۇرىڭدەر، سەندەرمەن ساۋدا جاسامايمىز» دەپ قۋىپ جىبەردى. ارتىنان اعىلشىندار اپيىن سوعىسى باستالعاندا قىتايدىڭ كەزىندەگى جاپقان ەسىگىن زەڭبىرەكپەن اشىپ كىردى. بۇل ءبىر جاعىنان قىتايداعى قوعامدىق عىلىم قاتتى دامىپ، عىلىم-تەحنيكادان كەنجەلەي باستاعان كەز. امالسىز قىتايلار كوپتەگەن تەڭسىز كەلىسىمدەرگە كەلىسەدى. سول كەزدە يحەتۋان قوزعالىسى دەگەن شىققان. ولار «دۇنيەدەگى الىپ ەل ءبىزبىز. شەتەلدىكتەردى جەك كورەمىز» دەپ ۇرانداپ، وزدەرى كوبى قىتايدىڭ جۇدىرىق ونەرىن جاقسى ۇيرەنگەندىكتەن «بىزگە شاپشا قىلىش، اتسا وق وتپەيدى» دەگەن اڭىز تاراتادى. سول كەزدەگى پەردە ارتىندا بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان تسى سي حانىم يحەتۋاندىقتارعا سەنىپ قالىپ، باتىسقا قارسى سوعىس اشادى. ول ۋاقىتتا حريستان كاتولوكتەرى قىتايدا شىركەۋلەرىن تۇرعىزىپ، ءدىن تاراتا باستاعان. يحەتۋاندىقتارعا جول بەرىلگەن سوڭ قالالاردا كوزگە تۇسكەن شەتەلدىك ساياحاتشىلار مەن ءدىندارلاردىڭ ءبارىن ولتىرەدى. ءبىراز ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرىنە شابۋىل جاساپ، گەرمانيانىڭ ەلشىسىن ءولتىردى. وسىدان كەيىن 8 مەملەكەت پەكينگە باسىپ كىرىپ، پاتشا سارايىن ورتەپ جىبەرەدى. زەڭبىرەك پەن مىلتىقتىڭ الدىندا يحەتۋان قوزعالىسى تۇككە جاراماي قالادى.  ارالارىندا تەڭسىز كەلىسىمدەر جاسالادى. بۇل تۋرالى كەسەنگر «وسى كەزدە قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ شەبەرلىگى 8 مەملەكەتپەن ساۋدالاسىپ ءجۇرىپ، ءوزى ىشتەرىنەن قايشىلىقتار تۋعىزادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1905 جىلى جاپونيا مەن روسسيانىڭ اراسىندا سوعىس باستالادى. ول ەكەۋى سوعىسىپ كەتكەن سوڭ باتىس مەملەكەتتەرى ءبولىنىپ كەتىپ، قىتاي اۋىر قىسىمداردان امان قۇتىلادى» دەيدى. جاپونيامەن سوعىستا قىتايدىڭ بۇكىل تەڭىز پورتى كۇيرەپ كەتەدى. ونىڭ بارلىعى عىلىمعا كوڭىل بولمەگەندىكتەن، تاريحشىلار قىتايدا وتىرىك ۇلتشىلار شىعىپ ايعاي-اتتان، ۋ-شۋعا كوپ بەرىلگەن دەپ جازدى. وسى جەردە ءبىر قىزىق ايتايىن. تسين پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە لي حۋنچجان دەگەن ءۋازىر بولعان. قىتايدىڭ تاريحىندا ونى «ۇلت ساتقىنى، قىتايدى ساتقان» دەپ وقىعانبىز. قازىر تاريحي قۇجاتتار انىقتارلعان كەزدە ول ناعىز قىتايدىڭ تەريتورياسىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسكەن ادام ەكەن. سول كەزدە پاتشا سارايىندا ءبىر توپ زيالىلار «جاپونمەن سوعىسۋ كەرەك، گەرمانيامەن سوعىسۋ كەرەك. ءبىز ۇلى يمپەريامىز، نە ءۇشىن سەن سوعىس اشپايسىڭ؟» دەپ لي حۋنچجانعا قىسىم جاساي بەرگەن سوڭ وسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلسەندى ۇشەۋىنە گەنارال اتاعىن بەرىپ، اسكەر باستاتىپ سوعىسقا اتتاندىرادى. ءبىرىن فرانتسيا، ءبىرىن گەرمانيامەن سوعىسۋعا جىبەرەدى. ۇشەۋى دە سوعىستا كۇيرەي جەڭىلەدى. ءتىپتى بىرەۋى قولعا ءتۇسىپ، قىتايدىڭ بارلىق قۇپيالىقتارىن اشىپ ەۆروپالىقتارعا ساتىلىپ كەتەدى. مىنە وسىنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ال لي حۋنچجان سوڭىنا دەيىن قىتايدىڭ مۇددەسىن قورعايدى.

قازىرگى قىتاي بيلىگىن ورناتقان كوممۋنيستەردى قىتاي ۇلتشىلدارى دەۋگە بولادى. ولاردىڭ كوبى كاسىبي توڭگەرىسشىلەر. باسىم بولىگى كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا بولعان، ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتى تولىق وقىماعان. مىسالى، ماو تەك  كاسىپتىك كوللەدج وقىعان. ەڭ جوعارعى ءبىلىم الدى دەگەن پرەمەر ءمينيسترى چجوۋ ەنلاي بۇرىن جاپونيادا، فرانتسيادا وقىعان دەيتىن. بىراق ول دا بىردە ءبىر ۋنيۆەرسيەتتى تولىق وقىماعان، ديپلوم الماعان ەكەن. وسى قىتاي ۇلتشىلدارى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كوپتەگەن زيالىار امەريكامەن قارىم-قاتىناسىن تۇزەۋىن تالاپ ەتكەن، بىراق كەڭەس وداعىنىڭ اقشاسى مەن قارۋى ارقىل بيلىككە كەلگەن سوڭ كوبىرەك سولاردىڭ قاباعىنا قارادى. كەڭەس وداعى دا ولارعا كوپتەگەن تەڭسىز شارتتاردى ورتاعا قويدى. ستالين ولگەننەن كەيىن قىتايلار باعىتىن وزگەرتەدى. وزدەرىنىڭ دەربەس ەل ەكەنىن ايتىپ، اراداعى كوپتەگەن كەلىسىم-شارتتاردى بۇزادى. 1962 جىلى ارادا شاعىن قاقتىعىستار بولادى. ەل ەكونوميكاسى قۇلدىراپ، سىرتقى بايلانىس السىرەگەندىكتەن وسى كەزدە امەريكامەن بايلانىس ورناتادى، جاپونيامەن قارىم-قاتىناس جاسايدى.  1971 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ كىرەدى. ويتكەنى، قىتاي دەگەن ۇلكەن بازار.

ءبىز باتىس قۇندىلىقتارىن قانشا العا تارقانىمىزبەن «ۇلى  بريتانيانىڭ ماڭگىلىك جاۋى دا جوق، ماڭگىلىك دوسى دا جوق، ماڭگىلىك مۇددەسى عانا بار» دەپ چەرچيل ايتقانداي باتىستىڭ دا ءوز مۇددەسى بولادى. ءوز مۇددەسى تۇرعان جەردە ءسىزدىڭ كىسىلىك قۇقىڭىز، دەموكراتياڭىز ەكىنشى ورىنعا تۇسەدى. قىتايدا كوپتەگەن ماسەلەلەر ەكى جاقتى كەلىسسوزدەر نەگىزىندە شەشىلەدى. داستارحان باسىندا وتىرىپ، كەلىسىمگە كەلۋگە بولادى. قىتايدا وقىعان ءبىر توپ زيالىار وسىنى تۇسىنەمىز. وسى جونىندەگى ۇسىنىستارىمىزدى ۇكىمەتكە دە ايتىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ پەكينگە ساپارىمىز، كونسۋلدىقپەن كەزدەسۋلەرىمىز ءتىلىن تاۋىپ، ءوز ساياساتىن وزدەرىنە قولدانىپ، قانداسىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. ءبىز ەكى جىلدان بەرى نە جۇمىس ىستەدى دەگەندە قىتايدىڭ ەلشىسى مەن كونسۋلىنا شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ جاعدايىنىڭ سەبەپ-سالدارىن تۇسىندىردىك. مۇنداي جاعدايلاردىڭ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا ۇلكەن كىر كەلتىرەتىنىن، ونى باتىس ويىنشىلارى مەن باسقادا كۇشتەردىڭ پايدالانعىسى كەلەتىنىن، مۇنداي جاعداي كۇردەلەنە بەرسە ەكى ەلدىڭ اراسىنا سىزات تۇسەتىنىن تۇسىندىرگەن سوڭ ولار ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، قازاقتارعا بولعان قازىرگى ساياساتتارى وزگەرە باستادى.

-  كەسەنگر ايتقانداي ەندى ۇتىلماۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

-  قىتايدا قازاقستانتانۋ قاتتى دامىپ جاتىر. قىتايدىڭ ءاربىر ولكەسىندە ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەيدى. ولار وسى ايماقتاعى كەز كەلگەن جاڭالىقتى بارلاپ، باقىلاپ وتىرادى. جاقىن جىلدارى شانحاي مەن پەكيندە، شي-انداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە  «قازاق ءتىلى» كافەدراسى اشىلدى. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەى، ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، پەكين ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى سەكىلدى وقۋ وردالارىندا بۇرىننان بار. قىتايدىڭ جوعارى بالل الاتىن ەڭ وزىق جاستارى وسى جاڭا كافەدرالارعا تۇسەدى. ەندى ءبىراز ۋاقىتتا  قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتتەرىندە، ۇلتتىق كومپانيالارىنا قازاق تىلىنە سۋداي قىتاي جاستارى كەلەدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ءبىز دە قىتايدى تانۋىمىز كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، قازىر بىزدە ءبىر تالاي ۋنيۆەرسيتتە قىتاي ءتىلى كافەدراسى بار. قىتايدان كەلگەن ءبىراز قىتايتانۋشىلار قالىپتاستى. قىتايدا 10 مىڭنان ارتىق  ستۋدەنتتەرىمىز وقىپ جاتىر. ول تۋرالى دا «قىتايعا ستۋدەنتتەر جىبەرمەۋ» كەرەك دەپ ايتقاندار بولعان. شەكارا اشىلىپ تۇرسا، ءبىزدىڭ 5 ۋنيۆەرسيتەتتەن كونفۋتسي ينيستۋتى اشىلىپ تۇرسا قىتايعا قالاي ستۋدەنت جىبەرمەيسىڭ؟ ول قىتايدى بىلمە، سوقىر بول دەگەن ءسوز. قىتايدى ءبىلىپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن اراسىنا بارۋىمىز كەرەك. كەزىندە تونيۋكۋك بابامىز دا قىتايعا بارىپ ءبىلىم العان. قىتايدىڭ سۋن زى دەگەن گەنارالى «سوعىستا ءوزىڭدى دە وزگەنى دە بىلسەڭ جەڭىلمەيسىڭ» دەپ سوعىس ونەرى دەگەن كىتابىندا جازعان. ءبىز قىتايتانۋدا وسى باعىتتى ۇستاۋىمىز كەرەك. قىتايدىڭ دا ءوز قيىنشىلىقتارى جەتەدى. سوڭعى جىلدارى قىتاي ۇلتشىلدارى باسىم بولدى ما قىتايدىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى ءتىپتى شيلەنىسىپ كەتتى. جاپونيا، ۆەتانام، ينديا ەلدەرىمەن قاتىناسى ۋشىعىپ تۇر. ازيادا وسى ءۇش ەلدىڭ ءوزى قىتايعا ۇلكەن شەكتەۋ بولادى. ودان سىرت فيليپپين، يندونەزيا بارىمەن جاعدايى جاقسى ەمەس. امەريكامەن ساۋدا سوعىسى باستالدى. وسى جاعدايدا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز، اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرىمىز ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىنشىلىك تۋىپ تۇر. وسى سالادا قىتايمەن ساۋدانى دۇرىستاپ جاساپ، تۋىنداعان ماسەلەلەردى دەركەزىندە شەشىپ وتىرۋىمىز كەرەك. قىتايدىڭ تاۋارلارى ءتيىستى كەدەندىك سالىعى تولەنگەن سوڭ ەلىمىزگە ەمىن-ەركىن كەلەدى. ال ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىزعا كۆوتا قويىپ تاستاعان. ەكولوگيالىق، سانيتارلىق جانە باسقا كەدەرگىلەر شاش ەتەكتەن. «ءبىر جاعالاۋ – ءبىر بەلدەۋ» پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلىپ، وسى تەڭسىزدىكتەردى جويۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ەلىمىز ۇكىمەتى نازار اۋدارىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم سالاسىنىڭ باعى جانىپ، كوكجيەگى كەڭەيەدى.

سۇحباتتاسقان: تۇردىبەك قۇرمەتحان

تۇپنۇسقا: Jebeu.kz

Abai.kz