ءبىز ءالى كۇنگە شەيىن شەتتەن ەنگەن سوزدەردى ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى بويىنشا جازامىز. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىردان اسسا دا ءالى سول جاساندى جولدان شىعا الار ەمەسپىز. ءبىزدىڭ جاڭا ەملەمىز بۇرىنعى ەسكىسىنەن الىس كەتە الماي، شەتتەن ەنگەن سوزدەرگە 21 پاراگراف ارناعان ەكەن. ال ورىس ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسىندە: «شەتتەن ەنگەن سوزدەر ورىس ءتىلىنىڭ زاڭىنا باعىنىپ جازىلادى»، – دەگەن جالعىز-اق پاراگراف بار ەكەن. بۇكىل الەم تىلدەرى ءبىر-بىرىنەن ءسوز الماي تۇرمايدى. بىراق بارلىعى وزدەرىنىڭ دىبىستىق زاڭىنا باعىندىرىپ الادى. ماسەلەن، مەنىڭ قىتايدان كەلگەن قايرات دەگەن دوسىم بار. تىلدەرىندە «ر» دىبىسى جوق بولعاندىقتان، ونى قىتايلار «قايلاتي» دەپ اتايدى ەكەن. وزگە تىلدەر سياقتى ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىمىزدىڭ دە ءوزىنىڭ ءتول تابيعي زاڭى بار جانە ول تەمىردەي قاتاڭ. ءبىز عاسىرلار بويى كورشىلەرىمىزبەن ءسوز الماسىپ كەلدىك.

ورتاق مونعول تىلدىك قاباتى: التىن، تەمىر، جەز، بولات، مال، دونەجىن، قۇنان، بۇعى، ارىستان، جاپسار، نويان، نوكەر جانە ت.ب.

اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر: مەكتەپ، مەدىرەسە، مادەنيەت، قاراجات، نەسيە، داربازا، مەملەكەت، دۇنيە، تارجىمە، ابىروي، ۇجدان، عىلىم، ءىلىم، پاراسات، دۇعا، ازان، قيامەت-قايىم، شاريعات، تامۇق، قۇربان، ايت، ناماز جانە ت.ب.

ورىس تىلىنەن ەرتەرەكتە ەنگەن سوزدەر: بوشكە، بوجى، بوتەلكە، سومكە، تۇربا، پوشتا، ۇستەل، كۇرتەشە جانە ت.ب.

بايقاساڭىز، العان ءسوزىمىزدىڭ بارىنە قازاقى شاپان كيگىزىپ قويدىق. ەندى ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ءوز سوزىمىزگە اينالدى.

ال ورىس تىلىنەن مۇرتى بۇزىلماي كىرگەن كەيىنگى سوزدەردى ءتىل جۇيەسى ءالى جاتسىنىپ تۇر. «قازىر بۇل سوزدەردىڭ سانى ءوزىمىزدىڭ ءتول سوزدەردەن اسىپ كەتتى»، – دەيدى وسى ماسەلەمەن جەتە تانىس تابىلدى كايۋپوۆ. تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى اۋىزەكى سويلەۋدەن نەمەسە كوركەم ادەبيەت سالاسىنان ءارى اسىرماۋ، قوعامنىڭ وزگە جۇمسالىمدارىنان شەتتەتۋ – بۇل ءتىلدى جويۋعا اپاراتىن جول.

تام-تۇمداپ اۋدارىپ، ازداپ جاڭا ءسوز تۋدىرىپ، كەيبىرىن قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىنا بەيىمدەپ، (ماسكەۋ، زاۋىت، جاشىك، ۇتىك، شاينەك، كامپيت، ساماۋرىن، كەرەۋەت) تاسباقا تىرلىك كەشىپ جاتىر ەدىك. قاعىنان جەرىگەندەر مۇنىڭ ءوزىن كوپ كوردى. تەرمينكوم ارنايى جينالىپ، بىرقاتار سوزدەردى بۇرىنعى تاز قالپىنا قايتاردى (پيانينو، مۋزەي، لوگيكا، حيرۋرگ، كومپوزيتور، ينتەرنەت جانە ت.ب.). وسى ويدى تاستاعاندار مەن وسى ءىستى باستاعانداردىڭ بارلىعى تاريحتىڭ قارا تاقتاسىندا ماڭگى قالاتىندىعى ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل – تىلگە جاسالعان ۇلكەن قيانات.

ال جوعارى سىنىپتاردا جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەردى وزگە تىلدە (اعىلشىن تىلىندە) جاپپاي وقىتۋ دەگەنىمىز تەرمينجاسام ۇدەرىسىنە، عىلىمي ءستيلدىڭ سارالانىپ جەتىلۋىنە ۇلكەن كەدەرگى بولعالى وتىر. ويتكەنى ءتىل وزىنەن ءوزى دامىمايدى، ونى دامىتاتىن جەكە ادامدار. قازاق مەكتەبىندە وقيتىن بۇتكىل بالا جاراتىلىستانۋ باعىتى بويىنشا قازاقشا ءماتىن كورمەسە، بۇل سالاداعى عىلىم ءتىلى قۇردىمعا كەتتى دەي بەرىڭىز.

ءسوز تۋدىرۋ – ءتىلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى. ياعني ونى قاساقانا شەكتەۋ ءتىلدى قولدان ولتىرۋمەن تەڭ.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz