كۇنى كەشە عانا پرەزيدەنت نازارباەۆ "ۇلتتىق ۆاليۋتا - قازاقستان تەڭگەسى بانكنوتتارى مەن مونەتالارى ديزاينىنىڭ تۇجىرىمداماسىن بەكىتۋ تۋرالى" جارلىققا قول قويدى. ول جارلىق بويىنشا، ەندى قازاق اقشاسى تەك قازاق تىلىندە "سويلەيتىن" بولدى. بارەكەلدى دەدىك. ءسۇيىنشى سۇراپ، حابارلادىق.

بۇعان دەيىن قازاق اقشاسى، قازاق تەڭگەسى ءايىرتىلدى بولىپ كەلدى. تەڭگەدەگى (قاعاز اقشادا دا، تەمىر تيىنداردا دا) سان مەن ساندىق كورسەتكىش اۋەلى قازاق تىلىندە، ياعني مەملەكەتتىك تىلدە، سوسىن ورىس تىلىندە، ياعني رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جازىلىپ كەلگەن. پرەزيدەنتتىڭ كەشەگى جارلىعىنان سوڭ، تەڭگەمىز تاۋەلسىزدىك الدى دەپ قۋاندىق.

كورشىسىنىڭ اۋلاسىنا كۇنىنە ءبىر تاس لاقتىرماسا باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزدايتىن كرەمل پروپوگانداسى قازاق تەڭگەسىنىڭ ورىس تىلىنەن باس تارتقانىن باسقاشا قابىلداپ جانىعىپ جاتىر. بۇگىن سول تۋرالى جازامىز...

ماريا زاحاروۆا دەيتىن ورىستىڭ مارجاسى بار. رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى. ول قازاق اقشاسىنىڭ ورىس تىلىنەن باس تارتۋىنا قاتىستى پىكىر ايتىپتى. اۋەلى سوعان كوز جۇگىرتەيىك...

«گوۆوريت موسكۆا» راديوسىنىڭ اقپاراتى مىناۋ: «رف ءسىم ورىس ءتىلىنسىز تەڭگە تۋرالى: بۇل قازاقستاننىڭ ىشكى شارۋاسى».

ءيا، جاڭاعى ماريا زاحاروۆا وسىلاي دەگەن ەكەن. بۇنىسىن ءجون دەلىك. ايتسە دە ول الگى ءسوزىنىڭ انشەيىن ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ بىلاي دەيدى: «بۇل تاقىرىپ ءبىزدىڭ ءجىتى باقىلاۋىمىزدا.  تەك قازاقستانداعى جاعداي ەمەس، جالپى ورىس ءتىلى وزدەرىنىڭ انا تىلدەرى بولىپ تابىلاتىن ادامدار تۇراتىن بارلىق جەردى ايتامىن...».  

«Gazeta.ru». بۇل - ماريا زاحاروۆانىڭ سوزىنەن اقپارات جاساعان تاعى ءبىر ورىس سايتى. اتالعان سايت بىلاي دەپ جازادى: «ونىڭ ايتۋىنشا (زاحاروۆانى مەڭزەپ وتىر. - ن.ءا.) رەسەي جاعى بۇل مەملەكەتتىڭ (قازاقستاندى ايتادى. - ن.ءا.) باسشىلارىنىڭ ورىس ءتىلىن ساقتاپ قالۋعا جاساپ جاتقان جۇمىسىن كورىپ وتىر».

ءجا، ەندى كرەملدىڭ ايتاعىمەن عانا ۇرەتىن ورىس اقپاراتىنىڭ كونتەنتتىنە از-كەم شولۋ جاسايىق.

«كوررەسپوندەنت.net» دەيتىن ورىس سايتى «قازاقستان ۆاليۋتاسىنان ورىس ءتىلى جويىلادى» (س ۆاليۋتى كازاحستانا يسچەزنەت رۋسسكي يازىك) دەپ اح ۇرادى.

«ريا نوۆوستي» سايتى «قازاقستاننىڭ تەڭگەدەن ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋىنا بايلانىستى زاحاروۆا پىكىر ءبىلدىردى» (زاحاروۆا وترەاگيروۆالا نا رەشەنيە كازاحستانا ۋبرات رۋسسكي يازىك س تەنگە) دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جاريالادى.

«Tvzvezda.ru» سايتى دا «قازاقستاننىڭ تەڭگەدەن ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋىنا قاتىستى زاحاروۆا پىكىر ءبىلدىردى» (زاحاروۆا پروكوممەنتيروۆالا نا رەشەنيە كازاحستانا ۋبرات رۋسسكي يازىك س تەنگە) دەپ جازدى.

«فەدەرالنوە اگەنتسۆو نوۆوستەي» سايتى «رف ءسىم قازاقستاننىڭ تەڭگەدەن ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋ تۋرالى شەشىمىنە پىكىر ءبىلدىردى» (ۆ ميد رف پروكوممەنتيروۆالي رەشەنيە كازاحستانا ۋبرات رۋسسكي يازىك س تەنگە) دەگەن اقپارات تاراتتى.

ال «نوۆايا گازەتا» دەيتىن سايت «نازارباەۆ تەڭگە بانكنوتىنان ورىسشا جازۋدى الىپ تاستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى» (نازارباەۆ راسپورياديلسيا ۋبرات نادپيسي نا رۋسسكوم س بانكنوت تەنگە) دەپ جازىپتى. ءجاي جازىپ قويماعان، قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىنىڭ رەسمي ستاتۋسى تۋرالى دا ايتىپ،  ونىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانىلاتىنىن ەسىمىزگە سالعان.

«دەسە دە، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى. سونداي-اق، كونستيتۋتسيادا ورىس ءتىلىنىڭ ايرىقشا ۇلتارالىق ستاتۋسى تۋرالى جازىلعان. ول  (ورىس ءتىلىن ايتادى) – مەملەكەتتىك ۇيىمداردا، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىندا قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلۋى ءتيىس»، -  دەپ ەسكەرتەدى.

بۇل بۇل ما، ءارى قاراي پرەزيدەنت نازارباەۆتى ورىس تىلىنەن الشاقتاپ بارا جاتقانىن ايىپتاي كەلىپ، ءسوزىنىڭ دالەلى رەتىندە وتكەن جىلعى پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە قازاق تىلىندە جۇمىس جۇرگىزۋ تۋرالى تالاپ قويعانىن  ەستەرىنە الىپتى.

پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ 2017 جىلى قازاق ءتىلىن 2025 جىلعا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى جارلىعىن دا مىسال ەتكەن.

«Pravda.ru» سايتى «نازارباەۆ قازاقستان اقشاسىنان ورىسشا جازۋدى الىپ تاستاۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى» (نازارباەۆ راسپورياديلسيا ۋبرات نادپيسي نا رۋسسكوم س كازاحستانسكيح دەنەگ) دەگەن تاقىپپەن ماتەريال جاريالاعان.

"پراۆدا" دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشاسى شىندىق بولسا، ورىستىڭ «شىندىعى» بۇل جولى قازاق اقشاسىنداعى جازۋدىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ كورىپتى.

قازاقتىڭ ءتول ۆاليۋتاسى تەڭگەنىڭ 1993 جىلدارى شىققان بانكنوتتارىندا ورىس ءتىلىنىڭ مۇلدە بولماعانىن، تەك قازاق تىلىندە جازىلعانىن، 1999 جىلدان باستاپ قوس تىلدە جازىلا باستاعانىن ايتقان سايت، 1993 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ ءوز اقشاسى اتىمەن بولماعان دەپ بىلگىشسىنەدى. وىس ارادا ءبىز ورىستىڭ "دەنگي" ءسوزىنىڭ تۇركى تىلىنەن شىققانىن، ياعني "تەڭگە" ەكەندىگىن، ول تەڭگەلەردىڭ مىڭ جىلدان استام تاريحى بار قازاق جەرىندەگى كونە شاحارلاردان تابىلىپ جاتقانىن ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى.

قازاقتار 1993 جىلعا دەيىن ءرۋبلدى قولدانىپ كەلگەن دەيدى  جوعارىدا اتالعان سايت. پوسكەڭەستىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستان ءوز اقشاسىن ابدەن كەش ەنگىزدى دەپتى جانە ول.

دەپتى دە، ءسوز تۇيىنىندە ««پراۆدا.رۋ» وسىعان دەيىن كەدەندىك وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا – «التىن» ەنگىزىلەتىنى تۋرالى حابارلاعان ەدى» دەپ ماقالا سوڭىنا نۇكتە قويادى.

قىسقارتىپ ايتساق، ورىس اقپاراتىنىڭ اۋانى - وسى. ۇقساس تاقىرىپ، ۇقساس ارگۋمەنت. ايتىلىپ جاتقان اقپارات ءبىر. ەسەبىنە جەتسەك، كانە؟..

دەيتۇرعانمەن،  «Gazeta.ru» دەيتىن سايتتىڭ مىنا ءبىر اقپاراتىن اۋدارىپ بەرگەندى دۇرىس دەپ ەسەپتەدىك. اتالعان سايت «جاڭا ۆاليۋتا: قازاقستان ورىسشادان قالاي قۇتىلىپ جاتىر؟» دەگەن ماقالا جازعان.

«قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۇما كۇنى جارلىققا قول قويدى. پرەزيدەنت جارلىعى بويىنشا، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اقشاسىندا ورىس تىلىندە جازۋ بولمايدى. ەندى قازاق اقشاسىندا تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا جازىلاتىن بولادى. بۇل شەشىم – رەسپۋبليكانى دەرۋسيفيكاتسيالاۋعا (ورىسشالانۋدان ازات ەتۋگە) باعىتتالعان جۇيەلى ساياساتتىڭ ناتيجەسى. رەسەي بيلىگى بۇعان قاتىستى پروبلەمانىڭ بارىن راستايدى. الايدا، رەسپۋبليكانىڭ ىشكى شارۋاسىنا ارالاسپاعاندى ءجون سانايدى». بۇل ساراپتامالىق ماقالانىڭ العاشقى ابزاتسى.

4 قاتار ازات جولمەن رەسمي اقپاراتتى جازعان. پرەزيدەنتتىڭ جارلىققا قول قويعانىن ايتىپ، جارلىق ماتىنىنەن مىسال كەلتىرگەن. قازاقستان كونستيتۋتسياسىنداعى ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي مارتەبەسى تۋرالى جازعان. ءارى قاراي...

«قازاقستان بيلىگى بۇرىننان بەرى «ۇشتىلدىلىك» ساياساتىن قولدانىپ كەلەدى. بۇل حالىقتى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنەن بولەك اعىلشىن تىلىنە ۇيرەتۋگە باعىتتالعان. ءتىپتى، قىتاي ءتىلىن دە ۇيرەتپەك. قىتاي قازاقستانمەن تەرريتوريالىق جاعىنان كورشى ورنالاسقان»، - دەيدى.

«2016 جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ جۇرتپەن ورىسشا سويلەسپەيتىن شەنەۋنىكتەردى جۇمىستان قۋ تۋرالى ايتسا، بىلتىر اقپاندا پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە جۇمىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى مىندەتتەدى»، - دەيدى.

ودان ءارى سەناتور داريعا نۇرسۇلتانقىزىنىڭ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ تۋرالى ايتقان ايگىلى ءسوزىن تىلگە تيەك ەتىپتى. بۇدان بولەك، ماريا زاحاروۆانىڭ ءسوزىن اقپار قىلىپ بەرەدى. ءسويتىپ وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق قۇرامى جونىندە دە از-كەم ءسوز شىعارىپتى.

«دەرۋسفيكاتسيا قازاقستاندا العاشقى جىل جاسالىپ جاتقان جوق. ورىستار قازاقستاننان ۇدەرە كوشىپ، رەسەيگە كەلۋدە. ۇدەرە كوشۋدىڭ سالدارىنان قازاقستاننان نەبىر مىقتى ماماندار كەتىپ جاتىر. ولاردىڭ ورنىن وزگە جاقتان كوشىپ كەلگەن قازاقتار الماستىرۋدا. بىلتىر قازاقستاننان كوشىپ كەتكەن 32 930 ادامنىڭ 23 589-ى ورىستار بولدى.  2252 ادام ۋكراين، 2915 ادام نەمىس جانە 843 ادام تاتار ەكەن»، - دەپ جازادى.

اتالعان سايت قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك كوشى-قون ساياساتىن سىناي وتىرىپ، قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستاردى دا سوزبەن تۇيرەپ وتكەن.

«كوپتەگەن ورىستار مەن ورىستىلدىلەر قازاقستاننان كەتكىسى جوق. سەبەبى، ولار سوندا تۋعان، ارالاس وتباسىن قۇرعان، جەرگىلىكدى ءداستۇردى، ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن مەڭگەرگەن. الايدا حالىقتىڭ تۇرمىسى السىرەگەن سايىن  «رۋسوفوبيا» (ورىستى جەككورۋ) جيىلەپ كەلەدى. ورىستار قازاقستان تاۋەلسىزدىك  العانعا دەيىن رەسپۋبليكاداعى سانى جاعىنان ەكىنشى ۇلت بولعان (40 پايىز). ال باسقا ۇلتتارمەن قوسا ەسەپتەگەندە قازاقتاردان وزگەسى 70 پايىز بولعان. 2018 جىلى بۇل كورسەتكىش 19 پايىزعا تۇسكەن. بۇل شامامەن، 18 ميلليون ادامنىڭ بار بولعانى 3,5 ميلليونى دەگەن ءسوز»، - دەپ كوسىلىپتى.

«قازاقستاندا تۇراتىن ورىستاردى ونداعى ۇلتشىلدىق جانە ءتۇرلى فورماداعى جاپپاي قازاقىلاندىرۋ قورقىتادى.  تەڭگەدەن ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋ دا سول باعىتتاعى قادام. ياعني، تەگىنەن «وۆ» پەن «ەۆتى» الىپ تاستاۋ، قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە وتكىزۋ دە ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي مارتەبەسىن السىرەتۋگە جاسالعان ساياسي شەشىم»، - دەپ توقتاپتى تەڭگەنىڭ تەك قازاق تىلىندە باسىلىپ شىعاتىنىن ويلاپ ويبايلاعان سايت.

ءتۇيىن. پۋتين-مەدۆەدەۆ تاندەمى باسقاراتىن رەسەي اقپاراتىنىڭ ءسوزى - وسى. تەڭگەدەن ورىسشانى الىپ تاستادى دەپ ويبايعا باسىپ، بەتتەرىن تىرناپ، بۇتتارىنا جىبەرە جازداپ وتىر. تاڭقالاتىن تۇگى جوق. كەرىسىنشە، ويتپەگەن جاعدايدا بۇل جاڭالىق بولار ما ەدى...

قازاق تەڭگەسى تاۋەلسىزدىك الدى. قازاق باسشىسى قازاق اقشاسىنداعى بوتەن مەملەكەتتىڭ تىلىندەگى جازبانى جويدى. رەسەيدەگى ماريا مارجا ايتپاقشى، بۇل قازاقتىڭ، قازاقستاننىڭ ىشكى شارۋاسى. بولدى. ءبىتتى. وعان كرەملدىڭ كوكبەتتەرى قانشا جەردەن دولدانعانىمەن پرەزيدەنت جارلىعى شىقتى. وكىرمەك تۇگىلى وتتەرى جارىلىپ كەتسە دە، تەڭگە ەندى ءوز تىلىنە قايتىپ ورالدى.

ءبىز اناۋ «Gazeta.ru» جازعان مىنا ءبىر دەرەككە كوز جۇگىرتكەندى ءجون كوردىك. ورىس سايتى قازاقستاننان ورىستار جاپپاي كوشىپ جاتىر دەپ قالدى.

وتكەندە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتاەۆ پارلامەنت ماجىلىسىندە وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا:

«ەلدەن كەتىپ جاتقانداردىڭ 70%-ى وزگە ەتنوس وكىلدەرى. بۇل — قالىپتى جاعداي. ادامدار ءوزىنىڭ تىلدىك ورتاسىن، شىعۋ تەگىن ىزدەپ كەتىپ جاتىر. بۇدان تراگيزم ىزدەۋ قاجەت ەمەس»، - دەگەن ەدى.

وسى سوزگە ءوتى جارىلىپ كەتە جازداعاننىڭ ءبىرى اسسامبلەيا دەگەن اتى بار دا، زاتى جوق ۇيىمنان سايلانعان احمەت مۋرادوۆ دەيتىن دەپۋتات بولدى.

بۇل مۋرادوۆتى بۇرىن ەشكىم تانىمايتىن. وتكەندە ماجىلىستە وتىرىپ الىپ، كومسومولدىڭ 100 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاعان. سوندا جۇرت ماجىلىستە مۇراتى بولەك، پيعىلى تەرىس مۋرادوۆ دەگەننىڭ بارىن ءبىلىپ قالعان. ءوزى زەينەتكەر. بيىل جازدا 68 جاسقا تولادى.

رەسەيدىڭ «دوستىق» وردەنىمەن، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ارنايى ديپلومىمەن، رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن شەشەنستان پارلامەنتىنىڭ ارنايى  توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالعان ادام.

شىندىقتى ايتقان مينيسترگە وشىگە قاراپ، ورشەلەنە سويلەگەن ەدى. ەندى مىنە، مۋرادوۆ مويىنداماعان اقپاراتتى كرەملدىڭ ايتاقتاعى ابالاقتارى ايتىپ جاتىر. ال ماسكەۋگە مويىن بۇرعىش مۋرادوۆتار سوندا دا دەپۋتاتتىق كرەسلوسىن بوساتقان جوق.

ءجا، تاقىرىپتان ازىراق اۋىتقىدىق، وسى جەردەن تۇيىندەيىك. ەندى قازاق اقشاسىندا تەك قازاقشا جازۋ بولادى. ال ورىس اقپاراتى جازعان «مىقتى ادامدار» تەڭگەدەگى «مىڭ» جانە «تەڭگە» دەگەن ەكى اۋىز ءسوزدى جاتتاپ الا الماسا، ءبىزدىڭ كىنامىز نە؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz