قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسپۋبليكالىق «Egemen Qazaqstan» جانە «Aiqyn» گازەتتەرىنە سۇحبات بەردى. پرەزيدەنت بۇل سۇحباتتى "ەگەمەننىڭ" ورىسشاسى - "كازپراۆدا" مەن "ايقىننىڭ" ورىسشاسى - "ليتەردى" ارالاستىرماي، تازا مەملەكەتتىك تىلدە بەرۋىمەن قۇندى.  سوندىقتان دا، ءبىز قازاق ەلىنىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ العاشقى سۇحباتىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

پرەزيدەنت: «بارىمىز دا، باعىمىز دا – تاۋەلسىزدىك»

دارحان قىدىرالى: قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى، ءسىزدىڭ پرەزيدەنت لاۋازىمىنداعى العاشقى ساپارىڭىز كيەلى تۇركىستاننان باس­تالدى. ءبىز دە سۇحباتىمىزدى وسى يگىلىكتى ساپار جايىنان باستاعىمىز كەلىپ وتىر…

– ءيا، مەن ءۇشىن بۇل ەلەۋلى، ماڭىزدى ساپار بولدى.

تۇركىستان تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى. تۇركىستان – سان عاسىرلىق ادامزات شەجىرەسىنىڭ كۋاگەرى جانە وركەنيەت جاۋھارى.

قاراپ وتىرساڭىز، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ەل باستاعان، قول باستاعان تۇلعالارىمىز دا اسا جاۋاپتى ساتتەردە، كۇردەلى ساياسي شەشىمدەر قابىلدايتىن ۋاقىتتاردا تۇركىستانعا تاعزىم ەتە بارعان. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا وسى كيەلى توپىراققا ءجيى ات باسىن بۇراتىنىن بىلەسىزدەر.

مەنىڭشە، مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى – حالقىمىز ءۇشىن اسا قاستەرلى سانالاتىن مەكەنگە ءتاۋ ەتۋ جانە اتا-بابا ارۋاعىنا، اماناتىنا دەگەن قۇرمەت بولسا، ەكىنشى سەبەبى – ۇلى دالا ەلىندەگى كەشەگى، بۇگىنگى مەملەكەتشىلدىك داستۇرگە، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ساباقتاستىعىنا دەگەن ادالدىقتا جاتىر. مۇنداي ساكرالدى ۇعىم-تۇسىنىك پەن داستۇرگە ادالدىق تەك وركەنيەتتى، ءوسىپ-جەتىلگەن ۇلتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى دەپ ويلايمىن.

سونىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى جار­قىن ءبىر كورىنىسى – ەلباسىمىزدىڭ ءتۇر­كىستان وبلىسىن قۇرعانى. وڭىرگە كيەلى مەكەننىڭ اتىن بەرە وتىرىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىردى، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن مىعىمداپ، جالپىۇلتتىق سايكەستىك پەن بەرەكە-ءبىر­لىگىمىزدى ەسەلەپ نىعايتتى.

ەندىگى جەردە مەملەكەت جىبەك جولى بو­يىندا جاتقان تۇركىستان قالاسىن، ءوڭىرىن جاڭارتىپ-جاڭعىرتۋدى ۋاقىت وز­دىرماي قولعا الۋى كەرەك. وڭىردەگى ينفرا­قۇرىلىمدى دامىتۋ، تۋريستىك سالانى جانداندىرۋ، ءوندىرىستى وركەندەتۋ – وسىنىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ بارىنشا جاقسارۋىنا نەگىز بولادى.

ونىڭ ۇستىنە، وڭتۇستىك ءوڭىر – ەلىمىزدەگى تۇرعىندار سانى ەڭ كوپ ايماق. وسى ءوڭىردى ۇلتىمىزدىڭ «دەموگرافيالىق التىن ءدىڭ­گەگى» دەسەك تە جاراسادى. ال ادام كاپيتالى ءبىز سياقتى جەرى كەڭ، ەلى شاعىن مەم­لەكەت ءۇشىن اسا وزەكتى فاكتور ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ساپار بارىسىندا مەن وبلىستىڭ دا­مۋ جوسپارىمەن، جالپى جاعدايىمەن مۇ­قيات تانىستىم. الدا اتقارىلاتىن شارۋالار باستان اسادى. ول شارۋا­لار­دىڭ بارلىعىن اسىقپاي-اپتىقپاي، جۇيەلى، كەشەندى تۇردە اتقارۋىمىز وتە ما­ڭىزدى.

دارحان قىدىرالى: رۇقسات بولسا، العاشقى سۇراقتى جالعاستىرا كەتسەم. ءسىز وسى ساپارىڭىزدا قا­سيەت­تى ورىندارعا تاعزىم ەتىپ، جۇرتشى­لىققا ءوزىڭىزدىڭ ەڭ باستى ۇستانىم­دارىڭ­ىزدى دا جەتكىزدىڭىز. سول ۇستا­نىمداردى تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز. 

– مەنىڭ تۇركىستان وبلىسىنا ساپارىم حالقىمىزدىڭ ۇلىق مەيرامى ناۋرىزبەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قارساڭىندا الەم جۇرتشىلىعى قازاقستانداعى اسا جاۋاپتى، تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولدى.

قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى ۇلى تۇلعا، قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءوز ەركى­مەن مەملەكەت باسشىسى وكىلەتتىگىن توق­تاتتى.

بۇل تاعدىرلى شەشىم جاھاندىق دەڭ­گەيدە، تاريحي اۋقىمدا تانىلعان ساياسي قاي­راتكەردىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن پاراسات­تىلى­عىن الەمگە تاعى دا تانىتتى، مويىنداتتى.

ەلباسى ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەلدەگى ساياسي باسقارۋ مەن ساباقتاستىقتىڭ مۇلدە جاڭا، وزىق ۇلگىسىن جاساپ بەردى.

مەنىڭ دە پرەزيدەنت رەتىندەگى نەگىزگى ۇستانىمىم مەن ومىرلىك كوزقاراسىم وسى باعىتتان اۋىتقىمايدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ەلدىڭ وركەندەۋ كەپىلدىگى مەملەكەتشىلدىك پەن ءداستۇر ساباقتاستىعىندا جانە وعان دەگەن قۇرمەت پەن ادالدىقتا جاتىر. ونسىز ەشقاشان تۇراقتىلىق تا، دامۋ دا بولمايدى.

ەكىنشى ۇستانىمىم – ادىلەتتىلىك. بۇل جالپىادامزاتتىق ءارى دالا دەموكراتيا­سىنان باستاۋ الاتىن، اتا-بابامىزدان دارىعان، ەجەلدەن قانىمىزعا سىڭگەن قۇندىلىق بولاتىن. ونى جوعالتىپ الۋ ادامزات ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە ءوزىن ءوزى جوعالتىپ الۋمەن بىردەي.

ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرماعان قو­عام­دا تەك قايشىلىق، قيىنشىلىق، قۇلدىراۋ ۇستەمدىك ەتەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ادىلەتسىزدىكپەن مەملەكەت، قوعام، ءار ادام كۇن سايىن، بىرىگىپ كۇرەسۋىمىز كەرەك. حالقىمىز ايتقانداي، «ادىلەت جولى – اۋىر جول»، بىراق اۋىر بولسا دا ودان تۋرا جول جوق.

ءۇشىنشى ۇستانىمىم – تەك العا باسۋ، دامۋ جولىمەن ءجۇرۋ.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ تابيعاتى مىڭ قۇ­بىل­مالى. جاھاندىق باسەكەلەستىك جاع­داي­ىندا ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋعا، ءوز ماق­ساتى­مىزعا جەتۋگە ۇمتىلماساق، جەدەل العا باسپاساق كوپ نارسەدەن ۇتىلارىمىز انىق.

مىنا ءداۋىر ەركەلىكتى، جالقاۋلىق پەن ماسىلدىقتى، نەمقۇرايلىلىقتى كوتەرمەيدى. ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا كەزەڭىندە، جوعارى تەحنولوگيالىق، تسيفرلى كەڭىستىكتە جاھاندىق دامۋدان ون جىل ارتتا قالساق، ءجۇز جىل ونىڭ ورنىن تولتىرا المايتىنىمىزدى ەستەن شىعارمايىق.

ەلباسىنىڭ دانا شەشىمىنىڭ ارقاسىندا بيلىك ساباقتاستىعى ەشبىر دۇربەلەڭسىز، شيەلەنىسسىز جۇزەگە استى. بۇل بولاشاق ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇدايى دامۋى ءۇشىن جاسالعان بىرەگەي قادام ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز – وسى جولدان، وسى باعىتتان اۋىتقىماي، تەك العا باسۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ. كەرى كەتسەك، تاريح تا، بولاشاق ۇرپاق تا ءبىزدى كەشىرمەيدى.

نۇرتورە ءجۇسىپ: حالىقارالىق ساراپشىلار بيلىك تىزگىنىنىڭ بەيبىت جاعدايدا بەرىلۋىن ورتالىق ازيا تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان عالامات تاريحي وقيعا دەپ جازىپ جاتىر. كەيبىر ساراپشىلار كەلەشەكتە ەكىۇدايىلىق ورىن الا ما دەپ قاۋىپتەنەتىن سەكىلدى. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

– نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ جاڭا مەملەكەتتىلىك جاساۋدىڭ بارلىق تاۋقىمەتىن باسىنان وتكەردى. قيىندىققا تولى وسى جولدا تولاعاي تابىستارعا قول جەتكىزدى. قازاق ەلىن تورتكۇل دۇنيەگە ايگىلەپ، بارشا الەمگە مو­يىنداتا ءبىلدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بۇگىن­گى ءوسىپ-وركەندەۋى، ەرتەڭگى دامۋ كەلەشەگى نازارباەۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.

ءتۇرلى ساۋەگەيلىك جاساۋشىلار بۇرىن دا بولعان، قازىر دە، كەيىن دە بولا بەرەدى. ەڭ باستىسى، ءبىز بيلىكتىڭ اۋىسۋىن تۇراقتى جاعدايدا وتكىزە بىلدىك. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل ەڭ الدىمەن، ەلباسىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن كورەگەندىگىن جانە حالقىمىزدىڭ دانالىعىن كورسەتەدى. ءبىز الەمگە وركەنيەتتى ەل ەكەندىگىمىزدى، جۇرتىمىزدىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەدىك. كەيبىر مەملەكەتتەردەگىدەي الاڭعا شىعىپ، شۋ كوتەرگەن جوقپىز. ءبارى زاڭ شەڭبەرىندە ءوتتى. جانە مەن دە وسى باعىتتان ەشقاشان تايمايمىن جانە ەشقانداي «ەكىۇدايىلىققا» جول بەرمەيمىن.

دارحان قىدىرالى: ءسىز كۇنى كەشە وبلىس اكىمدەرىمەن وتكەن كەڭەستە اكىمدەرگە حالىققا جاقىن بولۋدى، جۇرت­تى مازالاعان ماسەلەگە جەدەل جاۋاپ قا­يىرۋدى تاپسىردىڭىز. جالپى، ەلدى ءبىر عيماراتقا جيناپ، الدىن الا سۇراق­تار دايىنداتىپ، ەسەپ بەرۋ دەگەن فور­ماتتى دا وزگەرتەتىن ۋاقىت كەلگەن جوق پا؟

– اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋ فورماتىنىڭ ەسكىرگەنى، باياندامالارىنىڭ جاداعاي تسيفرلارعا قۇرىلاتىنى، شىن ءمانىن­دە حالىقتى جالىقتىردى جانە جۇرت­شى­لىق­تىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەدى دەپ ويلايمىن.

بايقاساڭىزدار، ءبىزدىڭ كەيبىر شەنەۋ­نىك­تەرىمىزگە جەتپەي جاتاتىنى – قارا­پايىمدىلىق، ادامي قارىم-قاتىناستار. «اكىم بول – حالقىڭا جاقىن بول» دەپ حالىق بەكەر ايتپايدى. ولارعا وسى ءسوز بويتۇمار بولۋى ءتيىس.

ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر حالىقپەن كابينەتىنىڭ نەمەسە قىزمەتتىك كولىگىنىڭ تەرەزەسىنەن عانا ارالاسقاندى قوش كورە­تىندەي.

اكىمدەردى جيناعان كەڭەستە مەن بۇل ادەتتى تىيۋدى قاتاڭ ەسكەرتتىم. حالىقتىڭ سۇرانىسىنا جەدەل ءۇن قاتىپ، ماسەلەنى شۇعىل شەشۋگە ۇمتىلىس جاساۋ ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋ، جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتتى جەرىنە جەتكىزە ءتۇسىندىرۋ دە وتە قاجەت نارسە.

حالىققا اشىق قىزمەت كورسەتۋگە قاجەتتى بارلىق كوممۋنيكاتسيالىق قۇرال­داردى پايدالانا بىلگەن ءجون. سونىمەن بىرگە كەرى بايلانىس ورناتۋدىڭ پايداسى زور. وكىنىشكە قاراي، حالىقپەن توتە باي­لانىس بارلىق جەردە بىردەي ەمەس، بايلانىس ورتالىقتارى ەلىمىزدەگى 17 اكىمدىكتىڭ تەك تورتەۋىندە، ال ءموبيلدى حالىقتىق باقىلاۋ 7 وڭىردە عانا بار. مۇنداي جاعدايدا اتقارۋشى بيلىك ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا دەر كەزىندە جاۋاپ قاتا المايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى وڭتايلى رەفورمالاردىڭ ءبارى جەرگىلىكتى جەرلەرگە كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر حالىقپەن قويان-قولتىق جۇمىس اتقاراتىن بولسا، اكىمدىكتەر كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەردى ءتيىستى دەڭگەيدە تەز شەشە الادى. بۇل ازاماتتاردىڭ بيلىك ينستيتۋتىنا دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى. ءوڭىر اكىمدەرى حالىقپەن ەسەپتىك كەزدەسۋلەردە عانا ەمەس، تۇراقتى نەگىزدە كەزدەسىپ، بارلىق ەلدى مەكەندى ارالاۋعا ءتيىس.

ءاربىر شەنەۋنىك جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءمان-ماقساتىن حالىققا ناقتى ءارى ۇعىنىقتى جەتكىزە ءبىلۋى ءتيىس. شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىر وسالدىعى – حالىقپەن قالاي سويلەسۋ قاجەتتىگىن بىلمەۋى.

سوندىقتان مەن مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ بازاسىندا ارناۋلى كۋرستار اشىپ، ولارعا حالىقپەن بەلسەندى قارىم-قاتىناس جاسايتىن شەنەۋنىكتەردى جىبەرۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىم. اكىمدەرگە حالىقپەن قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا فورماتىنا كوشۋدى، اشىق جانە شۇعىل ارەكەت ەتۋدى تاپسىردىم. بۇل اۋدانداردان باستاپ وبلىسقا دەيىنگى بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەرگە قاتىستى. ولاردىڭ حالىقپەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولۋى، جاعدايدى تولىققاندى ءبىلۋى، ماسەلەنى جەدەل شەشۋى – باستى مىندەت.

نۇرتورە ءجۇسىپ: ءسىز ءوز قىزمەتىڭىزدە ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق باعىت-باعدارىن جالعاستىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن قاداپ ايتىپ، وسى تۇرعىدا جەم­قورلىقپەن كۇرەس، ادىلەتتىلىك تۋرالى ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. بۇل – قوعام ءۇشىن اسا قا­جەت قۇندىلىقتار. اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭ­دا. ال وسى قۇندىلىقتار ەندى مەم­لەكەتتىك ساياساتتا قالاي كورىنىس تاپپاق؟ 

– قوعامدىق قۇندىلىقتار – سان عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ساناسىندا ءپىسىپ-جەتىلەتىن ىزگىلىك كاتەگوريالارى، مورالدىق ىرگەتاس. ىزگى قۇندىلىقتار – قوعامنىڭ يممۋنيتەتى.

الايدا، ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ ونە بويىنا باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعاتىن دەرتتەر بولادى. جەمقورلىق – سول قوعامدىق ساناعا سىنا قاعاتىن قاسىرەت. بۇگىندە جەمقورلىق قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن تۇستارىن جايلاعانى جاسىرىن ەمەس.

ءيا، ۇكىمەت ءوز تاراپىنان زاڭ اياسىندا كۇرەسىپ جاتىر. بۇل ازدىق ەتەدى. ەگەر الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، جەم­قور­لىقتى جەڭۋ ءۇشىن تەك قانا قاتاڭ جازا عانا ەمەس، جان-جاقتى كەشەندى ءىس-ارەكەتتەر قاجەت. جەمقورلىقپەن كۇرەس ىمىراسىز ءجۇرۋى ءتيىس جانە بۇل تەك ۇكىمەتتىڭ عانا ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ مىندەتىنە، كەرەك دەسەڭىز پارىزىنا اينالۋى ءتيىس.

جاقىندا مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ توراعاسىنا وسى باعىتتا ناقتى تاپسىرمالار بەردىم.

ۇلى گۋمانيست ماحاتما گانديدىڭ «الەمدى وزگەرتكىڭ كەلسە، الدىمەن ءوزىڭ وزگەر» دەگەن ايگىلى ناقىلى بار عوي. ەڭ باستىسى، قوعامدىق پىكىرگە، ءار ادامنىڭ ساناسىنا وسى كەسەلگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇراتىنداي كۇش پەن سەنىمدى سىڭىرمەسەك، تۇپكىلىكتى وزگەرىس جاساماساق، بارلىق ارەكەتىمىز ناتيجەسىز كۇرەسكە اينالۋى مۇمكىن.

جالپى، ادىلەتتىلىك – قوعامدى وركە­نيەتكە جەتەلەيتىن، ونىڭ بەت-بەينەسىن ايقىندايتىن باستى قۇندىلىق. ول جوعالعان ساتتە ازاماتتار اراسىندا نارازىلىق تۋىندايدى.

بۇل قۇندىلىق الدىمەن مەملەكەتتىك ساياساتتا كورىنىس تابۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ناقتىراق ايتساق، زاڭ الدىندا بارلىق ازامات تەڭ قۇقىلى بولۋى ءتيىس. قىلمىس جاساعان ازاماتتار لاۋازىمىنا قاراماي زاڭ شەڭبەرىندە جازالانۋى شارت.

اسىرەسە، جاستاردىڭ لايىقتى ءبىلىم الۋىنا، الاڭسىز جۇمىس جاساۋىنا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت. اۋىل مەن قالا­داعى جاس ازامات ءۇشىن دە، لاۋازىمدى، اۋ­قاتتى نەمەسە قاراپايىم شارۋا وتبا­سىنىڭ بالاسى ءۇشىن دە الەۋمەتتىك ليفت­تىڭ ەسىگى كەدەرگىسىز اشىق بولۋى كەرەك. اي­نالىپ كەلگەندە، الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگە­نىمىز – وسى. ءبىز وسىعان قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز.

مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىنداۋ بارىسىندا مەريتوكراتيا ءپرينتسيپىن ۇستانعان ءجون. ازاماتتاردى تەك بىلىمىنە، قابىلەتىنە قاراي تاعايىنداۋ تالابى قاعاز بەتىندە قالماي، ءىس جۇزىندە ورىندالۋى قاجەت.

دارحان قىدىرالى: Nur Otan پارتياسىنىڭ XVIII سەزىندە ايتىلعان «الەۋمەتتىك قامقورلىق» جوباسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ءسىز بىرقاتار باستامانى بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنان بۇرىن ورىنداۋعا تاپسىرما بەردىڭىز. وسى ورايدا، بيۋدجەت شىعىستارىن قايتا قاراپ، ماقساتسىز قارجى جۇمساۋدى دوعارۋ كەرەكتىگىن ايتتىڭىز. جالپى، بيۋدجەت ساياساتىنداعى قازاقستاننىڭ باسىمدىقتارى قانداي بولماق؟

– ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى باس­تاماشى بولعان الەۋمەتتىك باستامالار جالعاسا بەرەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قارجى قاراستىرىلدى، ءتيىستى شارالار لەگى ايقىندالدى. وسىعان دەيىن ايتقانىمداي، مەن بىرقاتار باستامالاردى مەجەلەنگەن مەرزىمىنەن ەرتەرەك قولعا الۋعا تاپسىرما بەردىم.

بيۋدجەت ساياساتىندا الدىمىزعا قويىلعان ناقتى ماقساتتار، جوسپارلار بار. ماسەلەن، مۇناي كىرىستەرىنە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا، ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرىن تۇراقتاندىرۋعا جانە ونى ساقتاۋ ىسىنە باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل ورايدا ءتيىستى لاۋازىمدى تۇلعالارعا ناقتى تاپسىرمالار جۇكتەدىم.

بيۋدجەت قارجىسى ەكونوميكالىق جاعىنان ماڭىزدى ءارى تابىس اكەلەتىن سالالارعا جۇمسالۋى كەرەك. بارلىق شەشىمدەر الدىن الا جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ەكونوميكالىق پراگماتيزم تۇرعىسىندا قابىلدانعانى ءجون. بۇل قاراجاتتىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىنا اسەر ەتەدى. بيۋدجەت تاپشى كەزەڭدە قىرۋار قارجىنىڭ يگەرىلمەي قالۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەلىمىزدەگى بىرقاتار دامۋ باعدارلامالارىنىڭ تابىستى جۇزەگە اسۋىنا ۇلتتىق قور ەرەكشە ىقپال ەتتى. بيۋدجەتكە كەپىلدەندىرىلگەن جانە ماقساتتى ترانسفەرتتەرگە ۇلتتىق قوردان وتە كوپ قارجى جۇمسالدى. ەندىگى كەزەكتە ترانسفەرتتەر كولەمىن بىرتىندەپ ازايتقان ءجون. قور قاراجاتىن ينۆەس­تيتسيالاۋ قۇرىلىمىن جاقسارتۋ ساياساتى ساۋاتتى جۇرگىزىلۋى كەرەك. ۇلتتىق قوردىڭ يگىلىگىن كورۋ – بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە.

دارحان قىدىرالى: الەۋمەتتىك بلوكقا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ 45 پايىز ۇلەسى جۇمسالادى. بۇل قارا­جات سالىستىرمالى تۇردە از ەمەس. الەۋ­مەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋگە جانە وڭ­تايلاندىرۋعا قاتىستى كوزقارا­سىڭىزدى بىلسەك دەپ ەدىك. جالپى، ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا قاتىستى نە ايتاسىز؟

– حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. ءبىز، ءتىپتى، ەكو­نوميكالىق جاعداي قازىرگىدەن الدەقايدا قيىن كەزەڭدە دە ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك احۋالعا ەرەكشە كوڭىل بولدىك قوي.

مىسالى، كوپ بالالى انالاردىڭ جاعدايى جالپى الەۋمەتتىك سالانىڭ بارومەترى بولىپ تابىلادى. دەنى ساۋ انادان دەنى ساۋ ۇرپاق تۋادى. ساپالى مەديتسينالىق كومەك، لايىقتى ءبىلىم العان بالادان وتانشىل، مىقتى ازامات شىعادى. ياعني، ادامي كاپيتالدى دامىتۋ انالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. انالارىمىز وتباسىنىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ دا ۇيىتقىسى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

الداعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك سالاعا 2 تريلليون تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالاتىنىن بىلەسىزدەر. از قامتىلعان كوپ بالالى وتباسىلاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى اياسىندا 40 مىڭنان استام جالدامالى پاتەر سالىنادى. وڭىرلەرگە جاساعان ساپارىمدا مەن وبلىستارداعى باسپانا قۇرىلىسىنىڭ جۇرگىزىلۋ بارىسىن ءجىتى قاداعالايتىن بولامىن. ەڭبەكاقىنى ءوسىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ىلگەرىلەتۋ، دەموگرافيانى دامىتۋ، وڭىرلەردەگى ينفراقۇرىلىمداردى جاقسارتۋ سياقتى جۇمىستاردىڭ ءبارى جوس­پارلى تۇردە ىسكە اسىرىلا بەرەدى. بۇل – بۇلجىمايتىن جوسپار.

قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان وتانداستار ماسەلەسىن قولدان ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى («ورالمان» دەگەن سوزگە مەن قارسىمىن) اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قانداس­تارى­مىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز.

ەلباسى الەۋمەتتىك ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ باعىتىندا وراسان زور جۇمىس اتقاردى. بيىلعى جاستار جىلىنىڭ اشىلۋى جانە Nur Otan پارتياسىنىڭ حVIII سەزىندە بەرگەن بەس الەۋمەتتىك باستاماسى مەن تاپسىرمالارى كەشەندى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. مەن بيۋدجەت سالاسىنىڭ تومەن جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىلارىن ءبىر اي بۇرىن – 1 ماۋسىمنان باستاپ ءوسىرۋدى تاپسىردىم. اتالعان شارا ميلليوننان استام قىزمەتكەردىڭ ومىرىنە وڭ ىقپال ەتەتىن بولادى.

ازاماتتاردى ءبىرىنشى كەزەكتە نە تولعاندىرادى؟ ارينە، باسپانا ماسەلەسى. وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ازاماتتار ءۇشىن 40 مىڭنان استام جالدامالى پاتەر ءبولۋ قاراستىرىلىپ وتىر. اكىمدەر بۇل ىسكە بيىلعى مامىردان باستاپ كىرىسەدى. ءبىز، الدىمەن ءار قازاقستاندىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋدى ويلايمىز. سوندىقتان حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ينفراقۇرىلىمدىق سيپات­تاعى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل – تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋا­شىلىعى سالاسىنداعى، ياعني جىلۋمەن جانە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، كارىز جۇيە­سى، سونداي-اق جولدار، گازداندىرۋ ماسە­لەلەرى، ەكولوگيا جانە قاۋىپسىزدىك ءتۇيت­كىلدەرى. «قۇتتى مەكەن» جانە «اۋىل – ەل بەسىگى» جوبالارى وسى مىندەتتەردى ورىن­داۋعا باعىتتالعان. بۇل جوبالاردى ءجۇ­زەگە اسىرۋ ءۇشىن الداعى ءۇش جىلعا تريل­ليوننان استام تەڭگە قاراستىرىلىپ وتىر.

الايدا، ۇكىمەت پەن اكىمدەر بيۋدجەت قارجىسى ءتۇپسىز قۇدىق ەمەستىگىن ۇعىنۋى ءتيىس. بولىنگەن قارجى ناقتى ەكونوميكاعا جەدەل جەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. وسى ورايدا، اتالعان جوبالارعا وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ بارىنشا مول تارتىلۋىن باقىلاۋعا الۋدى تاپسىردىم. بۇل الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋمەن قاتار وڭىرلەردىڭ ەكونوميكاسىن ىنتالاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان بولەك، وڭىرلەر مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى اتسالىسۋى قاجەت. بۇگىندە اكىمدىكتەر الەۋمەتتىك كومەكتىڭ وننان استام ءتۇرىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ىشىندە جاردەماقى تولەۋ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ، جول ءجۇرۋ جەڭىلدىكتەرى، تەگىن تاماق بەرۋ جانە باسقالارى بار. الايدا، تۇتاستاي العاندا، وڭىرلەردە الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارىنا  5,3 پايىزعا جۋىق قارجى بولىنەدى. الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ايتارلىقتاي بولىگى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلادى. قولدانىستاعى بيۋدجەت تەڭدەستىرىلمەگەن جانە قايتا فورمات­تاۋدى تالاپ ەتەدى. بيۋدجەتتىڭ تولىعۋ كوز­دەرىنە جان-جاقتى ساراپتاما ءجۇر­گىزىلمەيدى. ەكىنشىدەن، بيۋدجەتتىڭ «ءون­دىرىسسىز شىعىندارى» بار. كوپتەگەن قاجەتسىز، ءجونسىز شىعىنعا جول بەرىلەدى.

سونىمەن قاتار حالىقتىڭ ناقتى تابىس تابۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى تەك بيۋدجەتتىك شىعىندار ەسەبىنەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دە تۇپكىلىكتى تۇسىنگەنىمىز ءجون. ءبىز بيۋدجەتكە قاتىستى كوزقاراسىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە ءتيىسپىز. مىسالى، جەرگىلىكتى اكىمدەر كولىكتى، جيھازدى اسا قىمباتقا ساتىپ الادى. وعان قوسا جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ءتۇرلى يميدجدىك ءىس-شارالاردى وتكىزۋگە قۇمار. وسىنداي شىعىنداردى توقتاتىپ، جەرگىلىكتى بيۋدجەت قارجىسىن الەۋمەتتىك ءىس-شارالارعا جۇمساۋ كەرەك. جالپى، ىسىراپشىلدىققا توسقاۋىل قويۋ قاجەت، سونداي-اق بيۋدجەتتىڭ جىم­قى­رىلۋىن مۇلدەم جويۋ كەرەك.

ماسىلدىق پيعىلعا دا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ازاماتتارىمىز ءۇشىن ەڭ ۇتىمدى الەۋمەتتىك قورعاۋ – بۇل ءوز بيزنەسىن ءجۇر­گ­ىزۋگە مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى نەمەسە بىلىكتى ەڭبەگى ءۇشىن لايىقتى ەڭبەكاقى الۋى.

نۇرتورە ءجۇسىپ: جاستار جىلىنا بايلانىستى ۇكىمەت جاس وتباسىلاردى قولداۋ جونىندە بىرنەشە شارا دايىنداپ وتىر. ءوزىڭىز بىلتىر تۆيتتەر ارقىلى «تاعى قاپتاعان فورۋمدار، يميدجدىك جوبالاردى ۇيىمداستىرۋعا جول بەرمەيىك» دەپ پىكىر ءبىلدىردىڭىز. جالپى، جاستاردى قولداۋ قاي تۇرعىدا جۇرگەنىن قالايسىز؟ 

– تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى 2019 جىلدى جاستار جىلى دەپ جاريالادى. جاستار تۋرالى پىكىرىمدى جوعارىدا دا ايتتىم، جاس ۇرپاقتى قولداپ، قورعاۋ – بولاشاقتى قورعاۋ.

بيىل «جاستار – ەل تىرەگى» ارناۋلى الەۋمەتتىك جوباسى ىسكە قوسىلدى. زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ، بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولۋ، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بيىل – جاستار جىلىندا شەشىلۋى كەرەك.

جاستار جىلى بارىسىندا جۇمىسپەن قامتۋ، باسپانامەن قامتۋ، ءبىلىم بەرۋ، ومىرگە بەيىمدەۋ، جاستار كاسىپكەرلىگىن دامىتۋ، جاس عالىمداردى قولداۋ شارالارى جالعاسا بەرەدى.

ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن دۇنيەگە كەلگەن «بولاشاق» باعدارلاماسى شيرەك عاسىر ۋاقىتتا ەل جاستارىنا الەمنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ەسىگىن اشىپ بەردى. مەملەكەت وقيمىن، توقيمىن دەپ تالپىنعان جاس ازاماتتار ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساپ وتىر.

وسى سۇحباتتى پايدالانىپ، ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ۇشتىلدىلىك باع­دار­لاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ دا ماڭىزى زور ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىن جانە ورىس ءتىلىن وقىتۋ جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بالالارى­مىز ءۇشىن مۇنىڭ ءمانى زور. سودان كەيىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە بولادى. وسىلايشا، ءبىز بولاشاققا اشىق كوزبەن قارايتىن جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەيمىز.

جاستار ساياساتىندا، جاستار ءتار­بيە­سىندە ناۋقانشىلدىققا، تيىمدىلىگى تومەن شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. سوندىقتان كەز كەلگەن شارانى عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ، جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرعانىمىز ءجون. جاستاردىڭ العا قويعان ماقسات-مۇددەلەرىن ءبىلۋ ءۇشىن ناۋقانشىلدىق ەمەس، ناقتى زەرتتەۋلەر قاجەت. جۇيەلى ءارى كەشەندى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى جاستاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، ماقسات-مۇددەلەرىن انىقتاپ، جاستار ساياساتىن سول قاجەتتىلىكتەرگە جاۋاپ بەرەتىن دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدى. ءبىز جاستارعا ءبىلىم بەرۋدى الدىڭعى قاتارعا قويامىز. تەك ءبىلىم عانا ەمەس، وتانسۇيگىشتىك رۋحتا تاريبەلەۋ ءىسىن دە باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك.

دارحان قىدىرالى: پرەزيدەنت اۋىسقاندا ۇكىمەتتىڭ دە وزگەرۋ ىق­تي­مالدىعى جوعارى. قازىرگى ۇكىمەت وسى قۇرامدا قالا ما، الدە قانداي دا ءبىر كادر­لىق وزگەرىستەر بولا ما؟ جالپى، مامان تاڭداۋدا قانداي قاعيدات ۇستا­ناسىز؟

– پرەزيدەنت اۋىسقاندا ۇكىمەتتىڭ قوسا اۋىسۋى مىندەتتى ەمەس. ۇكىمەت جا­قىندا عانا جاساقتالعانى بەلگىلى. قازىر كوپتەگەن قاۋىرت جۇمىستار بار. مينيسترلەرگە ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى. سەزد تاپسىرمالارىن ورىنداۋ، كوكتەمگى تاسقىن قاۋپىنىڭ الدىن الۋ، ەگىس ناۋقانى سياقتى ماڭىزدى ماۋسىمدىق مىندەتتەر تۇر. سوندىقتان قازىرگى كەزدە ۇكىمەتتى اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. ال جەكەلەگەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى ولاردىڭ اتقارعان ناقتى جۇمىستارىنا قاراي باعالاناتىن بولادى.

دارحان قىدىرالى: ەل ءوزىنىڭ جاڭا باسشىسىن تەك گازەت، تەلەديدار، سايت ارقىلى عانا ەمەس، تىكەلەي كور­سەك، بىلسەك، سۇراق قويساق دەيدى. وسى ورايدا وبلىستارعا، وڭىرلەرگە قانشا­لىق­تى ءجيى شىعاسىز جانە الدا قاي اي­ماق­تارعا بارۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟ 

– مەن ەشقاشان بۇقارادان الىس بولعان ەمەسپىن. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىراز جىلدان بەرى تۆيتتەر جەلىسى ارقىلى ءوز ويلارىمدى ءبولىسىپ كەلەمىن. سەنات توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان كەزىمدە دە ەل ىشىنە شىعاتىنمىن. سوندىقتان ءوڭىر­لەرگە شىعىپ، ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جوسپاردا تۇر.

نۇرتورە ءجۇسىپ: تۇڭعىش پرەزي­دەن­تىمىزدىڭ «الدىمەن – ەكونوميكا، سوسىن – ساياسات» دەگەن ۇستانىمى ءوز­گەر­مەيدى دەيسىز عوي؟

– ءدال سولاي. نۇرسۇلتان نازارباەۆ – الەمدىك تاريحقا اسا كورنەكتى رەفورماتور رەتىندە ەندى. الەمدەگى باسەكەلەستىككە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز – ەلباسىنىڭ جۇرگىزگەن سارابدال سايا­ساتىنىڭ جەمىسى. سوندىقتان شەتەلدىك ساراپشىلار بۇل رەفورمالاردى «قا­زاق­ستان جولى» نەمەسە «دامۋدىڭ قازاق­ستاندىق ۇلگىسى» دەپ اتايدى. قازىر ءبىز­دىڭ ەلىمىز – ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى بىردەن-ءبىر جەتەكشى مەملەكەت. دامۋ جاعىنان پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا العاشقىلاردىڭ قاتارىندامىز.

ۇدايى ەكونوميكالىق ءوسىم بولماسا، وسى دارەجەگە جەتۋىمىز ەكىتالاي ەدى. ينۆەستيتسيا، ەكسپورت جانە يندۋس­تريالاندىرۋ – ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ، ونى ارتاراپتاندىرۋعا قول جەتكىزۋدىڭ شەشۋشى فاكتورلارى. قازىرگى زاماننىڭ قارقىنى وتە جىل­دام. مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ، سون­داي-اق ورتالىق پەن وڭىرلەردىڭ جۇ­مىس­تارىن ۇيلەسىمدى تۇردە جۇرگىزۋىمىز كەرەك. بۇگىندە قازاقستان شەتەل ينۆەستي­تسياسىن تارتۋ ءۇشىن قولايلى احۋال ور­نىقتىردى. ينۆەستيتسيا ءوز-وزىنەن كەلە سالمايدى. ءبىز، ءبىرىنشى كەزەكتە، الەۋەتتى ينۆەستورلارعا جاعداي جاساۋى­مىز قاجەت. اسىرەسە، شەتەل ينۆەستورلارىنا جەر تەلىمدەرىن ءبولۋ، ولاردىڭ ينجەنەرلىك جانە ەلەكتر جەلىلەرىنە قوسىلۋى، ءتۇرلى رۇقساتتار الۋىنا قا­تىس­تى ايتارلىقتاي توسقاۋىلدار بار. ماسەلەنى جەدەل شەشۋدىڭ ورنىنا بيۋ­روكراتياعا جول بەرىلىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان بىرقاتار وبلىستا اكىم­شىلىك كەدەرگىلەر مەن جاساندى شەكتەۋلەر ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. سول سەبەپتەن الەۋەتتى ينۆەستوردىڭ سالى سۋعا كەتىپ، ول باسقا ەلدى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل جاعداي تەك شەتەلدىك قانا ەمەس، وتاندىق ينۆەستورلارعا دا قاتىستى. ۇكىمەتكە جانە اكىمدەرگە وسى پروبلەمانى جەدەل شەشۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ جونىندە تاپسىرما بەردىم. ينۆەستيتسيا سالۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن كەز كەلگەن ءتيىستى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى قارالۋى قاجەت. بيىل تىكەلەي ينۆەس­تيتسيالار قورى قۇرىلدى. ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن ۇلتتىق قوردان 370 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىندى. قور ءوز جۇمىسىن ءتيىمدى جۇرگىزەتىن بولسا، وسى جىلدىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بار. ەلىمىزگە تارتىلعان ينۆەستيتسيالار مەن شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورتتىڭ كولەمى مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ قىزمەتىن باعالاۋ ىسىندە شەشۋشى كورسەتكىش بولادى.

نۇرتورە ءجۇسىپ: قازاقستان تاۋەل­سىزدىگىن العالى بەرى الەمدىك دەڭگەيدە كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزدى. ءوزىڭىز ەكى رەت سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رەتىندە وسى ساياساتتى جۇزەگە اسىردىڭىز. بۇگىنگى حالىقارالىق ارەناداعى احۋال كۇردەلى. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ سىرت­قى ساياساتىندا قانداي باعىت ۇستان­باقسىز؟

– كوپۆەكتورلى ساياسات – قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنان، گەوەكونوميكاسىنان تۋىندايدى. بۇل – ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق باعىت. تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ ەلباسى وسى جولدى ۇستاندى. بۇل ستراتەگيانىڭ ناتيجەسىندە ءبىز مەملەكەتارالىق قاقتىعىستاردان، ايماقتىق تەكەتىرەستەردەن الىس بولدىق. الەم ءبىزدى بىتىمگەر مەملەكەت رەتىندە تانىدى. بىتىمگەرلىك ميسسياسى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىمدىعىنا اينالدى. قازاقستاندى ازياداعى بەيبىتشىلىك پلاتفورماسى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

قازاقستان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا رەسەي، قىتاي، ەۋروپا، اقش، ورتالىق ازيا، يسلام الەمى ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىققا باسا ءمان بەرەدى. وعان قوسا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىرشاما ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە باستاماشى بولدى. بۇل باعىتتا ءداستۇر سا­باقتاستىعى ساقتالادى، ساياساتىمىز وزگەرمەيدى. كوپۆەكتورلى ستراتەگيا ال­داعى ۋاقىتتا دا قازاقستان ديپلوما­تيا­سىنىڭ باسىم باعىتى بولىپ قالا بەرەدى.

دارحان قىدىرالى: بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسى بولعان پان گي مۋن كەزىندە ءسىز تۋرالى «بۇل قىز­مەت­تە ۇزاق وتىرماي، ەلىڭىزگە اسا جاۋاپ­تى قىزمەتكە ورالاتىنىڭىز بەلگىلى» دەپ جازعان ەكەن. الەمدىك دەڭگەي­دەگى ساياساتكەردىڭ بۇل بولجامىن كورىپكەلدىك دەۋگە بولا ما؟

– بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى كەڭسەسىن باسقارۋ – مەنىڭ ديپلوماتيالىق جۇمىس تاجىريبەمدەگى ەلەۋلى ساتتەردىڭ ءبىرى. بۇل – الەمدىك پروبلەمالار كوتەرىلەتىن ءارى شەشىمىن تاباتىن بۇۇ ماڭىزدى وكىلدىگى. ارينە، سول كەزدەگى باس حاتشى پان گي مۋنمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، ونىمەن تۇراقتى بايلانىستا بولۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. ول كىسىنىڭ بۇل ءسوزى تەك ماعان عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ديپلوماتياسىنا بەرىلگەن جوعارى باعا دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى بۇل سالاداعى ماماندارىمىزدىڭ ءبارى – الەمدىك دەڭگەيدەگى كاسىبي ديپ­لوماتتار. بىلتىر ەلىمىزدىڭ بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە سايلانۋى جانە الەمنىڭ جۇزدەن اسا ەلدەرىمەن بەيبىت بايلانىس ورناتۋى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

دارحان قىدىرالى: ءسىز قاشاندا قازاق رۋحانياتى مەن ۇلت مادەنيەتىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرەسىز. قوعامدا قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەسىز. ەلباسى 2020 جىل­عا قاراي ەلدەگى بارلىق مەكتەپ وقۋ­شى­لارىنىڭ 90 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرەدى دەپ ايتقان ەدى. جالپى، مەم­­لە­كەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قانداي شارا­­لار اتقارىلۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– قازاقتىڭ ءتىلى – قازاقتىڭ جانى! حالقىمىزدىڭ تاريحى دا، تاعدىرى دا – تىلىندە. مادەنيەتى مەن ادەبيەتى دە، ءدىلى مەن ءدىنى دە – تىلىندە. ۆ.رادلوۆ ايتقانداي، قازاق ءتىلى – ەڭ تازا ءارى باي ءتىلدىڭ ءبىرى.

ءتىل وتكەن تاريحپەن عانا ەمەس، ءبۇ­گىن مەن بولاشاقتى بايلانىستىراتىن قۇرال. مەنىڭشە، ءتىلدىڭ تۇعىرى دا، تاعدىرى دا بەسىكتەن، وتباسىنان باستالادى. وتباسىندا انا تىلىندە ءسوي­لەپ وسكەن ءبۇلدىرشىننىڭ تىلگە دەگەن ىقى­لاسى تەرەڭ، قۇرمەتى بيىك بولادى. وسى تۇرعىدا، بالاباقشالاردا، مەكتەپتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدى نازاردا ۇستاۋ قاجەت.

ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى ءۇز­دىكسىز جالعاستىرا بەرەمىز.

نۇرتورە ءجۇسىپ: لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ جونىندە بىرقاتار شارالار اتقارىلدى، ەملە-ەرەجە قابىلداندى. ەندىگى قادام قالاي بولماق؟

– كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءالىپبي تاڭداۋى تەك جازۋ ۇلگىسىن تاڭداۋ ەمەس. بۇگىندە قازاقستان حالقى دا زامانا كوشىنەن قالماي، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدى تاڭداۋعا بەل بۋىپ وتىر.

كورشى مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى لاتىن گرافيكاسىن تاڭدادى. الەمدەگى اقپاراتتاردىڭ 90 پايىزى لاتىن گرافيكاسىندا جارىق كورەدى. ال اقپاراتقا كىم يەلىك ەتسە، عىلىم مەن تەحنولوگياعا دا سول يە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى. بۇل قوعامدىق وي مەن ساناعا تۇپكىلىكتى وزگەرىس جاسايتىن قادام. وسىعان وراي، ەلباسىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى. ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيىن پايدالانا باستاعان قۇرىلىمدار بار. «Egemen Qazaqstan» گازەتىنىڭ دە ءبىر بەتى وسى الىپبيمەن جارىق كورىپ جاتىر عوي.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جالعاسا بەرەدى. ناقتى بەلگى­لەنگەن كەستە بار. سول جۇيەدەن اۋىتقى­مايمىز. بىراق، قوعامدىق پىكىر، ءالىپبيدى قولدانۋ بارىسىنداعى ارتىقشىلىقتار مەن ولقىلىقتار ەسكەرىلەدى.

نۇرتورە ءجۇسىپ: ۇلت ۇستازى اباي قۇنان­بايۇلى ءحىح عاسىرداعى قا­زاق­تىڭ مىنەز-قالىبىن بارىنشا ءوت­كىر سىنعا الىپ ەدى. ءححى عاسىرداعى كەر­دەڭ مىنەزگە نەنى جاتقىزار ەدىڭىز؟

– داڭعازالىق، ىسىراپشىلدىق. بىزگە داڭعازالىقتى دوعارىپ، ىسىراپ­شىل­دىقتان ارىلۋ قاجەت. وسى تۋرالى بۇ­رى­نىراقتا، الەۋمەتتىك جەلىدە پىكىرىمدى دە جازدىم.

ۇلى اباي «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سودان قاشپاق كەرەك: اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى – زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ. ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى» دەيدى. بىزگە ناداندىقتان قۇتىلۋ قاجەت.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا مەم­لە­كەتتىك، ۇلتتىق ۇستانىمعا ادال، ءبىلىمدى، وتكىر، وتانشىل جاستارىمىزدىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى قالىپتاستى. ءبىز سولارعا ارقا سۇيەيمىز. ولار اباي ايتقان بەس اسىل ىسكە بەرىك – تالاپشىل، ەڭبەكشىل، ويشىل، قاناعاتشىل، راقىمشىل بولسا – وندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن، جۇلدىزى جوعارى بولماق!

– ۋاقىت تاۋىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

سۇحباتتاسقاندار: دارحان قىدىرالى، نۇرتورە ءجۇسىپ

Abai.kz