جەتپىس-سەكسەن جىلدان كەيىن تۋىسىن تاپقان، تۋعان جەرىنە قايتقان... وسىنداي تاعدىر قازاقتا وتە كوپ، باسقا حالىقتاردا ونداي شەتىن نارسەنىڭ بار-جوعىن بىلمەيمىن. سودان ءوزىم كۋا بولعان كوپتەگەن جاعدايلاردان قىزىقتىراق ەكەۋىن وتە قىسقاشا باياندايىن:

1997-جىلدارى شەتتەگى قازاقتاردىڭ كوشىپ  كەلۋىنە كەڭ مۇمكىندىك اشقان، تۇپنۇسقاسى قازاقشا جازىلعان «كوشى-قون زاڭى» ىسكە اسقان كەز ەدى. (كوميسسيا جەتەكشىسى ءماجىلىس دەپۋتاتى اكىم ىسقاق، مۇشەسى قوعامدىق بەلسەندىلەر ورالمان زيالىلارى الماس، قايرات، راحىم ت.ب.) سول كەزدەگى قارجى ءمينيسترى (كوشى-قون دەپارتامەنتى سونىڭ قۇرامىندا) كارجوۆا حانىم شەتتەن قايتقان قازاقتاردى ءوزى قارسى الىپ كوشى-قون ساياساتىن قولداۋشى رەتىندە قاتتى كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن كەز.

سونداي تاعى ءبىر جولى يراننان كەلەتىن ورالمانداردى اۋەجايدا مينيستر حانىم ءوزى قارسى الاتىن بولىپ، ءبىز «قازاق ەلى» گازەتى اتىنان (باس رەداكتور باقىت ساربالاۇلى) ەرە باردىق. كوپ كۇتتىرمەي ۇزىن اق كويەك كيىپ، باسىنا سالدە وراعان ەركەكتەر، ورانىپ-شىمقانعان ايەلدەر، الا-قۇلا كيىمدى بالالار  شۇبىرىپ شىعىپ كەلدى. مينيستر كەلگەندەرگە ارناپ رەسمي قۇتتىقتاۋ ايتىپ، جىلى لەبىز ءبىلدىردى. كوزدەرىنە جاس الىپ، قۋانىشتان قوبالجىپ تۇرعان قانداستارىمىزعا قاراپ ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىز تولقىپ تۇردى.

سولاردىڭ ىشىندە شاماسى سەكسەندى ەڭسەرگەن بولسا دا ءالى دە شيراق قوزعالىستى ۇستىنە قازاقى قامزول كيىپ، باسىنا اق جاۋلىق سالعان اجەگە كوزىم ءتۇستى. جەتىپ بارىپ، قولىن الىپ امانداستىم. جاقىن ورىندىققا تىزە بۇكتىرىپ، تىلدەسە باستادىم. قولىمدا ديكتافون اجەنىڭ اۋىزىنان شىققان ءار ءسوزى جازىلىپ جاتىر.

بىردەن تاڭداندىرىپ نازارىمدى اۋدارعان جاعداي قاريا جاستاعى اجەنىڭ ءسوز اۋەنىنىڭ عاجاپ قازاقىلىعى، قۇلاققا سونشا جاعىمدىلىعى! ءسوز ساپتاۋى بالا كەزىمنەن ءوز اپامنان قۇلاعىمدا قالعان وزگەشە كونەلىگى، قازىرگى قازاقشا «گوۆوردان» مۇلدە بولەكتىگى! بىراق، ماعان سونداي تۇسىنىكتى، جانىما ەتەنە جاقىن سوزدەر ەدى. سول كەزدە توقسانعا قايقايعان كارى اجە ون التىنشى جىلدىڭ الاساپىرانىنان كەيىن باس ساۋعالاعان اۋلەتىمەن بىرگە، ءبۇلدىرشىن بويجەتكەن شاعىندا بوتەن ەلگە اۋعان ەكەن. قىزىلوردانىڭ وڭتۇستىك باتىسىنان باستاپ قيىن-قىستاۋ ساپارمەن تۇركىمەندى باسىپ، يرانعا جەتسە كەرەك. ەستەلىكتەرى تاسقا قاشاعانداي  ەسىندە سول قالپى ساقتالعان، قىم-قۋىت وقيعالاردى سول كەزدىڭ سوزىمەن، سول كەزدىڭ ۋاقىتىمەن ءدال قالپىندا توگىلدىرىپ ايتىپ وتىر. اتتەڭ، ۋاقىت قىسقا بولدى دا اڭگىمەمىز شورت ءۇزىلىپ، كەلگەن ورالماندار اۆتوبۋسقا وتىرىپ ورنالاساتىن جاققا ءجۇرىپ كەتتى.

مەنىڭ كوكەيىمدە قازاقتىڭ 70-80 جىل بۇرىنعى سويلەۋ مانەرىن  ساپ قالپىندا قالىڭ قازاققا قايتا اكەلگەن قاريانىڭ عاجاپ زەردەسى ۇمىتىلماي ەستەلىك بولىپ قالدى. ءارى، اراسى التى ايلىق قاشىقتاعى شىعىس قازاعى مەن باتىس قازاعىنىڭ ءسوز اۋەنىنىڭ اينا-قاتەسىز ۇقساستىعى ءتىلىمىزدىڭ قانشالىقتى بىرەگەي ەكەنىن دە مەنىڭ ەسىمە تاعى ءبىر سالعانداي بولدى. ال، مىسكىن اجە ارتتا قالعان تۋعان-تۋىسىن تاپتى ما، جوق پا ونى تەكتەۋگە  مۇرشا بولماي  بۇل وقيعا  دا ۇمىت بولا باستاعان-دى. بىراق، قاشقان قازاقتىڭ ارتتا قالعان حالقىنا قانشالىقتى ادال ەكەنىن كورسەتكەن ەلەۋسىز ءبىر تاريحي تۇلعا قالاي ۇمىتىلسىن!

ەكىنشى وقيعا بۇدان مۇلدە بولەكشە. ۇلت اپتالىعى «انا ءتىلى» گازەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىمدە موڭعوليادان كوشىپ كەلگەن ساعيدان دەگەن قاريا، ۇيىمىزگە قىدىرىپ كەلىپ ءجۇرىپ، ابدەن سارعايىپ قىرقىلىپ تۇسۋگە از قالعان  ءبىر بەت جازۋلى قاعازدى قولىما ۇستاتتى. «ءاي، اباي بالام! مىنا قاعازدا مەنىڭ اكەمنىڭ وسى جاقتا قالعان اعا-ىنىلەرىنىڭ اتى ءجونى بار. جەتپىسىنشى جىلدارى قازاقستاننان موڭعولياعا كەڭەسشىلىككە كەلىپ جۇرگەن ءبىر قازاققا بەرىپ ەدىم. ول ەش حابارسىز كەتتى. سەن گازەتتە ءجۇرسىڭ عوي، جازىپ كورشى!» دەگەن-ءدى. قاعازداعى اتى-جوندەرگە كوز توقتاتقان سوڭ، قاريادان سۇراستىرسام جاعداي بىلاي بولعان ەكەن:

ساعيدان قاريانىڭ اكەسى بايزىكىر دەگەن كىسى بوزبالا جىگىت كەزىندە قازان قالاسىنداعى ءدىني مەدرەسەدە وقىپ ءجۇرىپتى. قىزىل توڭكەرىستەن كەيىن قوجا-مولدالاردى قۋدالاۋ باستالعاندا بايزىكىر ۇيىنە ورالادى. اكە-شەشەسىمەن قوشتاسىپ، ولاردىڭ ىقىلاسىن الىپ باس ساۋعالاۋ ءۇشىن رەسەي شەكاراسى ارقىلى موڭعولياعا وتەدى. سول ەلدىڭ قوبدا ايماعىنا قاراستى قازاقتاردىڭ ورتاسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. ءبىلىمى جەتتىك مولدالىعى ءۇشىن ونداعى قازاقتار كىرمە جىگىتتى باۋىرىنا تارتقان. سوندا، باس قۇراپ، ءۇيلى-باراندى بولادى. قوبدا ايماعىنىڭ (كەيىن بايان-ولگەي) بۇلعىن ولكەسىندەگى قالىڭ ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، بالا-شاعاسى ەندى عانا ەسەيىپ، دەر جاسىنداعى جىگىت اعاسى  بولا باستاعاندا موڭعوليادا 1938-ءدىڭ «ەسىركۋ ۇستاۋ» (توڭكەرىسكە قارسىلاردى ۇستاۋ) ناۋبەتى باستالادى. بايزىكىر يمام دا بۇل قۇرىقتان قۇتىلا الماعان. (قوبدا ايماعىنان ءتورت مىڭداي قازاق، موڭعوليا بويىنشا جەتپىس مىڭ لاما ۇستالىپ اتىلعان) سوندا ۇيىنەن ۇستالىپ بارا جاتىپ، ۇلكەن ۇلى ساعيدانعا قازاق ەلىندەگى سەمەي جەرىندە  قالعان ءتورت اعاسى، ءبىر ءىنىسىنىڭ اتىن  جازدىرىپ، كۇندەردىڭ كۇنى زامان تۇزەلسە ۇمىتپاي ءجۇرىپ، تۋىستارىڭدى تاۋىپ الارسىڭ، دەپ امانات ءسوزىن ايتىپ كەتە بارعان ەكەن.

ال، مەن ساعيدان قاريانىڭ وسى اماناتىن ءبۇتىن قازاقستانعا جەتكىزۋ ءۇشىن جازۋ ونەرىمدى سالىپ، ءبارىن انىق-قانىق قىلىپ «قايدا ەكەن، قايران تۋىسىم؟» دەگەن ماقالا جازىپ سول كەزدەگى تارالىمى ەڭ كوپ «حالىق كەڭەسىنە» اپارىپ بەردىم (جۋرناليست زامانداسىم ادىلعازى قايىربەكوۆپەن تانىسىپ قولىنا تاپسىرىپ ەدىم). ماقالا گازەتكە جاريالاندى.

ءبىر اي شاماسى ۋاقىت وتكەن بولۋ كەرەك. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ۇيىمىزگە ساعيدان اقساقال كىرىپ كەلە جاتتى. ءجۇزى قاتتى قۋانىشتى. سويلەي كىردى: «اباي، ءشۇيىنشى! تۋىسىم تابىلدى!» دەيدى. تالدىقورعاننىڭ سارقان اۋدانىندا دارىگەر بولىپ ىستەيتىن بالاسى بۋراحاننىڭ ماشينەسىمەن كەلىپتى. جۇك قورابىنا سالىپ اكەلگەن ءتىرى قويى بار. قۋانىشتى اڭگىمەنىڭ ۇزىنىرعاسى بىلاي بولىپ شىقتى.

اۋداندىق دارىگەرحاناعا بۋراحاننىڭ اتىنا ەسىك قالاسىنان ءبىر حات كەلىپ تۇسەدى. اشىپ وقىسا قايرانباەۆا نۇريلا دەگەن كىسىدەن ەكەن. بۋراحان ءوزى قانىق اتى-جوننەن  اكەسىنىڭ نەمەرە قارىنداسى ەكەنىن بىردەن تۇسىنە قويادى. ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشادى. ساقاڭ قۋانىشتى حابار قۇلاعىنا تيگەندە سەكسەن جىل بويى توڭ بولىپ جاتقان ساعىنىش جاسى  اقساقالدىڭ ساقالىنا اعادى. دەرەۋ ەسىككە تەلەگامما سالادى. شۇعىل جولعا قامدانادى. ەسىك قايداسىڭ دەپ التى ءجۇز شاقىرىم قاشىقتا جاتقان سارقاننان جولعا شىققان بەتى وسى.

كەۋدەلەرىندەگى شەر بولىپ قاتقان تۋىستىق ساعىنىشپەن  جولىققان كەزدەگى  اپكە-ىنىلەردىڭ كورىسۋ كوز جاسى ءۇش ساعات بويى تيىلماپتى. بۇعان قاراپ تۇرعان بالا-شاعالارى، جاقىن كورشىلەرى قازاق ءۇشىن تۋىستىڭ قانشالىق قىمبات ەكەنىن ءبىر ۇقسا كەرەك... سەكسەن جىلدان كەيىن تابىسقان  تۋىستار جاتا-جاستانا باستان وتكەن ومىرلەرىن ايتىسقان قالىڭ تاريحتىڭ ەڭ قىسقاشاسى، تاعدىرلىق كەزىگۋدىڭ حيكمەتى بىلاي بولعان ەكەن:

الماتى قالاسىنىڭ شىعىسىنداعى المالى ولكە ەسىكتەن جەتىسۋدىڭ تاعى ءبىر المالى مەكەنى سارقان وڭىرىنە حات جازىپ وتىرعان زەينەتكەر ۇستاز قايرانبايقىزى نۇريلا اكەسى ۇستالىپ، جەسىر قالعان شەشەسى تىرشىلىك تاۋقىمەتىنەن كوز جۇمىپ بەس جاسىندا تۇلدىر جەتىم قالعان. بوتەن ادامدار كەلىپ «دەددومعا» الىپ كەتەدى. قارشاداي نۇريلانىڭ ەسىندە قالعانى بىرەۋلەر كەلىپ ۇستاپ اكەتكەن اكەسىنىڭ ەلەس بەينەسى، اۋرۋدان الدە اشتىقتان كوز جۇمعان شەشەسى عانا. سەمەيدەگى بىرلىك دەگەن تۋعان اۋىلىنىڭ اتى جادىندا جاتتالعان ەكەن...

ساعىنىشپەن زۋلاعان ەسەپسىز كۇندەر دە سىرىعىپ ءوتىپ، ەسەيىپ بويجەتكەن بولىپ مۇعالىم ماماندىعىن الىپ شىعادى. «اتتەڭ، شىركىن ءبىر تۋىسىمدى تاپسام!» دەپ، كوكەيىنەن ءبىر ءسات كەتپەگەن ءۇمىت جەتەگىمەن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى اباي اۋدانىنداعى بىرلىك اۋىلىنا بارادى. اۋىلداعى سەلسوۆەتتىڭ  كومەگىمەن تاعى قانشاما شىرعالاڭ ىزدەۋمەن ءجۇرىپ، اتالاس تۋىسى دەمەۋحان دەگەن قاريانى تاۋىپ الادى.  ابدەن قاۋساعان قاريا قىزدىڭ اتى-ءجونىن بىلگەن سوڭ جىلاپ كورىسەدى. بۇلاردىڭ ءۇيىنىڭ جۇرتىن كورسەتەدى. نۇريلاعا قازىر ءبىر-نەشە قىزدان باسقا ەركەك كىندىكتى قالماعان ۇلكەن اۋلەتىنىڭ تاريحىن دا تۇگەل ايتىپ بەرەدى. نۇريلانىڭ اتاسى ەمبەرگەن دەگەن كىسىنىڭ التى ۇل، باتيقا، قابيبا دەگەن ەكى قىزى بولىپتى. اكەسى قايرانبايمەن تەتە اۋباكىر، كوپىلتاي، كوپەسباي دەگەن كوكەلەرىنەن كىشى بايزىكىر، بيزىكىر دەگەن ۇلدارى بولعان. اتاسى وسى ۇلدارىنا ارناپ كەزىندە ارعىن سالتىمەن التى اق وتاۋ دايىنداپ تىككەن ەكەن، سول كەزدە ماڭايىنداعى جاماعايىن ەلى «التى وتاۋدىڭ» اۋىلى اتاندىرىپ كەتسە كەرەك...

زامان الاساپىران بولىپ، ادامنىڭ قارا باسى امان قالۋ-قالماۋ تالقىعا تۇسكەن كەزدە ەمبەرگەن اتاسى عۇلامالىق بىلىمگە ەرتە سۋسىنداعان ۇلى بايزىكىردىڭ امان قالۋ جولىن بوتەن ەلگە باس ساۋعالاپ كەتۋ دەپ شەشىپ، ال قالعاندارىمىز ەلمەن بىرگە كورەيىك دەسە كەرەك. بىراق، دەمەۋحان قاريانىڭ ايتۋى بويىنشا، قىزىل توڭكەرىستىڭ قاندى قۇيىنىندا بايزىكىردەن كىشى كەنجە ءىنىسى بيزىكىر اعامدى تاۋىپ الام دەپ حابارسىز كەتكەن، قالعان ءتورت ازاماتتىڭ ءبىرى قىتايعا اۋعان ەلگە ەرىپ شەكارادا وققا ۇشقان، ءبىرى اشتىقتان ولگەن، ءبىرى وتىز جەتىنىڭ ورتاسىندا «حالىق جاۋى» دەپ ۇستالىپ سىبىرگە ايدالىپ كەتكەن ەكەن. قاريانىڭ ايتىسىندا ەمبەرگەن اۋلەتىنەن ءبىرلى-جارىم قىزداردىڭ ءتىرى قالعانى، ەگەر امان بولسا، سول بايزىكىردەن ءۇرىم-جۇراعات قالسا قالعان شىعار دەگەن ءۇمىت ءسوزى نۇريلانىڭ كوز جاسىن تامىزا وتىرىپ جازىپ العان بلوكاناتىندا قانشاما جىل سارعايىپ جاتقان ەدى...

سولايشا، تۋىستى ىزدەۋمەن، ەلەڭدەۋمەن جىلدار دا جىلجىپ وتەدى. نۇريلا دا تۇرمىسقا شىعىپ قىزدى بولىپ، ول قىزى دا ۇزاتىلىپ  زەينەتكەرلىك جاسقا كەلگەندە تۋعان كۇيەۋ بالاسىنىڭ قولىندا تۇرادى. الدەبىر كۇنى ءۇيدىڭ پوشتا جاشىگىنە  كەلىپ تۇسكەن «حالىق كەڭەسى» گازەتىندەگى «قايدا ەكەن قايران تۋىسىم؟» دەگەن توسىن ماقالا كوزىنە وتتاي باسىلادى. قۋانىش پەن قاتتى تاڭدانىستان كوزى جاسقا تولىپ باياعى ەسكى بلوكاناتىن اشىپ قارايدى. بارلىق كوكەلەنىڭ اتى اينا-قاتەسىز جازىلعان. اسىرەسە، باياعىداعى دەمەۋحان قاريانىڭ «ءبىر امان قالسا سول قالار» دەپ، ايتقان بوتەن ەلگە باس ساۋعالاپ كەتتى دەيتىن بايزىكىر كوكەسىنەن تاراعان اۋلەتتىڭ اتى-ءجونى كوز الدىندا سايراپ تۇر! ول كىسىدەن تاراعان ساعيدان، ءماۋلادان دەگەن كىسىلەردەن وسكەن ۇلكەن اۋلەت تۇگەل امان-ەسەن موڭعوليادان قازاقستانعا كوشىپ كەلگەنى  جانە وسى ەلدە قانداي ءبىر جاقىن تۋىس تابىلىپ جاتسا دەپ، سارقان اۋداندىق  دارىگەرحانادا ورتوپەد بولىپ ىستەيتىن ساعيدانۇلى بۋراحان دەگەن جىگىتتىڭ ءجونى اپ-انىق جازىلىپتى.

ءومىر بويى وزەگى تالا ارمانداعان تۋىسىنىڭ تابىلعانىنا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، تاۋەكەل دەپ بۋراحاننىڭ اتىنا ءوزىنىڭ ءمان-جايىن بايانداعان حاتتى جولداپ جىبەرگەن. بىراق، بۇل جاعدايدى قىزىنا دا، كۇيەۋ بالاسىنا دا ءلام دەپ ايتپاعان. حات جولداعان كۇننەن باستاپ كوڭىلىندە ءۇمىت پەن كۇدىك ارباسىپ، الگى تۋىستارىنىڭ اتتارى جازىلعان كوزىنە قۋانىش پەرىشتەسىندەي كورىنگەن گازەتتى جاستىعىنىڭ استىنا جاستاپ، ءالسىن-ءالسىن  كوزىنە جاس تولا، كوكەلەرىنىڭ اتىنا كۇرسىنە قاراپ الدەنەشە كۇندى وتكىزەدى.

تاعى ءبىر كۇنى جۇمىستان قايتقان قىزى قولىنا تەلەگامما ۇستاپ، ساڭعىرلاي سويلەپ كىردى: «ماما، تالدىقورعاننان ءسىزدىڭ تۋىستارىڭىز كەلە جاتىرمىز، دەگەن تەلەگرامما! ماما، بۇل نە عاجاپ ءسىز ەشقانداي تۋىسىم جوق، دەۋشى ەدىڭىز عوي!؟»

ءسۇيىنشى حابار اكەلگەن قىزىن نۇريلا باس سالىپ قۇشاقتاي الىپ، ەڭىرەي جىلادى. «يا، قۇداي كوز جاسىمدى كورگەن ەكەنسىڭ عوي!» دەپ. قىزىنىڭ قولىنا گازەتتى ۇستاتتى. ۇيلەرىندە ءدۇبىرلى تاريحي وقيعا بولعانداي كۇيەۋ بالاسى مەن قىزى ءالى كورمەگەن، ەشقاشان كەزىكپەگەن قىمباتتى تۋىستارىن قارسى الۋ دايىندىعىنا كىرىسىپ، زىر جۇگىرىستى. كورشى-قولاڭ دا، دوس-جاراندار دا تۇگەل قۇلاقتاندى. نۇريلا اجە جەتپىس جىل كۇتكەن تۋىستارىن ەندى جەتى ءمينوت كۇتۋگە تاعاتى قالماعانداي قولىنا ءبىر جاپىراق تەلەگرامما پاراقشاسىن ۇستاعان قالپى، اۋلاسىنىڭ الدىندا جاسقا تولا بۇلدىراعان كوزىن باتىس جاقتان الماي  تاڭنان  كەشكە  دەيىن تاپجىلماي تۇردى... مىنە، قيلى تاعدىردىڭ ەڭ قىسقاشا تاريحى وسى.

تۋىستار تۇگەل قاۋىشقان سوڭ، بايزىكىر اۋلەتى نۇريلا اپايلارىن ەرتىپ باياعى قارا مەكەن سەمەيدەگى جۇرتتارىنا دا باردى. ۇيلەنگەن كوكەلەرىنەن التى-جەتى جاسىندا جەتىم قالعان ءزابيرا، ءباتيلا اتتى اپايلارىنا دا بارىپ، جاڭا تابىلعان تۋىستارى ولاردى دا قۋانىشقا بولەدى. ءوز اۋلەتتەرىنەن ەركەك كىندىكتى قالعانىن كورگەن كارى قىزدار ەسكى قاسىرەتتەرىن ۇمىتىپ «ەندى، ولسەك تە ارمانىمىز جوق» دەستى... بۋراحان اتالارىنىڭ جۇرتىنان تاۋىپ العان ەسكى قازاننىڭ سىنىعىن كونەنىڭ كوزىندەي، كۇيىكتى تاريحتىڭ وزىندەي ەتىپ تورىنە اكەپ قويدى...

بۇل ماقالا نەگىزىندە، سول كەزدە جازىلۋ كەرەك ەدى، «حالىق كەڭەسى» گازەتىنە راحمەت  تە جولداۋ قاجەت ەدى، الايدا كوپ سەبەپتەرمەن سول كەزدە جازۋدىڭ ءساتى تۇسپەي قالعان-دى.

كەش بولسا دا جازىلعان وسى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە ايتارىم، سوۆەتتىك قىزىل قىرعىننان جان ساۋعالاپ قاشقان، قۇر قاشىپ قانا قويماي حالقىنىڭ قايماعىن قالقىپ، قانىن اعىزعان جاۋىز وكىمەتتىڭ جاندايشاپتارىمەن ارىستانشا الىسقان قاھارمەن قازاقتى كىنالاعان ايار يدەولوگيا دا كۇنى كەلگەندە كۇيرەدى.

ال، «ەلىم-جەرىم» دەپ، قايتا ورالعان وتانشىل قازاقتاردىڭ قازىر ىرگەسىن بۇتىندەپ جاتقان ەلىمىزگە  قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن از اقىلى بار كىسى دە پايىمداپ، تۇسىنەتىندەي كۇنگە دە جەتىپ قالعان سەكىلدىمىز.

مىنە، «قالعان قازاق پەن قاشقان قازاقتىڭ» مىڭداعان مىسالىنان  ءبىر مولتەك حيكايا وسىنداي.

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz