جاقىندا عانا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاڭا ەملە ەرەجەلەرى جاريالانىپ، حالىققا تانىستىرىلعانى ءمالىم. جاڭا ەملەنىڭ قالىڭ جۇرتشىلىققا ۇسىنىلۋىن، ونى قۇراستىرۋ بارىسىنداعى اۋقىمدى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرىپ، حالىق ساناسىنا جاڭا سىلكىنىس اكەلەتىن ەڭ باستى «ءنورماتيۆتى قاعيدالاردىڭ» تولىققاندى اياقتالۋىن قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنە قاراستى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى جۇزەگە اسىردى. ال ەملە ەرەجەلەرىن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى عىلىمي تەوريالىق پرينتسيپتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قۇراستىرىپ شىقتى. جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن وسى ەكى مەكەمەنىڭ ۇيىمداسا وتىرىپ، بىرلەسە وتىرىپ اتقارعان ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەي الامىز.

ەملە جارىققا شىققاننان كەيىن، ەل كوكەيىندەگى باستى سۇراق – ەملەنى كىمدەر قۇراستىردى، ءتىلشى عالىمدارعا باسىمدىق بەرىلدى مە، ەملەنىڭ جاڭاشىلدىعى نەدە؟. جالپى الەمدىك تاجىريبە بويىنشا ەملە ەرەجەلەرىن حالىقپەن ساناسپاي-اق، ارنايى قۇرىلعان توپ مۇشەلەرى دايىندايدى دا، زاڭ جۇزىندە قولدانىسقا ەندىرەدى. حالىق سوعان باعىنادى. ال بىزدەگى ارتىقشىلىق ەملە ەرەجەسى قوعامدىق تالقىلاۋدان جانە بىرنەشە رەت ساراپشىلار سۇرىپتاۋىنان ءوتىپ بارىپ ماقۇلداندى، ءارى ەرەجە ءتۇزۋ ءىسىن  قازاق جازۋ تاريحىن تەرەڭىنەن زەرتتەگەن عالىمدار مەن ءتىلدىڭ ءار سالاسىنىڭ مىقتى ماماندارى قولعا العان بولاتىن.

اتاپ ايتقاندا، قازاق جازۋىنىڭ عىلىمي ورتولوگيالىق نەگىزىن قالاعان اكادەميك رابيعا سىزدىق اپايىمىزدىڭ كەڭەسشىلىگىمەن، نۇرگەلدى ءۋالي، زەينەپ بازارباەۆا، ايمان الداش، باعدان مومىنوۆا, قىزدارحان رىسبەرگەن، قۇرالاي كۇدەرينوۆا، انار فازىلجان، الماگۇل حابيەۆا، اينۇر سەيتبەكوۆا، ايگۇل امىربەكوۆا، جانار جۇماباەۆا سىندى جازۋ تەورياسىنىڭ ماماندارى مەن بىلىكتى جاس عالىمدار قۇراستىرىپ شىقتى. قۇراستىرىلعان ەملە ەرەجەلەرىن ساراپتاۋدان وتكىزىپ، ۇتىمدى وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالعان ساراپشىلار قاتارىندا بەلگىلى عالىمدار ءالىمحان جۇنىسبەك، تاڭات اياپوۆا، انار سالقىنباي، جانتاس جاقىپ، قالامقاس قالىباەۆا، قالدىگۇل ەسەنوۆا، نۇرساۋلە رساليەۆا، قاسيەت مولعاجداروۆ سىندى ت.ب. عالىمدار لەگى بولدى، سونىمەن قاتار 9 تاۋەلسىز ساراپشى جازىلىمداعى شەشىمى قيىن كۇردەلى ءارى داۋلى ماسەلەلەرگە قاتىستى ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ، ەملەنىڭ دۇرىس باعىتتا جاسالۋىنا زور ۇلەس قوستى.

جاڭا ەملەگە دەيىن دە جازبا ءتىلىمىزدىڭ نورمالانعان جۇيەسى، تۇراقتانعان وزىندىك قاعيدالارى بولدى. سوندىقتان جاڭا ەملەنىڭ باسىم بولىگىندە ءداستۇرلى جازۋ نورماسى ساقتالدى دەپ ايتا الامىز. جاڭا ەملەنىڭ ەڭ باستى جاڭاشىلدىعى رەتىندە مىنالاردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى:

1) الىپبيدەگى تاڭبالار اتى حالىقتىق اتاۋمەن بەرىلىپ، ۇيرەتىلەتىن بولادى (ب-بى، د-دى، ڭ-ىڭ، ر-ىر ت.ب.);

2) قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭدىلىقتارى ساقتالاتىن ۇلتتىق سيپاتتاعى ءتول جازۋ جۇيەمىز بولادى;

3) جازۋىمىز ورىس ورفوگرافياسىنا دەگەن تاۋەلدىلىكتەن ارىلادى (ونوماستيكالىق، تەرمينولوگيالىق ت.ب. سالالاردا).

4) تولقۇجاتتا (پاسپورت) لاتىن ستاندارتىمەن جازىلعان اتى-جونىمىزدەگى قاتەلىكتەر جوندەلەدى.

ءالىپبي اۋىستىرعاندا جازۋعا رەفورما جاسالاتىنى ءمالىم، سوندىقتان ەملە ەرەجەلەرىندەگى بىرقاتار وزگەرىستەر قالىڭ جۇرتشىلىققا بىردەي ۇناۋى دا، ۇناماۋى دا، ءتۇرلى سىن، پىكىرلەردىڭ ورىن الۋى دا زاڭدى نارسە. ەملە جارىققا شىققاننان كەيىن سىن ايتۋشىلار تاراپىنان قوزعالىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەلەر مىنالار بولىپ وتىر:

1) ي مەن ۋ دىبىستارىن قوسار ارىپپەن جازۋدى ەملەگە ەنگىزۋ. قازاق تىلىندەگى ي مەن ۋ دىبىستارىنىڭ انىقتاماسى مەن تاڭبالانۋىنا قاتىستى داۋ-داماي قازاق جازۋ تاريحىندا بىرنەشە جىلدارعا سوزىلعانى ءمالىم، جاڭا ءالىپبي قابىلدانار تۇستان باستاپ بۇل ماسەلە قايتادان كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. ياعني سۇۋ، وقۇۋ، ۇۋاقىت، ءۇۋالىي، سۇۋرەت، ءىيت، قىيسىق، قىيىلىس، ىينابات، شىيىرشىقتانۇۋ تۇرىندە تارقاتىپ تاڭبالاۋىمىز كەرەك دەگەن كوزقاراس ۇستانۋشىلار بار. بۇل ماسەلە ەملە قۇراستىرۋ بارىسىندا دا ءبىرشاما داۋ-دامايعا ۇلاسىپ، ورفوگرافيالىق توپ مۇشەلەرى مەن ساراپشىلار كوزقاراسى ەكىگە بولىنگەنىن اشىق ايتا كەتكەن ءجون. جاڭا ەملە ەرەجەسى بويىنشا ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ  دىبىستار تىركەسى، بۇرىنعىداي ءسوزدىڭ بارلىق بۋىنىندا ءبىر عانا تاڭبامەن (ي، ۋ) جازىلادى. بۇنداي شەشىم تاريح كورسەتكەن «تاعىلىم، دالەل، ۋاجگە» (ن.ءۋاليۇلى) سۇيەنىپ بارىپ قابىلدانىپ وتىر. اراب، لاتىن، كيريلل جازۋلارىندا ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى قيىن/قىيىن, تۇۋ/تۋ، وقىۋ/وقۇۋ/وقۋ, توقىۋ/توقۇۋ/توقۋ دەپ ءارتۇرلى جازىلىپ، قازاق ورفوگرافياسىن الا-قۇلالىققا ۇشىراتقانى ءمالىم. 1957 جىلى قابىلدانعان ەرەجەدەن كەيىن قازاق جازۋى ونداي قيىندىقتاردان قۇتىلىپ، بىرىزگە ءتۇستى. عالىم ن.ءۋاليۇلى اتاپ كورسەتكەندەي: «ەگەر ءومىر سىنىنان العان تاجىريبەدەن تاعىلىم الماساق، كۇنى ەرتەڭ-اق باياعى الا-قۇلالىق قايتالانباي قويماس. تاعىلىمعا توقتاماساق، تاعى دا تايعاق كەشۋدە جۇرەمىز. دالەل – ۋ دا، ي دە ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، جارتى داۋىستى. تۇۋ دەگەندە ۋ جارتى داۋىستى، ۇ قىسقا داۋىستى، ەكەۋى دە ەرىندىك. وسى قاسيەتتەرى جاعىنان بىرەگەيلەنىپ، ءبىر بۇتىنگە اينالعان دىبىستىق بىرلىك. تۇۋ دەپ جازساڭىز دا، تۋ دەپ جازساڭىز دا ايتىلىمىندا ايىرما جوق. ءۋاج – اڭگىمە تەك بۋ، سۋ، تۋ سياقتى ءبىر بۋىندى سوزدەر عانا ەمەس. حالىقارالىق تەرميندەر مەن پرەتسەدەنتتى اتاۋلاردى دا قوسار ءىي/ىي، ءۇۋ/ۇۋ تۇرىندە جازىپ كوردىك: كرىيمىينولوگىيا، ۇۋنيۆەرسىيتەت, ت.ب. وپپونەنتتەر تاراپىنان «تەك ءتول سوزدەرىمىزدى عانا قوسار ارىپپەن جازامىز» دەگەن ءۋاج ايتىلدى. بۇنداي ۋاجگە توقتالۋ قيىن. مىڭداعان جازارمانىمىز يمان/ىيمان، ءۋازيپا/ۇۋازيپا، ءۋاليحان/ۇۋالىيحان ت.ب. سوزدەر مەن اتاۋلاردى ءتول مە، ءتول ەمەس پە دەپ سۇرىپتاپ وتىرماق پا؟» (ن.ءۋاليۇلى. ەملە ەرەجەلەرىنىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدىق نەگىزدەرى تۋرالى // «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ: عىلىمي-قوعامدىق نەگىزدەر، دامۋ پروتسەسى جانە باستى ماسەلەلەر» اتتى جيناق. –استانا، 2018). وسىنداي سەبەپتەرمەن، ي مەن ۋ-دى قوسار ارىپپەن تاڭبالاۋ ۇسىنىسى قابىلدانعان جوق. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، «ءتىل-قازىنا» ورتالىعى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن سىناما-ساۋالناما ناتيجەسى بويىنشا، حالىقتىڭ باسىم بولىگى ي مەن ۋ-دى ءبىر عانا تاڭبامەن جازۋدى قولداپ، تارقاتىپ جازۋدان باس تارتتى. ۇشىنشىدەن، باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىنە جۇرگىزىلگەن ارنايى سىناما-cاۋالناما بويىنشا، قاتىسۋشى ۇستازداردىڭ دا تۇگەلگە جۋىعى قارسىلىق ءبىلدىردى. بۇدان ءبىر دىبىس سياقتى بولىپ ەستىلەتىن ۋ مەن ي-ءدى ەكى ارىپپەن جازىپ، بالالارعا ۇيرەتۋدىڭ اۋىرلىعىن، ءبىرىزدى ساۋاتتىلىققا كەرى اسەر ەتۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوعارى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. جاڭا ەملەدە ي مەن ۋ-دىڭ قوسار ەمەس، ءبىر عانا ارىپپەن جازىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى وسىلار.

2) سىن ايتۋشىلار تاراپىنان قوزعالىپ وتىرعان كەلەسى ءبىر ماسەلە ەملەدەگى شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى. ارينە، بۇل سوزدەردى جەتپىس جىلدان استام ورىس ورفوگرافياسىمەن تاڭبالاپ، ورىس ورفوەپياسىمەن ايتىپ ۇيرەنىپ قالعان حالىق ءۇشىن ولاردى «سىندىرۋدىڭ» ەملەدەگى ۇلگىلەرى ورەسكەل بولىپ قابىلدانۋى دا زاڭدىلىق. ويتكەنى قانشاما جىل بوگدە ءتىلدىڭ ىقپالىمەن جازىلىپ كەلگەن سوزدەردى ۇلتتىق ءتىلدىڭ ايتىلۋ ەرەكشەلىگىمەن سىندىرۋدىڭ ءبىرىزدى مەحانيزمى تىلىمىزدە جويىلىپ كەتكەن. پروفەسسور ايمان الداش اتاپ كورسەتكەندەي، شەتتىلدىك سوزدەردىڭ ەملەسىن ءتۇزۋ بارىسىندا: «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قۇرامىنداعى وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ عىلىمي نەگىزدەمەلەرىن انىقتاۋدىڭ، قازىرگە دەيىن قالىپتاسقان ەملە نورمالارىن تىڭ تۇرعىدان تياناقتاۋدىڭ ايرىقشا ماڭىزدىلىعى مەن وزەكتىلىگى» قاتتى بايقالدى (ا.الداش. شەتتىلدىك سوزدەردىڭ لاتىننەگىزدى ءالىپبي بويىنشا ورفوگرافيالانۋى // «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ: عىلىمي-قوعامدىق نەگىزدەر، دامۋ پروتسەسى جانە باستى ماسەلەلەر» اتتى جيناق. –استانا، 2018). جاڭا ەملە بويىنشا شەتتىلدىك سوزدەردى «سىندىرۋدىڭ» ءبىرىزدى تەتىكتەرى مەن ستاندارتتى ۇلگىسىن تاۋىپ، ۇسىنعان عالىم انار فازىلجان «وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەك­شە­لىگىنە يكەمدەپ جازۋ ۇلتتىق جازۋعا اكەلەتىنىن، الايدا العاشقى ارالىق كەزەڭدە جاڭا جازۋعا جۇرتشىلىقتىڭ ساناسى ترانسفورماتسيالانىپ جاتقان كەزدە شەتتەن ەنگەن سوزدەردى قازاقشالاۋعا ساقتىق­پەن قاراۋ قاجەتتىلىگىن» كوتەرگەن بولاتىن (لاتىنعا كوشۋدە ۇلتتىق ەرەكشەلىك ساقتالۋى كەرەك. ايقىن، 28 تامىز، 2018). سوندىقتان دا ونداي سوزدەردىڭ ەملەسى وسى كۇنگە دەيىنگى جازۋ ەرەجەلەرىمەن ۇيلەستىرىلىپ، جارتىلاي سىندىرىلدى: ءمانوۆر، اكتور، كومپۇتەر، ءۆالۇتا، ءاسفالت، ءبالزام, ت.ب. ويتكەنى عالىم قۇرالاي كۇدەرينوۆا اتاپ كورسەتكەندەي: «شەتتىلدىك سوزدەردى تاڭبالاۋدا بۇگىنگى كيريلل جازۋ ساناسىندا جاتتالىپ قالعان ۇر­پاق پەن كيريلل جازۋىن بىلمەيتىن كەلە­شەك ۇرپاقتى توعىستىراتىن ەملە جاساۋ باستى نازاردا بولدى» (ق.كۇدەرينوۆا. جاڭا ەملە – سىندارلى قادام. ەگەمەن قازاقستان، 22 قاڭتار، 2019).

قورىتا ايتقاندا، جاڭا ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جارىققا شىعۋى – تاۋەلسىز ەلدىڭ، تاۋەلسىز جازۋىنا دەگەن العاشقى قادامى بولىپ تابىلادى. جاڭا ەملەنىڭ تەك ماقۇلدانعانىن ەسكەرسەك، ونى بەكىتكەنگە دەيىن ءالى دە تولىقتىرا، جەتىلدىرە تۇسۋگە مۇمكىندىك بار دەگەن ءسوز.

گۇلفار مامىربەك، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz