«جاڭا زاكون» ابايدىڭ قازاق حالقىنا جاڭا زاكون (ارابشا - نيزام) اكەلگەن زارداپتار تۋرالى كولەمدى ولەڭى (34 شۋماق). ەشبىر اباي جيناعىندا جاريالانباعان. العاش رەت «جالىن» جۋرنالى (1971, №4) بەتىندە ءۇش شۋماققا قىسقارتىلىپ باسىلعان. ولەڭدى 1970-جىلداردىڭ باسىندا تاۋىپ العان، العاشقى پىكىردى ايتقان دا - اكادەميك الكەي مارعۇلان. ءبىرىنشى بەتىندە «دجانگا زاكون» دەپ اتى جازىلعان ولەڭ سەمەي قالاسىنان ومبى (ومسك) قالاسىندا تۇراتىن، قازاق اراسىندا وسكەن ورىس عالىمى  گ. ن. پوتانينگە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىمەن بىرگە جىبەرىلگەن. الەكەڭ ۇزاق ولەڭ ابايدىكى دەپ ايتۋداي-اق ايتقان. ايتسە دە، باسقا بىرەۋدىكى دەگەن كۇدىكپەن شىعارما اباي جيناعىنا كىرگىزىلمەي قالعان. ۇمىت بولعانى سودان. ءبىز «ولەڭ ابايدىكى ەمەس» دەگەن پىكىرمەن كەلىسە المايمىز. تەكسەرەيىك.

اۋەلگى ءجايت، 1878 جىلى اباي ءىستى بولىپ، بولىستىق قىزمەتتەن بوسادى. ۇلى ومىرگە تۇبەگەيلى بۇرىلىس اكەلگەن تاپ وسى وقيعا. ونى «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» ولەڭىندەگى:

جاسىمدا البىرت ءوستىم، ويدان جىراق،

ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق.

ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم،

ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق، -

دەگەن شۋماق انىق اڭعارتادى. الدىڭعى ەكى جولدا اقىن 1878 جىلعا دەيىنگى، سوڭعى ەكى جولدا ونان كەيىنگى ءومىرىن پاش ەتكەن. بۇل جەردە «ەرتە وياندىم، ويلاندىم» دەگەنى تۋعان حالقىن تىعىرىقتان شىعارماق ميسسياسىن يىعىنا العانىن، بىراق وعان «جەتە الماعانىن» ايتقانى.

مىنە «جاڭا زاكون» ولەڭى وسى «ەرتە وياندىم» دەۋىنىڭ كۋاسى. ەل ءۇشىن ەڭبەك قىلعان العاشقى قادامى. وعان دالەلدى ولەڭنىڭ وزىنەن الايىق.

ۇزاق ولەڭ بىلايشا باستالعان:

ورىسقا قاراعالى كوپ جىل بولعان،

ءبىر دە ەركەك جوق ەل ءۇشىن ەڭبەك قىلعان.

پاتشاعا بارىپ جۇرگەن جاقسىلارى،

شەكپەن ءۇشىن، شەن ءۇشىن بوسقا ۇمتىلعان.

حابار جەتىپ پاتشاعا ءبىزدىڭ جاقتان،

جانى اشىپ ويشىلدارعا وي ويلاتقان.

قازاققا وسى جاقسى، پايدالى دەپ،

ويشىلدار جاڭا زاكون - نيزام تاپقان.

شىعارعان ءبىر زاكوندى قازاققا دەپ،

بۇرىنعىداي قالماسىن ازاپقا دەپ.

قازى، مايور، ءتىلماش پەن كازاك-ورىس،

ەلدى يتتەي تالاماسىن مازاققا دەپ.

تۇزەتەمىن دەسە دە قازاق حالقىن،

ىشتەگىلەر كوپ بىلمەس ەلدىڭ پارقىن.

«اباي بۇلاي جازباسا كەرەك ەدى» دەپ كۇدىك تۋدىرعان وسى 14 جول. بۇگىنگى ۋاقىت بيىگىنەن اق پاتشا قازاقتىڭ قامىن جەدى، «جانى اشىپ» جاڭا زاكون جازۋعا «وي ويلاتقان» دەگەن سوزدەر پارادوكس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق تاڭ قالارلىق يا بولماسا ۇركە قارايتىن ءجايت پە وسى؟

پاتشانى ماداقتاۋ كورشىمىز رەسەي مەملەكەتىندە ­عاسىردان عاسىرعا اسقان داعدىلى ءداستۇر. ويتكەنى، دارا بيلىك تەك پاتشانىڭ عانا ۋىسىندا (مۇنداي بيلىك جۇيەسىن – «مونارحيا» دەيدى) ەدى.  زاڭ، ەرەجە، قاۋلى-قاراردىڭ كۇللىسى، ولاردىڭ قابىلدانۋى يا وزگەرتىلۋى تەك پاتشانىڭ ىقتيارىندا ەدى. سول سەبەپتەن ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى (كرىلوۆ، گوگول، تولستوي، سالتىكوۆ-ششەدرين جانە ت.ب.) دا، بارلىق وقىعاندارى دا پاتشا اعزامعا سەندى. جاماندىق، كىنا پاتشانىڭ وزىنەن ەمەس، تومەندەگى كوپ شەنەۋنىكتەن دەپ ءبىلدى. پاتشا قالىڭ ورىس شارۋالارى حالىنەن حابارسىز، ەگەر وعان شىندىق جەتسە، جاعداي تۇزەلەر دەپ ءۇمىت ارتتى.

وسى ەسكى سۇرلەۋدى بۇزۋ ابايعا دا كەرەك ەمەس، ون  ەكى جىل ۇدايى بولىس، ياعني پاتشالىق اكىمشىلىك قىزمەتكەرى بولدى. اق پاتشا «قازى، مايور، ءتىلماش پەن كازاك-ورىس» قازاقتى يتتەي تالاپ جاتقانىنان حابارسىز دەپ ويلاعان، بۇل ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە (1877-78) پاتشا اسكەرىن قولداپ جازعان حاتىنان دا بىلىنەدى. الىمساقتان قازاقتا حان، ورىستا پاتشا – ادىلەتتىلىك كەپىلى، قالىڭ بۇقارا قورعانى عوي.

ەندى «ىشتەگىلەر كوپ بىلمەس ەلدىڭ پارقىن» دەگەن سوڭعى جولعا كەلەيىك. ونىڭ ءمانىسى: قازاق اراسى پاتشالىق رەسەي مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىن «ىشكى جاق»، ال ەل-جۇرتىن «ىشتەگىلەر» دەيتىن. ولەڭدە «ىشتەگىلەر» دەپ اباي قازاق حالقىنا قاتىستى جاڭا زاڭدى دايارلاعان ارنايى كوميسسيا مۇشەلەرىن ايتقان. ۇلىقتار مەن ويشىلدار قاتىسقان كوميسسيا مۇشەلەرى ەكى توپقا ءبولىنىپ (پروگرەسسشىل جانە رەاكتسياشىل), تالاس-تارتىستىڭ كورىگى قىزعان. وسىعان قانىق بولۋى ابايدىڭ زاڭعا قاتىستى گازەت، جۋرنالدا باسىلعان ماتەريالداردى قالت ەتكىزبەي قاداعالاپ وتىرعانىنىڭ بەلگىسى.

ءسوز تياناعى، «جاڭا زاكون» ولەڭىنەن پاتشاعا كىنا ارتىپ، ونى اششى تىلمەن تۇيرەگەن اباي بەينەسىن ىزدەۋ - قيالعا ۇرىنۋ ەسەپتى. 35 جاستاعى قىر قازاعى اباي پاتشاعا ايتقان ماداق تا، ەگەر ىشتەگىلەر كوشپەلى جۇرتتىڭ جاعدايىن جاقسى بىلسە، قورعاپ، اراشا تۇسەر دەگەن سەنىم دە قالىپتى ءجايت (ايتا وتەرى، بۇل سەنىم-نانىمنان تەك 90-جىلدارى تولىق ارىلعان. 1894 جىلعى «ەسكەندىر» پوەماسى وسىنىڭ ايعاعى. وندا قويىلعان ماقسات – اڭىزداعى تۇلعا ەمەس، كۇندە كورىپ وتىرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزى تويمايتىن بوداندىق ارەكەتىن اشكەرەلەۋ، بۇل ۇققان كىسىگە بەسەنەدەن بەلگىلى).

بىراق الدىڭعى ءۇش شۋماقتاعى اشۋى جوق، مايدا ءتىل – الدامشى كورىنىس. ءارى قاراي كىلەڭ كەكتەنگەن، شيىرشىق اتقان ولەڭ جولدارى توگىلەدى.

... سوۆەتنيك، اعا سۇلتان، قازىلىققا،

جاراتپايدى قازاقتى نادان عوي دەپ.

... كەڭەستەن دە قالىپپىز جاڭا تاعى،

قازاققا قويىلىپتى شەن بەرمەگى.

... ويازنوي مەن سۋديا – ەندىگى ۇلىق،

ولاردىڭ جالۋاناسى تىم-اق تولىق.

ەركى جوق ەل، يەن مال كەز بولعان سوڭ،

ولار دا قىلماي قالا ما استامشىلىق؟ –

دەگەن سياقتى سوزدەردەن ۋلى سيا، اششى ءتىلدى اباي قالامى كوزىمىزگە وتتاي باسىلۋعا ءتيىس. تەكسەرەيىك. بۇرىنعى ەسكى زاڭ، 1868 جىلعى دەيىنگى «ستەپنوە پولوجەنيە» (1822 جىلى قابىلدانعان) بويىنشا قازاقتان اعا سۇلتان، قازى (سۋديا) ءھام گۋبەرناتورعا سوۆەتنيك سايلانعان،  ءارتۇرلى شەن دە (مايور، پولكوۆنيككە شەكتى) بەرىلگەن ءھام سولار ۇلت ماسەلەسىن شەشەتىن كەڭەسكە مۇشە بولعان. ولەڭ اۆتورى وسى قۇقىقتاردى ەسكە سالىپ وتىر. قازىر شە؟

كەڭەستە ءبىر كىسىڭ جوق سەنىڭ مىقتى،

ءجون بىلمەس ناداندىققا اتىڭ شىقتى.

كۇزەتى جوق قوي قوراداي ارالاۋعا،

بۇرىنعىدان ەندى ارتىق بولار ءتىپتى، -

دەي كەلە، اباي بىلايشا ءتۇيىن تۇيەدى:

ءبۇيتىپ تۇرسا قازاقتا جان قالار ما،

ونىڭ جايىن كىسى جوق اڭعارارعا.

قاتىنىڭنىڭ وزىندە ەركى بار ما،

ونىڭ دا ەركى وياز بەن جاندارالدا!

بۇل جەردە كەلەشەك ۇلى اقىننىڭ ساياسي ەركىندىك ماسەلەسىن كوتەرگەن. بۇل  تايعا تاڭبا باسقانداي انىق. مۇنى بەس جىل كەيىن، ايگىلى ولەڭىندە «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ قايتالاپ ايتقانى بارشاعا ايان. بۇل ەڭ باستى ماسەلە! وزگەسى – الداپ-ارباۋ. «ونىڭ (قازاقتىڭ) ەركى وياز بەن جاندارالدا!». ابايدىڭ جەتكىزبەك جانايعايى مىنە وسى. ەركى (ىرقى) جوق ەلگە ۇلىقتىڭ «ءوز زاڭىڭمەن تۇر» دەۋى قۇر كولگىرسۋ:

قازاققا «ءوز زاڭىڭمەن تۇر» دەسە دە،

ەركىڭ تۇگىلى، كوپ ءىسىڭ وزىڭدە ەمەس.

ەلدىڭ ەركىن العانى ازداي، ورتا ازيا مەن باتىس ءسىبىر جاندارالدارى (چەرنياەۆ، گاسفورت جانە ت.ب. گەنەرال-گۋبەرناتورلار), ەندى دىنىنە اۋىز سالعان. وسىعان كۇيىنگەن اقىن:

ەر، قاتىن جانجال بولسا اندا-ساندا،

ءبىتىرۋشى ەدى كىتابىمەن ۋكاز مولدا.

مۋفتيدەن ءبىزدى ايىردى، ۋكاز قالدى،

ەندىگى ەرىك وياز بەن جاندارالدا، -

دەپ تاعى دا قايتالاپ، قاداپ ايتادى.

وسى تۇستا ولەڭنىڭ ءشۇۋ باسىندا: «ورىسقا قاراعالى كوپ جىل بولعان»، - دەگەنگە قايتىپ ورالايىق. راسى، 1868 جىلعا دەيىن كوشپەلى قازاق ءوزىن بودان (ورىستىڭ «پوداننىي» ءسوزى) دەپ سەزىنبەگەن. ءوز بيلىگى وزىندە ەلمىز، تەك قانا «ورىسقا قارادىق» دەپ ساناعان. بوداندىق قامىتىن تولىق كيگەندىك – وسى «جاڭا نيزام» ارقىلى ىسكە استى. سەبەبى، ول بويىنشا رۋلىق باسقارۋ تەرريتوريالىق جۇيەگە الماستى. دالا دەموكراتياسىنا سايكەس بيلىككە ءوز قابىلەتى ارقاسىندا كەلەتىن رۋباسى، بيلەر ورنىنا سايلاۋ (شار سالۋ) ارقىلى سايلانعان بولىس، بيلەر كەلدى. بىرلىك كەتىپ، ەل بۇزىلا باستادى. وسىمەن، قازاق دالاسىنا «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» جۇيەسى ەندى. بيلەپ توستەۋشىلەرگە ەلدى ەمىن-ەركىن قاناۋعا جول اشتى.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، «ورىسقا قاراۋ» جانە وعان «بودان بولۋ» استە ءبىر ۇعىم ەمەس. ءبىرىنشىسى – ەرىكتى، ەكىنشىسى – ەرىكسىز. پرينتسيپتىك ايىرىم وسى ارادا. دەمەك، رەسەي پاتشالىعىنا «300 جىل بودان بولدىق» دەپ جار سالۋعا اسىقپايىق. تاريح عىلىمىندا، اباي كورسەتىپ وتىرعانداي، تاۋەلدىلىك «جاڭا نيزام»   كۇشىنە ەنگەن كەزدەن دەپ مويىندالۋعا ءتيىستى دەگىمىز كەلەدى.

ءارى قارايعى ورتاڭعى شۋماقتاردا:

... ارتىندا – پوموشنيك پەن كوپ شەنەۋنىك،

بولتىرىك قاسقىرداي-اق جابىلماي ما؟

... قاراسام وسى كۇنى ەل تۇرىنە،

قازاقتان دوستىق كەتتى ءبىر -بىرىنە.

... قالاعا شاۋىپ جاتىر اتىن بۇلاپ،

اقىل ايتار اقساقال قالدى جىلاپ، -

دەگەن سياقتى ولەڭ جولدارى ابايدىڭ 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا «حالىق تۋرالى» دەلىنگەن (1884-86 ج.ج.) ولەڭدەر تسيكلىن ەسكە سالادى. ولەڭنىڭ ورتا بولىگىن زەيىن قويا وقىساق، ءار شۋماقتان تانىس سارىن ەسەدى. مىسالعا اتقامىنەر توپ - «ونباسى، ەلۋباسى وڭكەي زالىم». بولىس پەن «قۇر ماسىل» بيلەر جالتاق. ولار كوپ تەنتەككە جاعىنىپ اۋرە – «ورىسقا كوپتىڭ ءسوزى الىنعان سوڭ، كوپ جامان تاۋبەسىنەن جاڭىلعان سوڭ» (بۇل جەردە «كوپتىڭ ءسوزى» - ارىزقويلار قول قويعان «پروتوكول» دەگەن ماعىنادا). «جامانعا جاقسىنى ۇلىق بەردى جىعىپ».

بۇل تۋرالى ءۇشىنشى قارا سوزىندە اباي: «ەلدەگى جاقسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن بەكەر، وتىرىك «شاپتى، تالادى» دەگەن ءارتۇرلى ۋگولوۆنىي ءىس كورسەتىپ، ارىز بەرەدى. وعان دوزنانيە – تەرگەۋ شىعارادى. وتىرىك كورمەگەنىن كوردىم دەۋشى كۋالار دا الدەقاشان دايىنداپ قويىلعان... ول ادام ...تەرگەۋلى، سوتتى بولىپ، ەشبىر قىزمەتكە جاراماي، باسى قاتەرگە ءتۇسىپ وتكەنى».

بي كوبەيدى دەگەنشە، داۋ كوبەيدى دە. جاڭا زاكون بويىنشا – «ءبىر بولىستان شىعادى ءدال سەگىز بي». اباي الگى سوزىندە: «ءويتىپ بي كوبەيتكەنشە، ءاربىر بولىس ەلدەن تولىمدى-ءبىلىمدى ءۇش-اق كىسى جىل كەسىلمەي (پالەنشە ۋاقىتقا دەلىنبەي –ا.و.) سايلانسا» دەيدى. ءارى قاراي ولەڭدە وياز بەن سۋديانىڭ جالاقىسى (جالۋاناسى) «تىم-اق تولىق». ونىڭ «ارتىندا پوموششنيك پەن كوپ شەنەۋنىك». ولاردىڭ دا ۇپايى تۇگەل - پارا الادى، قازاق داۋىنىڭ «ولجالاسى». مىنە، وسىنىڭ ءبارى بىزگە كەيىنگى اباي شىعارماشىلىعىندا ءبىر-ءبىر بولەك تاقىرىپ رەتىندە بەلگىلى.

ولەڭنىڭ سوڭعى بولىگىنە كەلەيىك.

شەنەۋنىك دوزنانياعا اقشا الادى،

تەرگەۋشى «كۋا ايتتى» دەپ باس سالادى.

اق، قاراڭ تابىلمايدى «كوپ» ايتقان سوڭ،

كوزىڭنەن اققان جالعىز جاس قالادى.

... «ۇردى، سوقتى، تالادى، پارا الدى» دەپ،

قور بولارسىڭ، وتىرىككە ەسىڭ شىعىپ.

... قۇر بوسقا كۇندە تەرگەۋ كوبەيگەن سوڭ،

تىنىش جاتىپ ۇيىقتاۋىڭا توسەك بولماس.

... ار كەتتى، ۇيات كەتتى، نامىس كەتتى،

زاكونشىلەر تارتتىردى-اۋ كوپ بەينەتتى.

ەڭ بولماسا قورىقپايدى قۇدايدان دا،

جالعان انت كۇندە ىشەدى، كوزىم جەتتى.

وسى سوزدەر ولەڭ ابايدىكى مە دەگەن كۇدىكتى قويا تۇر، كوزىڭە جاس كەلتىرەدى. ويتكەنى، تورعا تۇسكەن قۇستاي، كۇندە تەرگەۋشى الدىندا وتىرعان شاراسىز ابايدى كوزگە ەلەستەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، وتىرىك ارىز جاۋدىرىپ، كۇندە جالعان انت ىشكەن پىسىقايلارمەن جۇزبە-ءجۇز كەلسەڭ، قايتىپ نالىماسسىڭ؟ اقىندى تەرگەۋ (دوزنانيا مەن دوپروس) جەتى جىلعا سوزىلىپ (1878-1885 ج.ج.), سونىڭ باستاپقى ءۇش جىلىندا اباي تەرگەۋ تاراپىنان قاتتى قىسىم كورگەن ەدى. سول بەينەت، اۋىرتپالىق سۋرەتتەلگەن ولەڭنىڭ جازىلۋ مەزگىلى – 1879-80 جىلدار دەپ تۇجىرۋعا ابدەن بولادى.

ولەڭنىڭ سوڭىندا جىگىت اعاسى اباي:

ەلدەن بولەك تۇسكەن جوق ماعان ازاپ،

قور بولدىڭ ءبىرىڭ قالماي ءبارىڭ قازاق، -

دەيدى. ءوزىنىڭ باسى ازاپقا تۇسكەنىنە ەمەس، بۇكىل قازاق ادامدىقتان الىستادى («قالمادى ەلدە ادامشىلىق»), ياعني قور بولدى دەپ كۇڭىرەنگەن. ولەڭنىڭ يدەيالىق وزەگى دە، جانىنا قاتتى باتقان ءجايت تە وسى. ەڭ سوڭعى شۋماق:

پاتشا ءتىپتى قاس ەمەس، بىزدەرگە دوس،

                                         اقىلداس، بايعۇس قازاق باسىڭدى قوس.

بۇل زاكون بىزگە تىنىشسىز بولدى عوي دەپ،

وزىنە جەتكىزسەڭشى جۇرگەنشە بوس.

بۇل دا كەلەشەك ۇلى اقىننىڭ جاناشىرلىق ءۇنى ەمەس پە.

تەكسەرىستەن شىعار قورىتىندى: «جاڭا زاكون» – ەشبىر كىناسى جوق، ءشۇباسى مەن كۇدىگى جوق ناعىز اباي ولەڭى. وعان كەرەك دەرەك – ولەڭدە تۇنىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە، 1880-جىلداردىڭ باسىندا تەرەڭ ءبىلىمدى، ورىس تىلىنە جۇيرىك دارا ازامات اباي بولعانىنا ەش كۇمان-كۇدىگىمىز جوق. ءىزباسارلارى شە دەسەڭىز، اباي جانىندا توپاي بەيسەمبايدان باسقا شاكىرت بولماعان. كوكباي، ءارىپ، ماعاشتار ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، وزگەلەرى دە ءالى جاس.

ەندى ادەبيەتشى عالىم سەرىكباي قوسان ءوزىنىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ اباي نۇسقاسى» اتتى ماقالاسىندا كەلتىرگەن ەكى دەرەككە توقتالايىق. 1882 جىلى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ومبىداعى بولىمىنەن سەمەيدەگى ستاتيستيكالىق كوميتەتكە قازاق اۋىز ادەبيەتىن جيناستىرۋ جايىندا تاپسىرىس كەلىپ تۇسەدى. وعان كوميتەت حاتشىسى بىلاي دەپ جاۋاپ جازادى: «ك كراينەمۋ موەمۋ سوجالەنيۋ، يا نە موگۋ وكازات سودەيستۆيە وتدەلۋ ۆ سبورە مەستنىح كيرگيزسكيح سكازوك پو نەزنانيۋ يازىكا، تاك ي پو نەدوستاتكۋ ۆرەمەني. پولاگايۋ، چتو ۆ ەتوم وتنوشەني دليا وتدەلا موگ بى پولەزەن يبراگيم كۋنانباەۆيچ ۋسكەنباەۆ (ۋپراۆيتەل مۋكۋرسكوي ۆولوستي), ۆەسما رازۆيتىي كيرگيز، ۋمەيۋششي پريتوم پيسات پو رۋسكي دوستاتوچنو سۆيازانو» (بايعاليەۆ ب. اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە. الماتى، 2001. -36 بەت).  وسىلايشا اباي ەل ىشىندە تارالعان «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىن وڭدەپ، تولىقتىرۋدى قولعا العان. ەكىنشى دەرەك. 1884 جىلى مارت ايىندا ومبىعا «جاڭا زاكون» ولەڭى وسى جىرمەن بىرگە جولداعان. تارتۋ («قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى مەن ءسوز بولىپ وتىرعان «جاڭا زاكون» ولەڭى) جىبەرىلگەن كونۆەرتتە: «سەميپالاتينسكوگو ۋەزدا، چينگيزسكوي ۆولوستي، ا.ك.» دەگەن ادرەس جازىلعان.

بۇل دەرەككە قاتىستى س.قوسان: «قازاق قوعامىنا زور ناۋبەت اكەلگەن «جاڭا نيزام» زاڭى تۋرالى وتە ويلى ولەڭ جازاتىنداي ابايدان باسقا اقىن بولدى ما ەكەن؟» دەپ پىكىر قوسادى.

تەرگەۋدە جۇرگەن ابايدىڭ ساقتىقتى مىقتاپ ويلاستىرعانى حاق. ەگەر ولەڭ بولەك جىبەرىلسە، سەزىكتى كورىنبەكشى. اباي ادەتىنشە «يبر.كۋنانباەۆ» دەمەي، تەك «ا.ك.» دەپ كورسەتكەنى دە سول پاتشالىق تسەنزۋرانى اڭداعان ساقتىق شاراسى سياقتى. قاعازعا اراب قارپىمەن تۇسكەن ولەڭدى اباي ءوز قولىمەن جازعان با، الدە، ەل ىشىندەگى مولدانىڭ بىرىنە كوشىرتكەن بە؟ زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن جۇمىستىڭ ءبىرى وسى. مۇنى جازۋ (پوچەرك) باسقانىكى، دەمەك، ولەڭ دە ابايدىكى ەمەس دەگەن شالاعاي تۇجىرىمعا بارمايىق دەپ ايتىپ وتىرمىن. ولەڭنىڭ وزىنەن باسقاداي شەشۋشى دالەلدى ىزدەستىرۋ بوس اۋرەشىلىك.

ولەڭ قاي جىلى جازىلعان؟ بىردەن ايتايىق، 1884 جىلعى ەمەس. بۇلاي دەسەك قاتتى جاڭىلىسامىز. سوڭعى شۋماقتار ونىڭ ءتورت جىل بۇرىنعى ولەڭ ەكەنىنىڭ ايعاعى. سەزىمىنە قاتتى اسەر ەتكەن وقيعانى كەيىنگە قالدىرۋ ابايعا جات. ولەڭ 1880 جىلعى دەۋىمىزگە جاناما دالەل، وسى جىلى كرىلوۆتان العاش اۋدارىلعان «جارلى باي» اتتى مىسال. ەكى ۇزاق ولەڭدى («جاڭا زاكون» - 34, «جارلى باي» - 24 شۋماق) سالىستىرا قاراساق، ەكەۋى ءبىر مەزگىلدىكى ەكەنى اڭدالماق. ويتكەنى، ەكەۋى دە قاراپايىم قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن جازىلعان.  اۋىزشا جىرلايتىن ەل اقىندارىنىڭ ۇلگىسىنە جاقىن. بۇل اباي اقىندىققا «ۇلكەن ءورىستى، الەۋمەتتىك ەڭبەك دەپ» (اۋەزوۆ) ءالى كىرىسپەگەن دەگەن ءسوز. مۇنى   «ولەڭنىڭ كوركەمدىك جاعى ناشار، ابايدىڭ بىزگە ءمالىم شىعارمالارىنان كوش تومەن» دەگەن كەشەگى كۇنگى پايىمدارعا بولا ايتىپ وتىرمىز.

سونىمەن، سۇڭعىلا اباي 12 اۋىر ايىپپەن تەرگەۋگە تۇسكەن حالدە، ساياسي ەركىندىكتى اڭساپ جازعان «جاڭا زاكون» ولەڭى ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، الاش جۇرتى! «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، عىلىمي اينالىمعا العاش رەت ءتۇسىپ وتىر. جارتى عاسىرداي تاسادا قالىپ، ۇمىت بولعان جىرعا كەڭىرەك تۇسىندىرمە بەرگەن جايىمىز سول.

سۇبەلى ولجامىز قاي قىرىنان بولماسىن اباي مۇراسىن بايىتا ءتۇستى. تۋىندى، اسىرەسە، بولىس اباي (1878 جىل) مەن وقىمىستى اباي (1882 جىلى) ارالىعىنىڭ ويسىراپ تۇرعان ولقى تۇسىن تولتىرىپ، ۇزىلگەن ءجىبىن جالعاعانىمەن قۇندى. كوپشىلىك قاۋىم دا وسىلاي قابىلدار دەگەن سەنىمدەمىز.

 

جاڭا زاكون 

 

ورىسقا قاراعالى كوپ جىل بولعان،

ءبىر دە ەركەك جوق ەل ءۇشىن ەڭبەك قىلعان.

پاتشاعا بارىپ جۇرگەن جاقسىلارى،

شەكپەن ءۇشىن، شەن ءۇشىن بوسقا ۇمتىلعان.

 

حابار جەتىپ پاتشاعا ءبىزدىڭ جاقتان،

جانى اشىپ ويشىلارعا وي ويلاتقان.

قازاققا وسى جاقسى، پايدالى دەپ،

ويشىلار جاڭا زاكون - نيزام تاپقان.

 

شىعارعان ءبىر زاكوندى قازاققا دەپ،

بۇرىنعىداي قالماسىن ازاپقا دەپ.

قازى، مايور، ءتىلماش پەن كازاك-ورىس،

ەلدى يتتەي تالاماسىن مازاققا دەپ.

 

تۇزەتەمىن دەسە دە قازاق حالقىن،

ىشتەگىلەر كوپ بىلمەس ەلدىڭ پارقىن.

نيەتى ادال بولسا دا، پايدا قىلماق،

ءوزىم پايدا دەمەيمىن مۇنىڭ ارتىن.

 

بولىستىق قىلسا داعى ادام عوي دەپ،

ەسكى زاكون بۇلارعا جامان عوي دەپ.

سوۆەتنيك، اعا سۇلتان، قازىلىققا،

جاراتپايدى قازاقتى نادان عوي دەپ.

 

وسى-اق جەرى بىزدەردى كەم كورگەنى،

جامان مەن جاقسىمىزدى تەڭ كورگەنى.

كەڭەستەن دە قالىپپىز جاڭا تاعى،

قازاققا قويىلىپتى شەن بەرمەگى.

 

راس، قازاق – نادان ەل، ءجون بىلمەيدى،

ءار اقىلدى،  ورىسپەن تەڭ بىلمەيدى.

وزگە تاعلىم، ونەرمەن جوق بولسا دا،

ءوز پايداسىن وزگەدەن كەم بىلمەيدى.

 

ويازنوي مەن سۋديا – ەندىگى ۇلىق،

ولاردىڭ جالۋاناسى تىم-اق تولىق.

ەركى جوق ەل، يەن مال كەز بولعان سوڭ،

ولار قىلماي قالا ما استامشىلىق؟

 

ولار داعى تاۋبەسىنەن جاڭىلماي ما؟

قيسىنى اقشا الۋدىڭ تابىلماي ما؟

ارتىندا – پوموشنيك پەن كوپ شەنەۋنىك،

بولتىرىك قاسقىرداي-اق جابىلماي ما؟

 

كەڭەستە ءبىر كىسىڭ جوق سەنىڭ مىقتى،

ءجون بىلمەس ناداندىققا اتىڭ شىقتى.

كۇزەتى جوق قوي قوراداي ارالاۋعا،

بۇرىنعىدان ەندى ارتىق بولار ءتىپتى.

 

ءبۇيتىپ تۇرسا قازاقتا جان قالار ما،

ونىڭ جايىن كىسى جوق اڭعارارعا.

قاتىنىڭنىڭ وزىندە ەركى بار ما،

ونىڭ دا ەركى وياز بەن جاندارالدا!

 

قىلمايدى مۇنى ويلانىپ قازاق كەڭەس،

الىستان وي ويلانىپ ۋايىم جەمەس.

قازاققا «ءوز زاڭىڭمەن تۇر» دەسە دە،

ەركىڭ تۇگىلى، كوپ ءىسىڭ وزىڭدە ەمەس.

 

ەر، قاتىن جانجال بولسا اندا-ساندا،

ءبىتىرۋشى ەدى كىتابىمەن ۋكاز مولدا.

مۋفتيدەن ءبىزدى ايىردى، ۋكاز قالدى،

ەندىگى ەرىك وياز بەن جاندارالدا.

 

Opىس ءبىزدىڭ قاراماس توتەمىزگە،

شاريعاتسىز، بيلىكسىز كەتەمىز بە.

بىزدەردەن زاڭى بولەك، ءدىنى بولەك.

ولار نەگە كىرىستى نەكەمىزگە.

 

جاقپاسا «نادان» ءبىزدىڭ قىلىعىمىز،

كەلىسپەسە «قازاقشا» ءجۇرۋىمىز.

دىنىمىزگە تيىسپەسىن، وزگەمىزدى،

ءوز زاڭىنا سالسىنشى ۇلىعىمىز.

 

ونباسى، ەلۋباسى وڭكەي زالىم،

بىلەرى از، بىلمەسى كوپ، جۇرتقا ءمالىم.

جەر بولمەك، اقشا بولمەك ولاردا ەكەن،

شىعىپتى نادان ەلدەن بەك كوپ الىم.

 

سۇيگەنىڭە (شار) سالاتىن زامان كەتتى،

بولىسناي سياز دەگەن تاعى جەتتى.

ءبىر بولىستان شىعادى ءدال سەگىز بي،

ولاردىڭ بىرەۋى اراز، ءبىرى كەكتى.

 

بي ەكەۋ بولسا، داۋى تورتەۋ دەيمىن،

بي كوبەيىپ، ەلىڭدى ورتەر دەيمىن.

ساناعاندا جاقسىدان جامانىڭ كوپ،

كوپ جامانىڭ جاقسىڭدى قۇرتار دەيمىن.

 

ەل بۇزىلار ەسىرىك، ماس كوبەيىپ،

ادەپ كەتەر اياق پەن باس تەڭەلىپ.

ۇلىققا كوپتىڭ ءسوزى بولدى ەكەن دەپ،

كوپ جامانعا جالىنار باس شومەيىپ.

 

ورىسقا كوپتىڭ ءسوزى الىنعان سوڭ،

كوپ جامان تاۋبەسىنەن جاڭىلعان سوڭ.

جاقسىڭ دا ادامدىق جوق يت بولادى،

ەرىكسىز كوپ جامانعا جالىنعان سوڭ.

 

بولىستار ءتۇزۋ بيلىك ايتا الا ما؟

بيلىگىن بيلەر تۋرا تارتا الا ما؟

«سەندەردى بىزدەر سايلاپ قويماپ پا ەدىك؟»

دەگەن سوڭ ونىڭ ءسوزىن قايتارا ما؟

 

بىت-بىت بوپ ەندى قازاق ارازداسار،

ۇلىققا شاۋىپ بارىپ قاعازداسار.

ءوزى زالىم جاقسىنى قورقىتپاققا،

قىلماعانىن «قىلدى» دەپ جامانداسار.

 

شەنەۋنىك دوزنانياعا اقشا الادى،

تەرگەۋشى «كۋا ايتتى» دەپ باس سالادى.

اق، قاراڭ تابىلمايدى «كوپ» ايتقان سوڭ،

كوزىڭنەن اققان جالعىز جاس قالادى.

 

جامانعا جاقسىنى ۇلىق بەردى جىعىپ،

كوپ تەنتەككە «ماقۇلدى» قويدى تىعىپ.

«ۇردى، سوقتى، تالادى، پارا الدى» دەپ،

قور بولارسىڭ، وتىرىككە ەسىڭ شىعىپ.

 

وتىرىك، ارىز-شاعىمعا  ەسەپ بولماس،

ايتىلماعان قازاقتا وسەك بولماس.

قۇر بوسقا كۇندە تەرگەۋ كوبەيگەن سوڭ،

تىنىش جاتىپ ۇيىقتاۋىڭا توسەك بولماس.

 

تالاۋ، توناۋ، بارىمتا، كىسى ءولتىرۋ،

ءيا، بىرەۋدىڭ مۇلكىنە ءورت جىبەرۋ.

پارا الماق سونداي ىستەر ولاردا دەپ،

قازاقتا سونان شىقتى يتتەي ءۇرۋ.

 

قاراسام وسى كۇنى ەل تۇرىنە،

قازاقتان دوستىق كەتتى ءبىر -بىرىنە.

قىلماعاندى قىلدى دەپ جالا جاۋىپ،

جالعان كۋا سالادى جاۋ جەمىنە.

 

قالاعا شاۋىپ جاتىر اتىن بۇلاپ،

اقىل ايتار اقساقال قالدى جىلاپ.

ارى جوق، ۇياتى جوق ءبىر زاكونشىك،

ورىستان تاۋىپ الار ءوزى سىناپ.

 

ار كەتتى، ۇيات كەتتى، نامىس كەتتى،

زاكونشىلەر تارتتىردى-اۋ كوپ بەينەتتى.

ەڭ بولماسا قورىقپايدى قۇدايدان دا،

جالعان انت كۇندە ىشەدى، كوزىم جەتتى.

 

ەلگە ورىس كەلۋشى ەدى باياعىدا،

پارا تۇگىل، ەم ەكەن تاياعى دا.

اقساقالدى جيىپ اپ، سۇراپ ءبىلىپ،

اقىلمەن قىلۋشى ەدى اياعىندا.

 

قالمادى قازىر ەلدە ادامشىلىق،

ادام تۇگىل، يت قىلماس مۇنداي قىلىق.

شىن مەن وتىرىكتى ايىرا الماي،

كورگىسىز قىپ كەتەدى ەندىگى ۇلىق.

 

قىلماعان بۇرىن قازاق مۇنداي ءىستى،

مۇنداي قىلىق مىنەكي باسقا ءتۇستى.

ءجۇز ارىزدان بىرەۋى  راس ەمەس،

قايتا ارسىز، ۇياتسىزدىڭ ءسوزى كۇشتى.

 

ەلدەن بولەك تۇسكەن جوق ماعان ازاپ،

قور بولدىڭ ءبىرىڭ قالماي ءبارىڭ قازاق.

جانى اشىماس زاكونشىك شەنەۋنىكتەر،

تىلىمەنەن بولدىڭدار جۇرتقا مازاق.

 

پاتشا ءتىپتى قاس ەمەس، بىزدەرگە دوس،

اقىلداس، بايعۇس قازاق، باسىڭدى قوس.

بۇل زاكون بىزگە تىنىشسىز بولدى عوي دەپ،

وزىنە جەتكىزسەڭشى جۇرگەنشە بوس.

 

نيزام (ارابشا) – زاڭ، زاكون.

وياز – ورىستىڭ «ۋەزنوي» دەگەن ءسوزى. ءار وبلىس ۋەزدەرگە بولىنگەن، سول ۋەزدى باسقارۋشى ادام.

جالۋاناسى – ورىستىڭ «جالوۆانيە» ءسوزى، ايلىق الاتىن اقشاسى، قازىرگى لەكسيكادا «جالاقىسى» دەگەن ماعىنادا.

ۇلىق – گەنەرال-گۋبەرناتور (جاندارال), وياز، سۋديا سياقتى پاتشالىق بيلىكتىڭ يەلەرى.

كەڭەس – بۇل جەردە پاتشا بيلىگى جانىنداعى ۇلت ماسەلەسىن تالقىلايتىن ورىن.

 ىشتەگىلەر – بۇل جەردە رەسەي مەملەكەتىنىڭ زاڭ شىعارۋشى ۇلىقتارى مەن ويشىلدارىن ايتقان.

مۋفتي – مۇسىلمان ەلىندە ءدىن باسشىسى.

كوپتىڭ ءسوزى – بۇل جەردە «پروتوكول» دەگەن ماعىنادا.

اسان وماروۆ، ابايتانۋشى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz