«انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان   بەلگىلى جازۋشى، ءتىل جاناشىرى ب.نۇرجەكەۇلىنىڭ جانايقاي  ماقالالارى (18.10.2018 ج، 10.01.2019 ج، 21.02.2019 ج) جانە وعان جاۋاپ رەتىندە جاريالانعان ە.قاجىبەك (24.01.2019 ج) پەن ءا.جۇنىسبەك ماقالالارى (31.01.2019 ج)  قازاق جازۋى رەفورماسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى اشىق كورسەتتى جانە تۋعان ءتىل تاعدىرىنا الاڭداعان قاۋىمدى بۇل ماقالالاردا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر بەيجاي قالدىرمايتىنى دا انىق. بۇل ماسەلەلەردى شەشپەيىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق ءتىل رەتىندەگى كەلەشەگىن قامتاماسىز ەتۋ دە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ءالىپبي قۇرامى مەن ەملە ەرەجەلەرىنە ۇلتتىق ءتىل مۇددەسى تۇرعىسىنان ساراپتاما جاساپ، وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت دەگەن پىكىردى قوستايمىز. ءالى دە كەش ەمەس، «ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇلى ءىستى» (ا.بايتۇرسىنۇلى) ءتۇزۋ دە داڭعىل جولعا تۇسىرەيىك، اعايىن!

قازاق جازۋىنا رەفورمانىڭ  قاجەتتىگىن، لاتىن جازۋىنا ءوتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن بۇگىندە قازاق قوعامى تۇگەل ءتۇسىندى دەۋگە بولادى. ال ءالىپبي قۇرامىنا، دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋىنا، جاڭا ەملە ەرەجەلەرىنە  كوزقاراس بىردەي ەمەس. باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ماسەلەگە قاتىستى  كەرەعار، قاراما - قارسى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ءبىر جاعى بۇل ەملە ۇلت ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق، ءتىلىمىز جاڭاردى، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى، وزگە ءتىلدىڭ ءتىل بۇزار ىقپالىنان قۇتىلدى، ۇلتتىق جازۋعا كوشەمىز دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ جاتىر. ال ەكىنشى جاق جاڭا ءالىپبي بۇعان دەيىنگى ءتىل بوداندىعىن جالعاستىرا بەرە مە، قوسامجار ەملە مەن تياناقسىز تۇجىرىمدار تاعى دا  ءتىلدى تۇسايدى، ەشتەن كەش جاقسى، ءالىپبي مەن ەملەنى تاعى دا سۇزگىدەن وتكىزەيىك، تالدايىق، تالقىلايىق، جەتىلدىرە تۇسەيىك دەگەن ويلاردى ايتۋدا. ءبىر-ەكى پىكىردى كەلتىرسەك:

«بىرىنشىدەن، بۇل ەملە قابىلدانعان سوڭ ءبىزدىڭ جازۋ، وقۋ سانامىز قانداي دا ءبىر تىلگە بايلانبايدى، تولىق تاۋەلسىز بولادى».(گ.مامىربەك  «جاڭا ەملەنىڭ جاڭاشىلدىعى نەدە؟», Abai.kz, 29.01.2019).كونەتس فورمى

«بۇل كيريلل جازۋىنىڭ ەملەسىن قايتالاعانىمىز بولىپ وتىر. ەندەشە لاتىن الىپبيىنە قازىرگى كيريل ورفوگرافيامىزدىڭ ۇلگىسىمەن وتۋگە بولمايدى. وندا كيريلدەگى ءتىلبۇزار ەرەجەلەرىمىزدى سول كۇيىندە قايتالاعان بولىپ شىعامىز».ء(ا. جۇنىسبەك«ءالىپبي دە، ەملە-ەرەجە دە ساراپتاۋدان وتە ءتۇسۋى كەرەك»، «ەگ.قاز»، 17.01.19).

2019 جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعان جاڭا ەملە ەرەجەلەرى - قوعامعا ۇسىنىلعان ءۇشىنشى نۇسقا. 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك، جەلتوقسان ايلارىندا كوپشىلىك تالقىسىنا ۇسىنىلعان جوبالارمەن سالىستىرعاندا ازدى-كوپتى وزگەرىستەر بولعانىمەن، نەگىزى - سول ۇستانىم.

تۋعان ءتىلدىڭ تىنىسىن اشتىرماي تۇقىرتىپ كەلگەن ءبىر عانا ماسەلەگە، جات تىلدىك ىقپالعا توقتالساق.

قازىر ۇلت ءۇشىن دە، ءتىل ءۇشىن دە شەشۋشى تۇستاعى نەگىزگى مىندەت پەن ماقسات - جازۋ رەفورماسى ارقىلى تۋعان ءتىلدىڭ تىنىسىن اشۋ. ال بۇل  قازاق ءتىلىن وزگە ءتىلدىڭ، ناقتى ايتقاندا ورىس ءتىلىنىڭ ءتىل بۇزار ىقپالىنان بوساتۋ  ارقىلى عانا مۇمكىن بولاتىنى انىق. «ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان ارىلۋىمىز كەرەك. ماسەلە، ءتىلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن الۋدا تۇر» ( ع.ەسىم،  №16, «انا ءتىلى»، 2018).  ب.نۇرجەكەۇلى اعامىز «جاڭا ءالىپبي ءتىل بوداندىعىن جالعاستىرا بەرە مە?» («انا ءتىلى»، 18.10.2018 ج) دەگەن سۇراقتى دا تەكتەن-تەك قويىپ وتىرعان جوق. ماسەلە قازاق تىلىندە شەت تىلدەردەن كەلگەن سوزدەردى قولدانۋعا، ءالىپبي قۇرامىنداعى جات ارىپتەرگە بايلانىستى بولىپ وتىر.

شەت تىلدەردەن كەلگەن سوزدەردىڭ جازىلىمىنا بايلانىستى ۇسىنىلعان ەملە جوباسىندا 22 پاراگراف بەرىلگەن، ال  ناقتى تۇجىرىم جوق. جەكە ارىپتەردىڭ جازىلىمىنا بايلانىستى ەرەجەلەردەن بۇرىن جالپى وزگە تىلدەردەن الىناتىن سوزدەردىڭ قولدانىلۋىنا بايلانىستى باستى قاعيدا، تۇجىرىمدى ايقىنداپ المايمىز با؟

جاڭا الىپبيدەگى جات ارىپتەر مەن وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى ماسەلەسى جالپىحالىقتىق تالقىلاۋلار بارىسىندا  جيى ءسوز بولدى. بۇل ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋى دا زاڭدى. ويتكەنى ءبىز جازۋ رەفورماسىن باستادىق، بىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقارالىق تەرمين سوزدەردى قولدانۋعا قاتىستى  بىرىڭعاي ەرەجەمىز بەن ۇستانار ناقتى قاعيداتىمىز بولماي وتىرعاندىقتان قيىندىقتارعا ۇشىراپ جاتىرمىز. ناتيجەسىندە ەكىۇشتى ەرەجەلەر مەن قوسامجار ەملە تاعى الدىمىزدان شىقتى. سوندىقتان دا قازاق تىلىندەگى جات تىلدىك زاڭدىلىقتار جانە حالىقارالىق سوزدەردىڭ قازاق تىلىندە ايتىلىمى مەن جازىلىمى ماسەلەسى قازىرگى جاعدايدا ءتىل بولاشاعىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەڭ قيىن، كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەي، ۇلتتىق جازۋ تۋرالى ايتۋ دا قيىن.

قازاق ءسوزىنىڭ سازدىلىعى مەن اۋەزدىلىگى جۇتاڭداپ، بوياۋى كەتە باستاۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى ءتىل بۇزار جات تىلدىك زاڭدىلىقتاردا جاتقانى انىق. حح عاسىر باسىندا وسى ماسەلە كوتەرىلگەندە الاش زيالىلارى بەكەر دابىل قاقپاعان ەكەن. ءوز تاريحىمىزدا وزگە ءتىلدىڭ دىبىستىق-ارىپتىك  قۇرامى مەن جازۋ ەرەجەسىن تۇگەل العان تاجىريبەمىز بار جانە ونىڭ ارتى نەگە اكەلگەنى دە بەلگىلى. ورىس تىلىنەن، ورىس ءتىلى ارقىلى باسقا شەت تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردى ورىس ءتىلى ەرەجەلەرىمەن ايتۋ، جازۋ ءتاسىلىنىڭ انا تىلىمىزگە ىقپالى قانداي بولعانىن بۇگىندە قازاق عالىمدارى اشىق ايتىپ وتىر ء(ا.قايداري، ءو.ايتبايۇلى، ءا.جۇنىسبەك، ب.قاليۇلى، ش.قۇرمانبايۇلى، ب.قاپالبەك، ب.يحسان ت.ب).ال جاڭا ءالىپبي مەن ەملە  ارقىلى وسى تاس بۇعاۋ ءتىل بۇزار ەرەجەلەردەن قۇتىلا الامىز با؟  «رۋسيزمدەردى قۇران سوزىندەي كيە تۇتىپ، سول كۇيىندە بۇلجىتپاي الۋ اۋرۋىنان» ء(و.ايتباەۆ  «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ونەگەسى مەن ءا.قايدار قاعيداسى»،«ەگ قاز»،  25.09.2017 ج)  ارىلا الامىز با؟

بۇل  اۋرۋدىڭ  بىزگە ءوتىپ كەتكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلىن جاڭا ءالىپبيدىڭ ەملەسىنەن  كورۋگە بولادى. تۋعان ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىنە سەنبەي، شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ باسىم بولىگىن تۇپنۇسقا ۇلگىسىنە جاقىنداتىپ جازامىز دەپ وتىرعانىمىزدى باسقاشا قالاي تۇسىندىرەمىز؟

قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ەملەسىندە وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەر كىرمە جانە شەتتىلدىك سوزدەر دەپ اجىراتىلعان، ياعني كىرمە ءسوز - قازاق ءتىلى زاڭىنا باعىنعان، يگەرىلگەن سوزدەر (ساماۋرىن، كاستوم، ءرول), ال شەتتىلدىك سوزدەر - «جازبا تۇرپاتى تۇپنۇسقاسىنان ۇلكەن ايىرماسى بولمايتىن وزگە تىلدەن ەنگەن ءسوز».

كەلەسى پىكىر بۇل تۇسىنىكتى تولىقتىرىپ تۇر.

شەتتىلدىك سوزدەر نەگىزىنەن ءالىپبي شەگىندەگى ارىپتەرمەن قازىرگى دونور ءتىل – ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىمەن تاڭبالانادى: akvarel, stil, lager, artıkl, kegl, fılm; moderator, marker, vaýcher, sýpervaızer, blokbaster» (ق.كۇدەرينوۆا  «جاڭا ەملە – سىندارلى قادام»،«ەگ.قاز»،22.01.19 ج).

جوعارىداعى «جازۋ، وقۋ سانامىز قانداي دا ءبىر تىلگە بايلانبايدى، تولىق تاۋەلسىز بولادى» دەگەن ءسۇيىنشى ءسوزىمىز قايدا قالدى؟ «دونور تىلگە» كۇنى قالعان ءتىل قالاي تاۋەلسىز بولادى؟ ورىس ءتىلى قازاق تىلىنە قاشانعى دونور بولماق؟

شەتتىلدىك «ءسوزدىڭ جازبا تۇرپاتىنىڭ تۇپنۇسقا تىلگە جاقىن بولۋى مەن كوزشالىمعا قوراش بولماۋى». شەتتىلدىك سوزدەردى تازا قازاقى ۇلگىمەن جازۋعا قارسىلار وسىنداي دا ءۋاج ايتىپ ءجۇر.

بۇل ۋاجدەر مەن تۇجىرىمداردى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جازۋ رەفورماسىنىڭ ءوزى سانادا جاتتالىپ قالعان كيريلل جازۋىنىڭ ءتىل بۇزار ىقپالىنان قۇتىلۋ ءۇشىن قولعا الىنعان جوق پا؟  قازاق ءتىلىنىڭ ءتول زاڭىنان تۋىندايتىن ايتىلىم، جازىلىم ۇلگىلەرى سول ءتىل يەسىنە كوزگە قوراش كورىنەتىن بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭعىرۋى، تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟  بۇل سول ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋىنان گورى وزگەنى زور، ءوزىن قور سانايتىن بوداندىق سانانىڭ، كەرىتارتپا پسيحولوگيانىڭ مىسالى سياقتى.

جاڭا ەملە ەرەجەسىندە «شەتتىلدىك بىرقاتار سوزدەر تۇپنۇسقاسىنا ۇقساس جازىلادى»(§76) دەپ كورسەتىلگەن.  بۇل ارادا تۇپنۇسقا ءتىل ۇعىمى ناقتىلىقتى قاجەت ەتەدى. قاي ءتىلدى ايتىپ وتىرمىز؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزدەگى تەرمين سوزدەردىڭ باسىم بولىگى حالىقارالىق سوزدەردىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى بولىپ كەلگەندىگى  ايان. جاڭا ەملە دە وسى جولدى جالعاستىراتىنى كورىنىپ تۇر. ەملە ەرەجەلەرىنىڭ ون جەتى پاراگرافىندا مىسال رەتىندە   بەرىلگەن  مىنا  سوزدەردىڭ تاڭباسى وزگەرگەنمەن جازىلىم ەرەجەسى سول كۇيىندە، دالمە-ءدال ورىس ءتىلى ەملەسىمەن الىنعان.  مىسالى: stepler, vaýcher, sýpervaızer, banknot, bıznesmen, dızaın, chempιon, avtor, pop-mýzyka,breın-rıng, kofe-breık, market-meıker, shoý-bıznes ت.ب. ال  جەكەلەگەن ارىپتەر اۋىستىرىلدى دەپ بەرىلگەن سوزدەر جازىلىمىنىڭ تۇپنۇسقا ورىس تىلىندەگى جازىلىمىنان كوپ ايىرماسى جوق. مىس: Fılologıa,  kvars, ýchılıshe, stil, sýbekt, poetıka ت.ب. سوندا «جاڭا ءالىپبي ءتىل بوداندىعىن جالعاستىرا بەرە مە؟» دەگەن سۇراققا قالاي جاۋاپ بەرەمىز؟ وكىنىشكە وراي، وسى جولمەن جۇرسەك، ءتىل بوداندىعى جالعاساتىن ءتۇرى بار، «ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىن بۇلدىر ناتيجە كۇتىپ تۇرعانى داۋسىز» (ب.نۇرجەكە).

سول سياقتى ءبىزدىڭ ايتىلىم-جاسالىم (اكۋستيكا-ارتيكۋلياتسيالىق) جۇيەمىز بۇل شەت تىلدىك دىبىستار مەن سوزدەردى ايتۋعا داعدىلاندى، بۇل سوزدەر قازاق تىلىنە ءسىڭىسىپ كەتتى دەگەن دە پىكىر بار. قازاق تىلىنە ءسىڭىسىپ كەتكەن  دەپ تەك قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنا تولىق باعىنىپ، يگەرىلگەن سوزدەردى ايتپايمىز با؟ مىسالى، «ساماۋرىن، بولىس، كوپەس، تۇربا» ت.ب. ال ءوز زاڭدىلىعىن وزىمەن الا كەلگەن ءسوز ءتىل باسقىنشىسى ەسەبىندە، ءتىل بولمىسىن بۇزۋشى رەتىندە باعالاناتىنىن بىلەمىز عوي.

ءبىز جەكە دىبىستاردى عانا ەمەس، سول دىبىستارمەن ايتىلاتىن تۇتاس سوزدەردى وزگە ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىمەن ايتۋعا، جازۋعا داعدىلانىپ قالدىق. ال ول داعدىنىڭ ءتىل بۇزار سيپاتىن بۇگىندە ءبىز ايقىن سەزىنىپ وتىرمىز. جات تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىم، ايتىلىمىنا قاراي ءتىلىن يكەمدەپ وسكەن ۇرپاق ءوزىنىڭ انا تىلىندە سول وزگە ءتىلدىڭ ماقامىمەن سويلەي باستاعانى، ءوزىنىڭ ءتول سوزدەرىن وزگەن ءتىلدىڭ زاڭىمەن جازىپ جۇرگەنى جاسىرىن با؟

جاڭا ەملەدەگى شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمىنا قاتىستى تاعى ءبىر پىكىر:

«شەتتىلدىك سوزدەردى ۇلتتىق ءتىل زاڭدىلىقتارىنا سايكەس يگەرىپ جازۋ ءتىلىمىزدىڭ سىرتقى اسەرگە قارسى تۇرۋ يمۋنيتەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن تەتىك بولماق» (ا.فازىلجان «جاڭا ەملە ەرەجەسى تۋرالى بىرەر ءسوز»،«ەگ.قاز»، 18.01.19 ج).

ايتىلعان پىكىر دۇرىس، بىراق سول قازاق ءتىلىنىڭ شەتتىلدىك سوزدەردى ءتىل زاڭدىلىعىنا سايكەس يگەرۋىن ءبىز جاڭا ەملە ەرەجەلەرىنەن كورە الامىز با؟ تۇتاس شەتتىلدىك سوزدەر جازىلىمىنا ارنالعان سەگىزىنشى تاراۋدىڭ جيىرما ەكى پاراگرافىنىڭ بىرەۋىندە عانا بۇل سوزدەرگە مىسالدار كەلتىرىلگەن. «Taýar, nómir, poshta, kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp[6]. بۇلاردىڭ ىشىندەگى «slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp» سوزدەرىن تولىق يگەرىلىپ تۇر دەپ ايتۋ قيىن، جات دىبىستار تاڭباسىمەن (ۆ،چ), ءسوز باسى ءتىل تابيعاتىنا جات دىبىس تىركەسىمەن جازىلسا (سل), قالايشا قازاقى بولماق؟

ال سول تاراۋدىڭ قالعان ەملە ەرەجەلەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ شەتتىلدىك سوزدەردى يگەرۋى رەتىندە كەلتىرىلگەن سوزدەردىڭ كيريلل ارپىمەن جازىلىمىن، ايتىلىمىن سالىستىرىپ كورەيىك. «مanو́vr- ءمانوۆر، kompúter- كومپۇتەر، knáz – كناز، اnsámbl ء–انسامبل، batalón – ءباتالون، vestıbúl – ۆەستيبۇل، parو́l – ءپارول، álbom – ءالبوم، brıfıń – بريفيڭ، narád – ءپاراد، búldog– بۇلدوگ ت.ب». يگەرىپ جازۋىمىزدىڭ ءتۇرى وسى ما؟ شىنىن ايتساق، بۇل سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىن كەرىسىنشە بۇزىپ تۇرعان سوزدەر رەتىندە مىسالعا الۋعا بولادى. سوزدەردى تولىق قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن جازۋعا، ايتۋعا نە كەدەرگى؟ مىس: «مانەبىر، كامپۇيتەر، كىناز،ءانسامبىل، ءباتالون، بەستەبۇل، ءپارول، ءالبوم. الدە ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز سەنبەي، قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگىنە كۇماندانىپ وتىرمىز با؟ «لەگيونەر دىبىستار» مەن «دونور ءتىلسىز» قازاق ءتىلى كۇن كورە الماي ما؟ الەمنىڭ كەز كەلگەن تىلىنەن كەلگەن ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىنا تولىق باعىندىرىپ ايتۋعا، جازۋعا قازاق ءتىلىنىڭ شاماسى كەلسە دە، وسى ءتىلدىڭ يەسى بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ شامامىز كەلمەي وتىر، ناقتى ايتساق، باتىلىمىز بەن سانامىز جەتپەي وتىر دەپ اشىعىن ايتقان دۇرىس بولار.

ارينە، تاپ وسى كۇيدە، كيريلل جازۋىمەن بەرگەندە ورىس ءتىلى زاڭىنا باۋىر باسىپ قالعان  قازىرگى اعايىنعا  ەرسىلەۋ، كوزگە قوراش كورىنۋى مۇمكىن.  ال لاتىن الىپبيىمەن  جازساق، جازۋدا  ەشقانداي قوراشتىق بايقالمايدى. مىس: mánو́bir, kámpúıter, kináz, ánsámbil, bátálón, bestebúl, páról, álbóm, birepiń، parat, bóldók».ءتىلدىڭ ايتىلىم نورمالارى دا بىرتىندەپ قالىپتاسار ەدى. ەڭ باستىسى، كەلەشەك ۇرپاق قازاق تىلىندە وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنسىز تازا سويلەۋ، جازۋ مۇمكىندىگىنە يە بولار ەدى. جازۋ رەفورماسىنىڭ ءوزى ءتىل بولاشاعى ءۇشىن قولعا الىنعانى انىق قوي.

بۇل ارادا باستى ماسەلە جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا، ءالىپبيدىڭ ەملەسىنە بايلانىستى بولىپ تۇرعانى انىق. قازاق تىلىنە جات دىبىستار تاڭبالارى الىپبيدەن ورىن السا، ولاردىڭ جازىلىمىن رەتتەيتىن ەرەجەلەر دە جازىلاتىنى ءسوزسىز.

جاڭا ءالىپبي قۇرامىندا «يا،يۋ، يو، ە، شش،تس، ،» تاڭبالارىنىڭ بولماۋى  تۋعان ءتىلدى وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنان ارىلتۋ ماقساتىنا ساي كەلەدى.  وتە دۇرىس. زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل باعىتتاعى شارالار نەگە جارتىلاي جۇرگىزىلەدى؟  الىپبيدە ۇسىنىلعان «ch- (چ), v –(ۆ), f –  (ف). ھ – (ح) » ارىپتەرى مەن «كينو، ينجەنەر، ينستيتۋت، كۋرس» سوزدەرىندەگى «ي، ۋ» ارىپتەرى دە قازاق تىلىنە جات دىبىستاردىڭ تاڭبالارى ەمەس پە؟ وسى جات دىبىس تاڭبالارىن الىپبيدە قالدىرۋدىڭ ءوزى وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنا قايتا كونۋدى، ءتىل بوداندىعىنىڭ جالعاسا بەرۋىن ءبىلدىرىپ تۇرعان جوق پا؟

ءتول سوزدەردە جازىلىپ، كوپ سۇراقتار تۋدىرىپ كەلگەن ي [ىي]، ء[ىي] ءارپى مەن ءسوز باسىندا جانە داۋىسسىزداردان كەيىن جازىلىپ كەلگەن ۋ [ۇۋ]، ء[ۇۋ] ءارپىنىڭ جازىلىمى ەملە ەرەجەلەرى كونتسەپتسياسى جوباسىندا تومەندەگىدەي تۇسىندىرىلگەن، جاڭا ەملەدە وسى ۇلگىمەن بەرىلگەن.

«ەرىن قاتىسى جاعىنان [ۇۋ]، سونداي-اق ەزۋ قاتىسى جاعىنان [ىي، ءىي] تۇرىندە ءبىر-بىرىمەن كىرىگىپ كەتكەن تەل دىبىستاردى (قوسار دىبىستاردى) ءبىر ارىپپەن ورفوگرافيالاۋ ورىندى دەپ تانىلادى».

بىرىنشىدەن، بۇل دىبىس تىركەستەرىن ءبىر-بىرىمەن كىرىگىپ، ءبىر بۇتىنگە اينالعان دىبىستار دەپ تانۋ قانشالىقتى ورىندى؟ قازاق سوزدەرى بۋىنعا بولىنگەندە بۇل دىبىستار ءار بۋىن قۇرامىندا ايتىلاتىنى انىق قوي (قى-يىن، قۇ-ۋات، ۇ-ۋاق، ءى-ءيىن، كى-ءيىم). Cول «تۋ» سوزىنە تاۋەلدىك جالعاۋىن قوسساق (تۇ-ۋى), ءبىر ءبۇتىن دەپ وتىرعان دىبىستار ەكى بۋىندا ايتىلماي ما؟  سول سياقتى «ىي» تىركەسىنىڭ «سىيلىق، تىيىم» سوزدەرىندە جازىلىپ، تاپ سول ۇلگىمەن ايتىلاتىن  «جيىن، ميىق، قيىق، تيىن ت.ب» سوزدەردە جازىلماۋىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ال وسى سوزدەردە  جانە «ءجيى، يە، سۋى، قۋان، ءبيى» سياقتى سوزدەردە قوس داۋىستى قاتار كەلەدى دەپ ءتىل بۇزار ەرەجەمەن تۇسىندىرگەن كەزەڭ دە بولدى.

وسى ماسەلەگە قاتىستى بۇرىنعى ەرەجەنى قالدىرۋ ارقىلى ەملەمىزگە باسى ارتىق، كەرەكسىز ەرەجەلەر قايتا كەلدى. بۇل ارادا بىزدە  بۇرىن بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز  دەپ كەلىنگەن «ۋ» ء(سوز باسىندا جانە داۋىسسىزدان كەيىن)  مەن قازاق سوزدەرىندە (ءجيى، قيىن، يىق) داۋىستى دىبىس دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن «ي» دىبىستارى مەن ارىپتەرىنە  قاتىستى «ءتىل بۇزار ەرەجەگە» نۇكتە قويىلعانى دۇرىس. عالىم پىكىرىنە قۇلاق اسساق، «ي، ۋ» ارىپتەرىنىڭ قازاق سوزدەرىندە جازىلىمىنا  قاتىستى شەشۋشى ءسوزدى اكادەميك ر.سىزدىقوۆا ايتتى دەپ ويلايمىز («قازاق ادەبيەتى»، 14.09.2018 ج ).

ال بۇل دىبىستاردىڭ (ي،ۋ) جاڭا الىپبيدە تاڭبالانۋىنا كەلسەك، فونەتيست-عالىم ءا.جۇنىسبەك پىكىرىنە توقتاعانىمىز ءجون. «الەمي جازۋ ءداستۇرى مەن جازۋ تەورياسىنا لايىق  قازاقتىڭ ۋ (داۋىسسىز) دىبىسى  [w] تاڭباسىمەن، ي داۋىسسىز دىبىسى [y] تاڭباسىمەن مىندەتتى تۇردە بەلگىلەنۋ كەرەك».

ەكىنشىدەن، بۇل ارىپتەر وزگە تىلدەن ەنگەن (ورىس تىلىنەن) سوزدەردە قالاي وقىلادى؟ ەملەنىڭ قازاندا (2018 ج) ۇسىنىلعان جوباسىندا « ı (ي), ý (ۋ) ارىپتەرى شەتتىلدىك سوزدەردە دارا داۋىستى دىبىس رەتىندە تاڭبالانادى:ınstıtýt, kıno, granıt; ýnıversıtet, fýtbol, resýrs» (§8) دەپ بەرىلگەن ەدى، ال كەيىنگى نۇسقاسىندا («ەگەمەن قازاقستان»،17.01.2019) بۇل ەرەجە الىنعان. وعان دا شۇكىر.  سويتسە دە وسى ەملە ەرەجەلەرىندە بەرىلگەن مىنا «ýnıversıtet, sýpervaızer, skrınshot hımıa, gımnazıa,  komýna, sılabýs, týnel, kýrs» سوزدەرىندە  ı، ý ارىپتەرى داۋىسسىز دىبىس تاڭباسى ما، داۋىستى دىبىس تاڭباسى ما؟ بۇل سوزدەرگە دىبىستىق تالداۋ جاساعاندا قالاي تۇسىندىرەمىز؟ داۋىسسىز بولسا، قالاي بۋىن قۇراپ تۇر؟ داۋىستى بولسا، قاي ءتىلدىڭ داۋىستى دىبىسىنىڭ تاڭباسى، ورىس ءتىلىنىڭ بە؟ بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرى ەمەس پە؟ ەگەر ورىس ءتىلى داۋىستىلارىنىڭ تاڭباسى دەسەك، وندا ءبىز تاعى دا «جارتىكەش جازۋ، قوسامجار ورفوگرافياعا» قايتا ورالامىز عوي.

شەتتىلدىك سوزدەردەگى «ي،ۋ» ء(سوز باسىندا جانە داۋىسسىزدان كەيىن) دىبىستارىن «ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ» ارىپتەرىمەن جازساق، شۇبالاڭقىلىققا ۇشىرايمىز دەگەن دە  ۋاجدەر ايتىلۋدا. وزگە تىلدەن الىنعان سوزدەردە بۇل دىبىستاردى بارلىق جاعدايدا قوس ارىپتەرمەن جازۋ مىندەتتى ەمەس. ورىس تىلىندە (ال ءبىز تەرميندەردى «دونور ءتىل» ارقىلى الىپ كەلدىك) بۇل ارىپتەر (ي،ۋ) قوس دىبىستاردى ەمەس، دارا داۋىستى دىبىستاردى تاڭبالايدى. سوندىقتان بۇل دىبىس ارىپتەرىن قازاق تىلىندەگى ۇقساس دارا داۋىستى دىبىس ارىپتەرىمەن بەرگەن دۇرىس جانە بۇل ءبىزدىڭ جازۋ تاريحىمىز ءۇشىن جاڭالىق ەمەس.  ەرتەرەكتە تىلىمىزگە ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ جازىلىمىن قارايىق. «باتەڭكە (بوتينكا),كەرزى (گيرزا), تۇربا (ترۋبا),ورىس (رۋسكي), ءارتىس (ارتيست), كارزەڭكە (كورزينا), كىرپىش (كيرپيچ), سوت (سۋد), پۇت (پۋد), كوشىر (كۋچەر), ءرول (رول) شەنەۋنىك (چينوۆنيك), كوپەس (كۋپەتس), بوتەلكە (بۋتىلكا),دۇنگەن (دۋنگان) نەمەسە مەمتەرمينكوم بەكىتكەن ىستامبۇل (ستامبۋل), بەيجىن (پەكين), رەجىم (رەجيم), ستانسا (ستانتسيا),  ۇلان – باتىر (ۋلان – باتور) ت.ب.

وسى تاسىلمەن  كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىمەن جازىپ، «ي» ءارپىن كەلگەن ورنى مەن ايتىلىمىنا قاراي «ە، ى،ءى» ارىپتەرىمەن (enstetót,derektir, enjener,minister, depozet), «ۋ» ءارپىن «ۇ،ءۇ،o,ءو» ارىپتەرىمەن (únibersetet, pakúltet, bópet, potbol,Ulan-Úde) تاڭبالاۋعا ابدەن بولادى عوي.

سول سياقتى «ch- (چ), v –(ۆ), f –  (ف). ھ – (ح) » ارىپتەرىنە دە قازاق تىلىندە بالامالار بار. سھ – ش، v – ب،ۋ،پ، f – ب، پ ، x – ق، ك. مىسالى: شوت، پوشتا، تاۋار، زاۋىت، ءپىتىر، داپتەر، قىلور، راقىم ت.ب. تىلگە تەك ءوز زاڭىمەن ءومىر سۇرۋگە تولىق مۇمكىندىك بەرسەك بولعانى. شەتتىلدىك سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنا باعىندىرىپ ايتۋ مەن جازۋ، ەڭ الدىمەن، ءتىل بولمىسىن ساقتايتىن، ءتىلدى وزگە تىلدەر ىقپالىنان قورعايتىن ەڭ قۋاتتى قۇرال ەكەندىگىن ۇمىتپايىق.

جازۋ رەفورماسىنىڭ باستى ماقساتى – قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ، تىلدەگى «ءتىل بۇزار ەرەجەلەردەن»  ارىلۋ دەپ تۇسىنەمىز. سوندىقتان دا     جات (كىرمە) دىبىس پەن تاڭبالاردىڭ، جات سوزدەردىڭ تىلىمىزدە قولدانىلۋى ماسەلەسىنە بايلانىستى  تۇپكىلىكتى بايلام مەن شەشىمگە كەلۋ ماڭىزدى.  بۇل ارادا جارتىلاي شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس.  قازاق جازۋى مەن ەملەسىندە شەشىمىن كۇتكەن وسى ماسەلەلەر بولاشاققا جۇك بولماۋى ءۇشىن بۇگىن شەشىلگەنى دۇرىس. وزگە تىلدەن سوزدەردى ءبىز قازاق تىلىنە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن الدىق قوي. ال تىلىمىزگە قىزمەت ەتسە، سول ءتىل زاڭىنا باعىنۋى كەرەك.

بۇگىندە وسى ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەلەرىنە قاتىستى وتپەلى كەزەڭدەگى نۇسقا دەگەن دە ۋاجدەر ايتىلا باستادى. سوندا ەرتەڭ وتپەلى كەزەڭنەن كەيىن قىرۋار قارجى جۇمسالعان وقۋلىق، سوزدىك، انىقتاعىشتار مەن كومەكشى قۇرالدار قايتادان شىعارىلا ما؟ ەڭ باستىسى، بۇل كەزەڭدە وسى جارتىلاي ۇلتتىق جازۋمەن ساۋات اشقان  ۇرپاق الدىندا كىم جاۋاپ بەرەدى؟

قازاق ورفوگرافياسى ەرەجەلەرىنىڭ تۇجىرىمداماسى مەن ەملە ەرەجەلەرىنەن ءبىزدىڭ كۇتەتىنىمىز - قازاق جازۋىنىڭ نەگىزى مەن ۇلتتىق سيپاتىن  انىقتايتىن  ناقتى دا انىق تۇجىرىم مەن قاعيدالار. جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار ۇلتتىق جازۋ، ونىڭ ەملەسى تۋرالى اسىعىس شەشىم دە، قاتەلىكتەر دە بولماۋى ءتيىس. بۇل ماسەلەدە «ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك»جانە «بۇل بۇكىل مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى شارا جانە وندا اعاتتىققا جول بەرۋگە بولمايدى» (ن.نازارباەۆ). سوندىقتان دا، ەڭ الدىمەن، ۇلت پەن ۇلت ءتىلى  بولاشاعى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتى تۇسىنە دە تۇيسىنە وتىرىپ، شەشىم قابىلداعان دۇرىس.

ۇلتتىق ساناسى، رۋحى كۇشتى حالىق قانا ءوز ماقساتىنا جەتەتىنى انىق. تۋىسقان تۇرىك ەلى تاريحىنان ءبىر ساباق. وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارى تۇركيادا جازۋ رەفورماسىن جۇرگىزگەن م.اتاتۇرىكتىڭ  باستى ماقساتى تۇرىك ءتىلىن وزگە تىلدەردىڭ ىقپالىنان بوساتۋ بولدى. «ءوز وتانىنىڭ بيىك ازاتتىعىن قورعاي العان تۇرىك ۇلتى ءتىلىن دە وزگە تىلدەردىڭ بۇعاۋىنان بوساتۋى ءتيىس».  تاۋەلسىز قازاق ۇلتى دا تۋعان ءتىلىن جات تىلدىك ىقپالدان بوساتۋى كەرەك.

بۇگىن تاريح ۇلت پەن ۇلت تىلىنە دامۋ مەن وركەندەۋگە جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىرعاندا ءتىلىمىزدىڭ اتا زاڭىنا ءورىس بەرۋ ارقىلى عانا ءبىز ءتىلىمىزدى تابيعي تازا قالپىندا ساقتاپ قالا الامىز.  ول  - جاڭا ۇلتتىق ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى بارلىق سوزدەردى (كىرمە سوزدەردى، تەرميندەردى قوسا) سينگارمونيزم زاڭى, ياعني ۇندەسىم نورمالارى بويىنشا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرۋى. قازاق ءتىلىنىڭ 9 داۋىستى، 19 داۋىسسىز دىبىس، بارلىعى 28 دىبىستان تۇراتىن دىبىستىق قورى ارقىلى الەمنىڭ بارلىق تىلدەرىنەن كەلگەن سوزدەردى ايتۋعا، سول دىبىستار تاڭبالارى ارقىلى جازۋعا بولادى. بۇل جازۋ مەن ءالىپبي  ۇلگىلەرىن عالىمدار ء(ا.جۇنىسبەك) ۇسىنىپ تا ءجۇر. ءا.جۇنىسبەك اعامىز ۇسىنعان ءالىپبي جوباسىنىڭ (34-1.01.2019 ج، «انا ءتىلى») ارتىقشىلىقتارى:

- ءتول دىبىستار تاڭبالارى عانا قامتىلعان;

- ءتىلدىڭ باستى زاڭى ۇندەسىم ارنايى جىڭىشكەلىك بەلگى (قوسنۇكتە نەمەسە اكۋت) ارقىلى ءارىپ، بۋىن، ءسوز تانىتۋ قىزمەتىن اتقارىپ تۇر;

- «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ» ۇستانىمىنىڭ  ساقتالعان;

- تۋىسقان تۇركى تىلدەس حالىقتار الىپبيلەرىنە جاقىن.

ارينە، بۇل ارادا قالىپتاسىپ قالعان كوزقاراس، داعدى بار ەكەنى، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە قيىندىقتار تۋىندايتىنى ايان. بىراق «قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرت­پەيىنشە، ءبىزدىڭ تولىققاندى جاڭعى­رۋىمىز مۇمكىن ەمەس» (ن.نازارباەۆ). قازاق تىلىنە دە ءتىل تىنىسىن اشاتىن، ءتىلدى بوداندىقتان قۇتقاراتىن تاۋەكەلشىل قادام قاجەت. بۇگىندە ءبىز تۋعان ءتىلىمىزدى شىن ماعىناسىندا جاڭعىرتامىز، ازىپ-توزۋدان ساقتاپ قالامىز، بولاشاق ۇرپاققا اسىل قالپىندا جەتكىزەمىز دەسەك، وسى تاۋەكەلشىل قادامدى جاساۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز.

ەڭ الدىمەن، ۇكىمەتتىڭ ءتيىستى ورگاندارىنا ا.بايتۇرسىنۇلى ات.ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىمەن، باسقا دا مۇددەلى مەكەمە، ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ، وسى جىلدىڭ 1 جارتىسىنان قالدىرماي قازاق جازۋىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان جوعارى دەڭگەيدەگى جالپىۇلتتىق ارنايى جيىن وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس تۇسىرەمىز. باستى ماقسات - ۇلتتىق جازۋ ماسەلەسىن ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ورتاق پىكىرگە كەلىپ، شەشىم قابىلداۋعا قول جەتكىزۋ. سونىمەن بىرگە  جازۋ رەفورماسى ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىن جۇزەگە اسىرۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردەگى سياقتى كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە ساي قولدانىلۋىنا قول جەتكىزۋ، قۋاتتى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزى بولاتىن مەملەكەتتىك ءتىل يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا   «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ،   ەلباسىنا، ەل سەناتى مەن ماجىلىسىنە ارنايى ۇسىنىس تۇسىرىلسە، «ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇلى ءىس» (ا.بايتۇرسىنۇلى) ءتۇزۋ دە، داڭعىل جولعا تۇسەدى دەپ ويلايمىز.

بولات  جەكسەنعاليەۆ، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيليالىنىڭ توراعاسى، ءتىلشى-مامان

Abai.kz