تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. باستىرما
قۇرمەتتى وقىرمان، ماعان وسى ماقالانىڭ جوباسى رەستوراندا، داستارحان ءمازىرىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ كورىپ وتىرعاندا كەلىپ ەدى.
ۆاسيلي ياننىڭ «شىڭعىس حان» اتتى رومانىندا مىناداي ەپيزود بار. بىردە شىڭعىس ءوز اسكەرىنىڭ دايىندىعىن تەكسەرمەك بولىپ، ءتۇن ىشىندە جورىققا اتتانامىز دەپ بۇيرىق بەرەدى. العاش دابىل قاعىلىپ، الاماندار ەرتوقىمدارىن الىپ جىلقىعا قاراي جۇگىرگەندە شىڭعىس قاعان وڭ قولىنا ءبىر ۋىس تاس الىپ، سونى ءبىر-بىرلەپ سول الاقانىنا سالا باستايدى. تاستىڭ بارلىعى سول قولعا ءوتىپ بولعانشا ءجۇز مىڭ قارايلاس، مۇزداي قارۋلانعان جەر قايىسقان قول قوسار-اسار اتىمەن، نەشە كۇندىك ازىعىمەن جورىققا ءازىر تۇرادى. سوندا قاعان، جەر بەتىندە مۇنداي اسكەر مەنەن باسقا كىمدە بار دەپ ءتۇن قاراڭعىسىندا ريزا بولىپ جىميىپتى.
تاعى دا ءبىزدىڭ بابالارىمىزبەن مايداندا بەتتەسكەن ۇلى جۇرتتاردىڭ تاريحشىلارى مەن جىلناماشىلارى ايتادى، كوشپەندىلەردەي سارباز جەر بەتىندە جوق دەپ. اسىرەسە باسقا جۇرتتاردى، كوشپەندىلەردىڭ شەگىنىپ ۇرىس سالۋى، توسقاۋىل سوعىستارى، قاشىپ بارا جاتىپ قايىرىلىپ سوعۋى قاتتى تاڭقالدىرعان.
ادەتتە، ۇرىستا باعى قايتقان وتىرىقشى ەلدىڭ اسكەرى ەشقاشان قايىرىلىپ سوعا المايدى. ويتكەنى، وتىرىقشى ەلدەردە شەگىنىس، قاشۋ تاكتيكالىق ءادىس ەمەس - جەڭىلىستىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى. ياعني، جەڭىلىستىڭ پسيحوزىنا ۇشىراعان اسكەر جاۋدىڭ قىلىشى مەن وعىنان قىرىلىپ بىتكەنشە قاشادى.
قۇرمەتتى وقىرمان، ماعان وسى ماقالانىڭ جوباسى رەستوراندا، داستارحان ءمازىرىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ كورىپ وتىرعاندا كەلىپ ەدى.
ۆاسيلي ياننىڭ «شىڭعىس حان» اتتى رومانىندا مىناداي ەپيزود بار. بىردە شىڭعىس ءوز اسكەرىنىڭ دايىندىعىن تەكسەرمەك بولىپ، ءتۇن ىشىندە جورىققا اتتانامىز دەپ بۇيرىق بەرەدى. العاش دابىل قاعىلىپ، الاماندار ەرتوقىمدارىن الىپ جىلقىعا قاراي جۇگىرگەندە شىڭعىس قاعان وڭ قولىنا ءبىر ۋىس تاس الىپ، سونى ءبىر-بىرلەپ سول الاقانىنا سالا باستايدى. تاستىڭ بارلىعى سول قولعا ءوتىپ بولعانشا ءجۇز مىڭ قارايلاس، مۇزداي قارۋلانعان جەر قايىسقان قول قوسار-اسار اتىمەن، نەشە كۇندىك ازىعىمەن جورىققا ءازىر تۇرادى. سوندا قاعان، جەر بەتىندە مۇنداي اسكەر مەنەن باسقا كىمدە بار دەپ ءتۇن قاراڭعىسىندا ريزا بولىپ جىميىپتى.
تاعى دا ءبىزدىڭ بابالارىمىزبەن مايداندا بەتتەسكەن ۇلى جۇرتتاردىڭ تاريحشىلارى مەن جىلناماشىلارى ايتادى، كوشپەندىلەردەي سارباز جەر بەتىندە جوق دەپ. اسىرەسە باسقا جۇرتتاردى، كوشپەندىلەردىڭ شەگىنىپ ۇرىس سالۋى، توسقاۋىل سوعىستارى، قاشىپ بارا جاتىپ قايىرىلىپ سوعۋى قاتتى تاڭقالدىرعان.
ادەتتە، ۇرىستا باعى قايتقان وتىرىقشى ەلدىڭ اسكەرى ەشقاشان قايىرىلىپ سوعا المايدى. ويتكەنى، وتىرىقشى ەلدەردە شەگىنىس، قاشۋ تاكتيكالىق ءادىس ەمەس - جەڭىلىستىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى. ياعني، جەڭىلىستىڭ پسيحوزىنا ۇشىراعان اسكەر جاۋدىڭ قىلىشى مەن وعىنان قىرىلىپ بىتكەنشە قاشادى.
ر.ءدجوۆانوليدىڭ «سپارتاك» رومانىندا فراكيالىق كوشپەلى تايپادان تۇتقىنعا تۇسكەن سپارتاك، ريم حالقىنىڭ ەرمەگى ءۇشىن كوليزەيدە كۇندە بولىپ جاتقان قانتوگىستەردىڭ كەزىندە وسى تاڭعاجايىپ تاكتيكانى قولدانادى. قاشىپ ءجۇرىپ الدىمەن قۋىپ جەتكەن گلادياتوردى ءولتىرىپ، اقىرىندا جاۋىنىڭ ءبارىن قىرىپ بىتىرەدى. بۇل مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيانىڭ دالاسىن دۇبىرلەتكەن، قانداي جاۋ بولسا دا، بەت قاراتپاي جەڭگەن كوشپەندىلەردىڭ ەڭ ايگىلى تاكتيكاسى.
بىردە رەسەيلىك اۆتورلار فومەنكو مەن نوسوۆتىڭ «جاڭا حرونولوگيا» دەپ اتالاتىن كىتابىن وقىپ وتىرىپ مىناداي ءبىر تاڭعاجايىپ مالىمەتتى ۇشىراستىردىم. موڭعولدار ەشقاشان باتىسقا قاراي... جورىق جاساماپتى! ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار ەكەن. سونىڭ ەكەۋىن كەلتىرەيىك. ورىستار جاۋدىڭ اتتى اسكەرىنەن قورعانۋ ءۇشىن ەجەلدەن «زاسەكا» دەپ اتالاتىن امال قولدانىپتى. اعاشتى جەردەن 15-20 سانتيمەتردەي بيىكتىكتە قيعاشتاي شابادى ەكەن. وسىلايشا ەنى ەلۋ-الپىس، كەيدە ءجۇز شاقىرىم، ال ۇزىندىعى بۇكىل ورىس جەرىن بەلدەۋلەپ وراپ جاتقان ۇلانعايىر ورماندى شاۋىپ شىعادى ەكەن.
بۇل امال قازاقتا دا بار. بۇرىنعى زاماننىڭ اڭشىلارى جولبارىس اۋلاعاندا قامىستى وسىلاي شاباتىن بولعان. مۇنى بايىرعى قازاق تىلىندە «قارنا» دەپ اتايدى. دابىل قاعىپ كەلە جاتقان ادامداردان قاشقان جولبارىس نايزاداي ۇشكىر قامىسقا قارنىنان قارنالىپ، نەمەسە سول قارنادان وتە الماي تۇرىپ قالىپ، اجالىن تابادى. الايدا ميلليونداعان گەكتار ورماندى شاۋىپ شىعۋ، سول كەزدەگى ورىس قوعامىنىڭ قولىنان كەلمەس ءىس ەدى. بىراق جاڭا حرونولوگيانىڭ اۆتورلارى فومەنكو مەن نوسوۆ وسىلاي دەيدى. ورىس حالقى موڭعول شاپقىنشىلىعىن وسىلاي توقتاتتى دەيدى.
ەندى اتالعان اۆتورلاردىڭ ەكىنشى ۋاجىنە كەلەيىك. باتىسقا، ءتۇن تۇبىنە العاش شەرۋ تارتقاندا موڭعول اسكەرىنىڭ سانى ءجۇز مىڭداي ەكەن. ولاي بولسا دەيدى فومەنكو، ءجۇز مىڭ اسكەرگە قانشا ازىق-تۇلىك كەرەك، ءجۇز مىڭ اتقا قانشا جەمشوپ كەرەك. ياعني، ول اسكەردىڭ سوڭىنداعى ارقۇق (وبوز) قانداي بولۋ كەرەك، ول ارقۇقتا قانشا اربا بولۋ كەرەك، ال اربانى تارتاتىن جەگىن مالعا تاعى دا قانشا جەمشوپ كەرەك. اتالعان اۆتورلارعا سەنسەك، سوعىسۋدىڭ ءوزى، جورىققا اتتانۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس نارسە بولىپ شىعادى. ەڭ قىزىعى - ۇيدە تىنىش قانا وتىرۋ. الايدا، ولاي بولماعان عوي. تۇرىك-موڭعول تايپالارىنىڭ جاۋگەرشىلىگى قازىرگى يتاليا جەرىنە جەتىپ بارىپ توقتاعان. شىڭعىستىڭ وسيەتى - سوڭعى تەڭىز - اتلانتيكاعا دەيىن بارۋ. بۇل باتىس تاراپتاعى ءىس. ال شىعىستا شىن-ماشىننان ءوتىپ، بۇل باعىتتا دا سوڭعى تەڭىز - تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتىنا جەتۋ. كەيىننەن قۇبىلاي حان تەڭىزدىڭ ار جاعىندا دا ەل بارىن، نيپپون (قازىرگى جاپونيا) دەگەن مەملەكەت بارىن ەستىپ، سولاي قاراي اتتانعان. بىراق بۇل تاراپتا موڭعول اسكەرىنىڭ قانداي كەساپاتقا ۇرىنعانىن، موڭعولدىڭ اسكەري - تەڭىز فلوتىنىڭ جاپون جاعالاۋىندا قالاي سۋعا باتقانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. مىنە، ءتۇزۋ جولدان تايعان ادامزاتتى جونگە سالۋ ماقساتىندا تۇرىك-موڭعول ءناسىلى وسىنداي گلوباليستىك (قازىرگىشە «جاھاندانۋ») جوسپاردى كۇن تارتىبىنە قويعان. باتىستىڭ ءبىر تاريحشىسى ايتقانداي، «ناتيجەسىندە، موڭعولدار (تۇرىكتەر دەپ ءتۇسىنىڭىز) قازىرگى الەمدىك تاريحتىڭ كوسموسىن قالىپتاستىردى». ال ەندى، الدىنا وسىنداي ۇلى ماقسات - قاراقورىمنان باسقارىلاتىن بۇكىلالەمدىك كوسموپوليتتىك يمپەريانى قۇرۋدى كوزدەگەن، وسى جولدا ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە قانىن اياماي توككەن ۇلى ءناسىلدىڭ، ۇلى ميللەتتىڭ، الدەبىر ورىس ورمانىنان وتە الماي توقتاپ قالۋى، اسكەردىڭ وزىنە جانە مىنەتىن اتىنا ازىق جەتپەي قالادى دەپ جورىقتان باس تارتۋى، ارينە، اقىلعا سىيمايتىن نارسە. ويىمىزشا، فومەنكو مەن نوسوۆ، كوشپەندىلەردىڭ جورىققا قالاي دايىندالىپ، قالاي اتتاناتىنىن، قالاي جورتاتىنىن بىلمەيدى. ول از دەسەڭىز، ايتايىق، اتالعان تاريحشىلار جالپى تاريحتان، سوعىستاردىڭ، ناسىلدەردىڭ تاريحىنان تولىقتاي ماقۇرىم. حريستيان دىنىنەن كەتىپ يسلام دىنىنە وتكەن، ۇلى عالىم، ءراديتسيوناليزمنىڭ (داستۇرشىلدىكتىڭ) اتاسى شەيح ياحيا (شىن اتى-ءجونى - رەنە گەنون، ۇلتى فرانتسۋز) ءۇندى ەلىنىڭ ەجەلگى الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن زەردەلەي كەلە ءتورت اۋلەتتى ەرەكشە ءبولىپ الادى (ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلىندە بۇل اۋلەتتەر «كاستا» دەپ، ال ءۇندىنىڭ ءوز تىلىندە «ۆارنا» دەپ اتالادى). بۇل كاستالار: 1) براحماندار; 2) كشاتريلەر; 3) ۆايشيالار; 4) شۋدرالار. براحماندار - ەڭ جوعارعى كاستا. بۇلار قۇدايمەن، ابسوليۋتپەن تىلدەسەتىن بولعاندىقتان ءفاني دۇنيەنى تارك ەتكەندەر. كشاتريلەر - اسكەري اۋلەت. بۇلار دۇنيەنى رەتتەۋشى كۇش. دۇنيەدەگى ءتارتىپتى قاداعالاۋشى كۇش. ۆايشيالار - وندىرۋشىلەر (ەگىنشىلەر، قولونەرشىلەر ت.ب.). شۋدرالار - ەڭ تومەن تاپ، قۇلدار (بۇل ەجىكتەپ وتىراتىن عىلىمي ماقالا ەمەس، سوندىقتان تىم قاراپايىم ءۇستىرت تۇسىندىرگەنىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن).
وسى كۇنى عىلىمي تىلدە تۇرىك-موڭعول كوشپەندىلەرى دەپ اتالاتىن حالىقتار اتالعان ءبولىنىس بويىنشا اسكەري اۋلەت-كشاتريلەر بولىپ سانالادى. ءتۇرلى زاماندا ءتۇرلى حالىقتاردىڭ جىلناماشى - تاريحشىلارى ساق، سكيف، سارمات، ماسساگەت، حۇن، تۇرىك دەپ تۇرلىشە اتاندىرعانىمەن، مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيا دالالارىن مەكەندەپ كەلگەن كوشپەندىلەر ءبىر كىندىكتەن تاراعان ءبىر-اق حالىق بولىپ تابىلادى.
كشاتريلەر مەن شۋدرالاردىڭ، نەمەسە، بىزشە ايتقاندا اسكەري اۋلەت پەن قۇلداردىڭ اراقاتىناسىن اينا-قاتەسىز بەينەلەيتىن ءبىر تاماشا اڭىز گەرودوتتا بار.
سكيفتىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى الىس ەلگە جورىققا اتتانادى. سول جاۋلاعان جەردە ءبىراز ۋاقىت تۇرىپ قالعان سكيفتەر كۇندەردىڭ كۇنىندە وتاندارىن ساعىنىپ قايتپاق بولادى. بۇل ەكى ارادا سكيفتەردىڭ ايەلدەرى ەسىكتە جۇرگەن قۇل-قۇتاندارمەن كوڭىل قوسىپ قويادى. دۇنيەگە كەلگەن تۇتاس ءبىر ۇرپاق ەسەيىپ ەل بيلەيدى. اقىرى ەلگە قايتىپ كەلە جاتقان سكيفتىڭ جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنە بەيمالىم اسكەرمەن، ال شىندىعىندا قۇلدان تۋعان ۇلدارمەن بەتپە-بەت كەزدەسەدى. قانداي جاۋدى بولسا دا جەڭىپ ۇيرەنگەن سكيفتەر الدارىنان شىققان اسكەردى جەڭە الماي قويادى. قىلىشتاسسا - قىلىشقا مىقتى. نايزالاسسا - نايزاعا مىقتى. ساداق اتىسقاندا دا بەت قاراتپايدى. اقىرىندا سكيفتىڭ قولباسشىسى بۇل اسكەردىڭ كىم ەكەنىن شىرامىتىپ، جاۋىنگەرلەرىنە جاۋدى قامشىمەن ساباڭدار دەيدى. سول كەزدە بەس قارۋمەن سايىسقاندا قايىسپاي قارسى تۇرعان جاۋ اسكەرى قامشىدان تىم-تىراقاي قاشىپتى. بۇل جەردەگى مورال - قۇلدىڭ قۇل بولىپ قالاتىندىعىندا. سكيفتەر قامشىمەن ۇرىپ قۇلدىڭ قۇل ەكەنىن ەستەرىنە تۇسىرگەن. مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيا دالاسىندا ابسوليۋتتىك اسكەري ۇستەمدىكتە بولۋ، ارينە، ءىزسىز كەتكەن جوق. تۇرىك-موڭعول حالىقتارىندا ەرەكشە نامىس كۋلتى قالىپتاستى، جانە نامىسپەن بىرگە ونىڭ ماڭگى سەرىگى-مەيمانا قوسا ىلەسىپ ءجۇردى. وتىرىقشى حالىقتاردى مەنسىنبەۋ، «جاتاق» دەپ كەمسىتۋ، «ادام» دەپ ساناماۋ داعدىسى كوشپەندى حۇننىڭ كوڭىلىنە وسى كەزدە ورنىققان. وسىدان كەلىپ سوعىس ستراتەگياسىنىڭ ەكى ءپرينتسيپى قالىپتاستى. وتىرىقشى ەلدەردىڭ ستراتەگياسى - پوزيتسيالىق سوعىس. اپتالاپ، ايلاپ (كەيدە جىلداپ) قارسى تۇرۋ. اسكەر قىرىلىپ بىتكەنشە سوعىسۋ. كوپ جاعدايدا تىزە بۇگىپ، ساۋعا سۇراۋ. ازىق-تۇلىك پەن اۋىزسۋ تاۋسىلعاندا قامالدىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرىلۋ.
ال كوشپەندىلەردىڭ ستراتەگياسى - مانەۆرلىك سوعىس. جاۋدى (اسىرەسە، قارۋلانىپ شىققان جاتاقتى) جاۋ دەپ ەسەپتەمەۋ، كەڭ دالاعا الىپ شىعىپ، ساداقپەن اتىپ قىرىپ كەتۋ (بۇل نايزانىڭ ۇشىن، قىلىشتىڭ ءجۇزىن جاتاقتىڭ قانىنا بىلعاۋعا جيىركەنەتىن ەرەكشە رىتسارلىق كودەكستەن تۋعان ستراتەگيا).
كوشپەندىلەر بۇل ستراتەگيانى، پارسىلاردىڭ باسقىنشىلىق سوعىستارىنان ۇلتتىق ساناسى ويانىپ، ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ تۋىنىڭ استىندا ەندى ەسە قايتارۋ سوعىسىنا، قارىمتا جاۋگەرشىلىككە شىققان، ءداريدى جەڭىپ، پارسىنى العاننان كەيىن توقتاي الماي سكيفتىڭ دالاسىنا اياق باسقان گرەكتەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندە وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. ەسەيىپ سوعىس ونەرىنە جەتىلە باستاعان وتىرىقشى ەلدەردى ەندى بۇرىنعىداي قامشىمەن ۇرىپ باعىندىرۋدىڭ قيىن ەكەنىنە كوزى جەتكەن كوشپەندىلەر جاڭا ستراتەگيا مەن تاكتيكانى ۇيرەندى. شەپ قۇرعان جاۋدىڭ شەبىن بۇزۋدى، جاۋ قوسىنىن جەڭۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى نەنى تالقانداۋ كەرەك ەكەنىن، وراي سوعىپ قورشاۋعا الۋدى مەڭگەردى.
بولاشاقتاعى سوعىس ايماعىنا اينالاتىن وپەراتيۆتىك كەڭىستىكتى ءاربىر توبەشىگى مەن بۇلاعىنا دەيىن، جايىلىمى، ىقتاسىنى، وزەنى مەن جالعىز اياق جولىنا دەيىن زەردەلەپ ءبىلۋ وسى كەزدەن باستاپ كوشپەندى حۇن اۋلەتىنىڭ اسكەري ستراتەگياسىنىڭ باستى ەلەمەنتىنە اينالعانى انىق.
مىنە، جوعارىدا اتى اتالعان « جاڭا حرونولوگيانىڭ» اۆتورلارى فومەنكو مەن نوسوۆتىڭ كوشپەندى حالىقتاردىڭ جاۋگەرشىلىگى تۋرالى ۇشقارى پىكىرلەرىنە قارسى ءۋاج رەتىندە، حۇندار وزدەرىنىڭ الىمدى جورىقتارىن قالاي ىسكە اسىرعاندىعى جونىندە بىرەر اڭىز دەرەكتىڭ ءجونى ەندى كەلگەن سياقتى.
قانداي دا بولماسىن حالىقتىڭ ازىق-تۇلىكتى ۇقساتۋى مەن قامداۋى، ساقتاۋى جانە پايدالانۋ ادىستەرى سول حالىقتىڭ ءومىر سالتىنا باعىنادى. كوشپەندىلەردىڭ كۋلينارياسى نەگىزىنەن كوشپەندى تۇرمىسقا لايىقتالعان ءسۇر ەت پەن اشىتىپ بارىپ كەپتىرىلگەن ءسۇت تاعامدارىنان تۇرادى. بۇل، ءبىر جايلاعاندا جارتى دۇنيەنى باسىپ وتەتىن سانسىز كوش جولدارىندا ابدەن سىننان وتكەن، قانشا ساقتاسا دا بۇزىلمايتىن، ءجىبىتىپ جىبەرسە از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىن تاباتىن باعا جەتپەس ءنارلى، ءدامدى تاعامدار. مىسالعا، ەكى-ءۇش جىل جاتقان سىقپا قۇرت قاينالعان ىستىق سۋدا تۇرىپ ءبىر-اق ساعاتتا ەزىلىپ كەتەدى. تۇزعا ءپىسىپ بەس جىل تۇرعان قاقپىش ەت بۇلاق سۋىندا ون ساعات تۇرىپ، ءجىبىپ، اسقاندا ەزىلىپ پىسەدى. ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. جايلاۋدان كوشەردە قارىنعا سالىپ وشاقتىن استىنا كومىپ كەتكەن قيما قۋىرداق ءبىر-ءبىر جارىم جىل ساقتالا بەرەدى. كوشىپ كەلە جاتقاندا، ءتىسى ءتۇسىپ قىزىليەك بولىپ قالعان قاريالار سىقپالاماي كەپتىرىلگەن ەجىگەيدى جەيدى. سونداي-اق، قورجىندا تۇننەن قالعان ءسۇر ەتتى جەيدى، سابادا جۇرە-جۇرە شايقالىپ ابدەن بابىنا كەلگەن قىمىزدى ىشەدى. مىنەكي، الاماندار جورىققا وسى تاعامداردى الاتىن بولعان.
ءار ءۇي ازاماتىن سوعىسقا ءوزى دايىندايدى. قازاقتا سول زاماننان قالعان «التى قورجىن الامان» دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ءمانىسى مىناداي. سىقپاي كەپتىرگەن مايلى ەجىگەيدەن ەكى قورجىن تولتىرىپ، قوسار اتتىڭ بوكسەسىنە ارتادى. مۇنى ءبىر دەڭىز. سودان سوڭ، قازاقتا «تۇتە» دەپ اتالاتىن، جورىققا ارنايى دايىندالاتىن تاعام بولعان. قويدىڭ سەمىز ەتىن اياماي تۇزداپ، جاقسىلاپ كەپتىرەدى. قاقپىش بولىپ قاتقان ەتتى كەلىگە سالىپ تۇيەدى. سودان سوڭ مىلجا-مىلجا بولعان ەتتى ءبىر ءۇيلى جان وتىرىپ، ءجۇن قۇساتىپ تالشىقتاپ ءتۇتىپ شىعادى. تۇتە دەگەنىڭىز وسى. وسى تۇتەنى قورجىن ەتىپ تولتىرىپ، اتقا ارتادى. مۇنى ەكى دەڭىز. الاماننىڭ ازىعى وسى. ەندى قويدىڭ ءسۇر قۇيرىعىن ەكى قورجىنعا سىقاستىرا تولتىرىپ، اتقا ونى ارتادى. مۇنى ءۇش دەڭىز. بۇل اتتاردىڭ ازىعى. كەيدە جانە ەكى قورجىن توبىلعىنى الادى ەكەن.
قوسار-اسار اتتىڭ مانىسىنە كەلەتىن بولساق، مۇنداعى قوسار ات - ءمىنىس اتى. الاشا ات شارشاعاندا اۋىسىپ مىنەتىن كومەكشى كۇلىك. ال اسار ات، اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ازىققا ارنالعان ات. ءبىر ادام قوسارىنا ءبىر ات، اسارىنا ءبىر، كەيدە ەكى ات الادى. ارينە، اسار ات بوس جۇرمەيدى. جورتۋىل بارىسىندا ەرتوقىمسىز، باسىنداعى نوقتامەن مىنىسكە جۇرە بەرەدى. قوسار مەن اسار ات نەگە ەرتوقىمسىز جايداق مىنىلەدى؟ ەرتوقىمدى شىعىن قىلماس ءۇشىن. سونىمەن الامان جورىققا دايىن بولدى. كونە سوعىس قۇرىلىمى بويىنشا ەڭ كىشى اسكەري بولىك - وندىق. ون جاۋىنگەر ءبىر ونباسىعا باعىنادى. ونباسى بەيبىت كەزىندە قول استىنداعى ون ادامنىڭ قايسىسى قايدا جۇرگەنىن ءبىلىپ وتىرۋعا مىندەتتى. ونباسىنىڭ ونى جينالىپ كەلىپ ءبىر جۇزباسىعا باعىنادى. البەتتە، ءجۇزباسى قولاستىنداعى ونباسىلاردىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ وتىرادى. ءجۇزباسىلار مىڭباسىعا باعىنادى. مىڭباسىلار تۋبەگىنە باعىنادى. قازاقتا تۇمەنبەگى دەگەن دە اسكەري لاۋازىم بار. تۋبەگى ەكەۋىنىڭ شەنى بىردەي. وسى كۇنى تۋ ۇستايتىن ادامدى تۋبەگى دەپ جاڭساق اتايتىن بولىپتى. قازاقتا ون مىڭ اسكەر - ءبىر تۋ اسكەر دەپ اتالادى. ون مىڭ اسكەردىڭ تۋىن ۇستايتىن ادامدى «بايراقتار» دەپ اتايدى.
بەس تۋبەگى ءبىر بايعۇرتقا باعىنادى. ياعني، بايعۇرت - ەلۋ مىڭ اسكەردى باسقارادى. بايعۇرتتار حانعا باعىنادى. مىنە، قازاق اسكەرىنىڭ سوعىس الدىنداعى جالپى قۇرىلىمى وسىنداي بولعان.
ەرتاۋىل دەپ اتالاتىن شولعىنشى اسكەر بولاشاق جورىقتىڭ مارشرۋتى بويىنشا نەگىزگى اسكەردەن بەس ءجۇز، كەيدە مىڭ شاقىرىم وزىپ جەر جايىتىن، جايىلىم مەن سۋات، ەگەر قىس بولسا ىقتاسىن جەرلەردى الدىن الا تاۋىپ حابار بەرىپ وتىرادى.
سونىمەن جورىق باستالدى دەيىك. قوسار اتتى اسكەر كۇنىنە 150 شاقىرىم جول جۇرە الادى. توقتاۋسىز جورتققان الامان قالاي دەمالىپ، قالاي تاماقتانعان؟ كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. تاڭالاگەۋىمنەن، كەيدە ءتىپتى ءتۇن ورتاسىندا اتتانىپ كەتكەن اسكەر كۇن شىقپاي-اق، سالقىنمەن تالاي جەردى شالادى. ءومىر سالتىنىڭ ءوزى ۇزدىكسىز كوشى-قون، ات ۇستىندە تۋىپ، ات ۇستىندە ولەتىن قازاق ۇلىنا ەرتەمەن، نە تۇندە تۇرىپ سۋىت جورىققا اتتانۋ - ۇيرەنشىكتى ءىس. كۇن تۇسكە تىرمىسقاندا قول باستاپ كەلە جاتقان حان اسكەرباسىلارعا بەلگى بەرەدى. تۋبەگى، مىڭباسى، ءجۇزباسى مەن ونباسى ءبارى ءبىر كىسىدەي ايقاي سالادى.
- ءبىر رەت اساۋعا بولادى!
سول ساتتە بۇكىل اسكەر ءبىر ادامداي، قورجىندارىنا قول سالىپ، ەجىگەيدەن ۋىسىن تولتىرىپ ءبىر اسايدى.
سودان سوڭ حان، اسكەردىڭ ءجۇرىس قارقىنىنا قاراپ اتتاردىڭ جىلىك مايىنىڭ جۇقارا باستاعانىن سەزسە، وعان دا ارنايى بەلگى بەرەدى. تاعى دا اسپاندى جاڭعىرىقتىرعان ءزىلدى ايقاي.
- اتتارعا ءبىر-ءبىر اساتىڭدار!
سول ساتتە ءبىر ادامداي تىزگىن تارتقان اسكەر اتتان تۇسەدى. ەڭ اۋەلى اتتىڭ ۇماسىن ۋقالاپ سيگىزەدى. سودان سوڭ قورجىنداعى كيىزدەي ءسۇر قۇيرىقتان ءبىر-ءبىر بىلەم كەسىپ الاشا، قوسار، اسار اتتاردىڭ اۋزىنا سالادى. كەلەسى ساتتە قالىڭ قول جىلجىپ تا كەتەدى. كىدىرىس كوپ بولسا بەس-اق مينۋتقا سوزىلادى.
وسىلايشا قاس قارايعانشا جورتادى. بۇل كەزدە ەرتاۋىلدان كەلگەن حابارشى، اسكەردىڭ دەمالاتىن جەرىن بەلگىلەپ، قاراۋىلدى قويىپ تا ۇلگەرەدى. ەگەر اسكەر قونعان جەردە جايىلىم بولسا ءار جۇزدىكتىڭ جىلقىسى بولەك جايىلادى. اتتار قالماقشا، ياعني، ءاربىر ەكى ات ءبىر-بىرىنە ايقاسا بايلانادى. بۇل ءتۇن ىشىندە جاۋ شاپسا، اتتاردى جىلدام تاۋىپ الۋ ءۇشىن جاسالاتىن امال. البەتتە، ەرتوقىم الىنبايدى، تەك ايىلدارى بوساتىلىپ، ەردىڭ ءوزى اتتىڭ موينىنا تامان، شوقتىقتىڭ ۇستىنە مىنگىزىلىپ جەلدىك جاسالادى. اتتى ەرتتەۋگە ءبىر مينۋتتەي عانا ۋاقىت كەتەدى. وسى ءبىر مينۋت ۋاقىت نە ۇتىس بەرەدى دەپ كۇمان كەلتىرۋى مۇمكىن كەي ادام. ۇلكەن ۇتىس. بىرىنشىدەن، قالماقشا بايلانعان ات قويعان جەردەن تابىلادى. (ارينە، بۇلاي بايلانعان جىلقى دۇرىستاپ جايىلا المايدى. الايدا، قازاقتىڭ از وتتاپ، كوپ جۋسايتىن قورەندە جىلقىسى الاقانداي جەردەن بىرنەشە رەت كەرت ەتسە بولدى، جورىققا دايىن تۇرادى). ەكىنشىدەن، ەرتوقىمدى ورنىنا جىلجىتىپ، قۇيىسقاندى كيگىزىپ، ايىلدى تارتۋعا ون سەكۋند ۋاقىت كەتەدى. ياعني، ءبىر مينۋتكە تولار-تولماس ۋاقىتتا الامان ۇرىسقا كىرە الادى. بولاشاقتاعى جاۋدىڭ ىقتيمال تۇنگى شابۋىلىنىڭ تويتارىسى وسىنداي ۇساق دايىندىقتان تۇرادى.
اسكەر قالاي ۇيىقتايدى؟ استىعا توقىم توسەپ، ەردى باسقا جاستاپ ۇيىقتاۋ دەگەندى تالاي ەستىدىك. جاڭساق اڭگىمە. اتتىڭ ەرىن نەگە الۋعا بولمايتىنىن ء(تىپتى قوسار-اسار اتتىڭ ۇستىندەگى توقىمى مەن باسىنداعى نوقتاسى دا الىنبايدى) جوعارىدا ايتىپ كەتتىك. دۋلىعانىڭ استىنان كيىلەتىن جىعانىڭ نە ەكەنىن ءبىزدىڭ قازاق ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار. جىعا، نەگىزىنەن، الاماننىڭ باسىن دۋلىعا قارىپ كەتپەس ءۇشىن، نەمەسە قاجاپ تاستاماس ءۇشىن كيىلەتىن باس كيىم. سونداي-اق كۇرزىنىڭ سوققىسىن جۇمسارتاتىن دا - جىعا. سول سەبەپتى جىعا وتە قالىڭ بولادى. تۇيە مەن قوي ءجۇنىن ارالاستىرىپ يىرگەن ءجىپتى بىرنەشە قاباتتاپ، توقيدى. ءجىپ قالىڭ، بىراق شىلتەر سيرەك. سيرەك بولۋى - باستى جەلدەتۋ ءۇشىن كەرەك. الامان جاتاردا دۋلىعانى شەشەدى، بىراق جىعا باسىندا قالادى. ويىمىزشا، قازاق جاۋىنگەرىنىڭ ەرتوقىمى ارتىندا اتتىڭ ەكى بوكسەسىنەن سالبىراپ تۇراتىن وراۋلى ءبىر زاتتى، وقىرمان كينودان تالاي كورگەن شىعار. بۇل زات - ىشىك. ىشىك وتە ۇلكەن بولادى. ءوزى - كيىم. ءوزى - توسەنىش. ءوزى - جامىلاتىن كورپە. مىنە، قازاق الامان، قالقاندى باسىنا جاستاپ، ىشىكتىڭ جارتىسىن استىنا توسەپ، جارتىسىن ۇستىنە جامىلىپ ساپتاما ەتىگىن شەشپەگەن كۇيى وسىلاي ۇيىقتايتىن بولعان. قارۋدان - قىلىشى، قانجارى بەلىندە، سودان سوڭ ساپتامانىڭ ىشىندە «سەلەبە» دەپ اتالاتىن ەكى قونىش قانجار. قونىش قانجار، قاپيادا ۇيىقتاپ جاتىپ، جاۋدىڭ استىندا قالىپ، بەلدەگى قىلىش پەن قانجاردى الا الماعاندا، اياقتى بۇگىپ قونىشتان سۋىرىپ الىپ جاۋدىڭ ءىشىن، نەمەسە ءبۇيىرىن ەسىپ جىبەرۋ ءۇشىن كەرەك.
كونە جىراۋلاردىڭ ولەڭدەرىندە
- قۋ تولاعاي باستانباي، - دەگەن جولدار كەزدەسەدى. بۇل جەردەگى «تولاعاي» - قالماق ءسوزى. قالماقتار ادامنىڭ باسىن تولاعاي دەيدى. وسىدان كەلىپ، ءبىر جول ولەڭنەن جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ سۇمدىق سىرى اشىلادى. قازاق سوعىستا ولگەن ازاماتتاردى قولدان كەلگەنشە جەرلەپ كەتۋگە تىرىسادى. كونەكوز قاريالاردان ەستىگەنىمىز، ادامداردىڭ ءمايىتىن، مىسالى بىرنەشە مىڭ ءمايىتتى اۋەلى ءبىر-بىرىنە سۇيەپ وتىرعىزادى. سودان كەيىن ەكىنشى قابات تاعى بىرنەشە مىڭ ادام الدىڭعىلاردىڭ ۇستىنە وتىرعىزىلادى. سودان كەيىن تاعى بىرنەشە مىڭ. ءتىرى قالعاندار ءشايىت بولعانداردىڭ ارۋاعىنا دۇعا وقىپ، قايعىرا ءجۇرىپ دالانىڭ توسىندە وسىنداي بىرنەشە كەيدە ون-جيىرما، كەيدە وتىز - قىرىق سۇمدىق توبەلەر تۇرعىزادى. بۇل جەردە، ءبىز، اسكەر ءجۇز مىڭداپ قىرىلاتىن ۇلى سوعىستاردى ايتىپ وتىرمىز. ال كەيدە ادام شىعىنى از بولىپ، ولگەن جاۋىنگەرلەردى ەلگە الىپ قايتۋدىڭ مۇمكىندىگى بولسا - الىپ قايتادى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن ارۋلاپ كومەدى.
دالادا قالعان، شالا-شارپى كومىلگەن سۇيەك ۋاقىت وتە شاڭ، توپىراق ءۇيىرىلىپ، اقىرىنداپ توبەگە اينالادى.
قۇرمەتتى وقىرمان، «مىقتىڭ ءۇيى» دەگەندى ەستۋىڭىز بار ما؟ ەستىمەسەڭىز ايتايىن، «مىقتىڭ ءۇيى» دەگەنىڭىز سول، عاپىل مەن وكىنىشكە تولى قازاقتىڭ قاندى تاريحىنان قالعان مۇڭلى توبەلەر. وسى كۇرەڭ توپىراق تۇنجىر دالا، قاسيەتتى وتان ءۇشىن قان توككەن سانسىز ۇرپاقتىڭ ءۇنسىز مولالارى.
قالماق ادام جەرلەۋ دەگەندى بىلمەيتىن ءماجۋسي حالىق. مايداندا ولگەن جاۋىنگەر تۇگىلى، بەيبىت ومىردە ءوز اجالىمەن ولگەن ادامدى ايدالاعا لاقتىرىپ كەتەدى. ولەكسە، يت-قۇس جەپ اق سۇيەك بولىپ قالسا، ءتاڭىرى ءوزى جاراتقان پەندەسىن «قابىل الادى» دەپ قۋانادى. قازاقتىڭ «ىشەگىن يت جىرتقان قالماق» دەگەن ماتەلى وسىدان قالعان.
«قۋ تولاعاي باستانباي» دەگەن ولەڭ جولىنداعى «باستانباي»، «باستانۋ» - «جاستانۋدىڭ» بايىرعى، كونە ۆاريانتى.
«قۋ تولاعاي باستانباي» - «جاستاناتىن جاستىق بولماي دومالاپ جاتقان قۋ باستى جاستانعان جاۋگەرشىلىك زامان» دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ باسىنان وتكەن قيان زامان مەن قيامەت تاعدىردى بۇدان ارتىق ايتىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس شىعار.
سونىمەن يەن دالادا، توسەگى قارا جەر، جامىلعىسى كوك اسپان، تۇنەپ شىققان الامان، تاڭالاگەۋىمدە نەمەسە ءتۇن ورتاسىنان اۋا قايتادان اتقا قونادى. تاڭعى اسى - شەڭگەلىن تولتىرىپ اساعان مايلى، ءنارلى تۇتە. كۇندەردىڭ كۇنىندە، مەجەلەگەن جەردە قالىڭ قول جاۋمەنەن بەتتەسەدى. ولجا اڭساپ، ايەل اڭساپ، قانى سورعالاعان ەت اڭساپ كەلە جاتقان جاۋجۇرەك الامان جاۋدىڭ قوسىنىنا قىرعيداي تيەدى. باتىستىڭ، اسىرەسە گرەك، ريم تاريحشىلارى، پارسىنىڭ، قىتايدىڭ جىلناماشىلارى جازادى، كوشپەلىلەردىڭ نايزاشىلارى قانداي شەپتى بولسا دا بۇزادى دەپ. گرەك اۆتورلارى بۇلاردى «كاتافراكت» نەمەسە «اۋىر كاۆالەريا» دەپ اتايدى. مانە، سول سكيف، سارمات، حۇن كاتافراكتتارىنىڭ مۇرگەرلەرى - پىلدەي قازانات مىنگەن، التى قۇلاش كوسەم نايزا ۇستاعان نايزاگەرلەر جاۋدى الدىمەن سوعادى. ارتتاعى كەپتەۋىل اسكەردى تياناق ەتكەن نايزاشىلار شەپتى بۇزىپ، جاۋدىڭ اسكەرىن ويدىم-ويدىم قىلىپ تاستايدى. ار جاعى بەلگىلى - جىلانداي ىسقىرىنعان جەبە، قيعىر قىلىش، قانجوسا الامان ويىن.
العايدىڭ قۇبا جونىندا بەتتەسىپ، قان جوساداي ەگىلگەن، وق قىلقانداي شانشىلعان اياۋسىز ۇرىستا كىم جەڭەدى، جەڭىستىڭ سامالى كىم جاعىنان ەسەدى - ونى قۇداي بىلەدى.
ءبىرىن-ءبىرى اياماي قيدالاعان ەكى اسكەردىڭ ەكەۋىنىكى دە دۇرىس. سەبەبى، ءار ەل ءوز مۇددەسىن قورعايدى، ءوز مۇراتىن كوزدەيدى. سەبەبى، ءار جۇرت ءوز شىندىعىن بىلەدى، ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلايدى.
ارينە، جاۋدىڭ جەڭىلگەنى اۋىر نەسىبە، اۋىر قايعى. بىراق قازاق ءۇشىن ەمەس - ءوزى ءۇشىن. اياۋسىز قىرعىن سوعىستان كەيىن باستالادى. قارۋىن تاستاماعان ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعى ولىمگە كەسىلەدى. تىزە بۇككەندەرى كىسەندەلىپ قۇلدىققا ايدالادى. بولاشاقتا قوي باعاتىن قۇل-قۇتاندار وسىلار. سوعىستىڭ ەڭ اۋىر، ەڭ قاتىگەز كورىنىسىن ءبىز ءالى ايتقان جوقپىز. ەس بىلمەيتىن بالالاردىڭ بارلىعىن ارباعا تيەيدى. قالعاندارىن اربانىڭ كۇپشەگىنە تەڭگەرەدى. بويى كۇپشەكتەن اسقاندارىن... قىلىشقا شالادى. قۇرمەتتى وقىرمان، مەن تريللەردى اڭگىمەلەپ وتىرعان جوقپىن. مەن بولعان جايدى ايتىپ وتىرمىن. ماعان رەنجىمەڭىز. نالاڭىز - قاتىگەز زامانعا. بۇل جەردەگى ەسەپ - ەس بىلگەن بالا، اكەسىنىڭ ولگەنىن، دالىرەك ايتقاندا اكەسىنىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن كورگەن بالا كەيىن ەسەيىپ ەر جەتكەندە، بەس قارۋىن اسىنىپ بەرى قاراي اتتانباۋى كەرەك.
قۇرمەتتى وقىرمان، تاريح اق بيالاي كيىپ وتكەرىلمەيدى. ەلدىڭ ءبارى وسىلاي ىستەگەن. اعىلشىن ءناسىلى امەريكانىڭ سانى 30 ميلليون بولاتىن ءۇندىس حالقىن اياماي قىرىپ سالعان. ارينە، بالا دەمەي، شاعا دەمەي. رەسەيدىڭ قىرىملى مەن نوعايدا، قازان مەنەن سىبىردە نە ىستەگەنىن ايتپاي-اق قويايىن. قازاق باسقا جۇرتتان قاتىگەز ەمەس. ەجەلگى جاۋ، تابانداسقان دۇشپان، ەشقاشان بىتىسپەيتىن دۇشپان قالماقتىڭ ەس بىلگەن بالاسىن اربانىڭ كۇپشەگىنە تەڭگەرۋى - قازاقتىڭ ءوز ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاۋى.
سوعىستاعى ەڭ ۇلكەن ولجا - ايەل. قازاقتىڭ جاۋىنگەرلەرى جىعىندى بولىپ تىزەرلەپ وتىرعان جاۋدى ارالاپ، ءوڭى ءبۇتىن ايەلدى، باليعاتقا تولعان ىلىكتى قىزدى، ءبارىن ولجالاپ ەلگە الىپ قايتاتىن بولعان. ءبىزدىڭ وتكەن زامانداعى عازيز انالارىمىز، ءاز اجەلەرىمىز وسى شابىندىدان كەلگەن قالماقتىڭ قىزدارى ەدى.
قازاقتا «اعايىن وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيمايدى» دەگەن ماقال بار. بيلىك ءۇشىن، ايەل ءۇشىن اعايىننىڭ قانىن توگۋگە تىيىم سالاتىن ۇلى مورال كۇنى كەشەگە دەيىن كەلگەن. بىراق وسى اسىل قاعيدانىڭ دا بۇزىلاتىن كەزدەرى بولادى ەكەن. كەيدە ات كوتىنە ءمىنىپ كەلگەن ۇرعاشى تىم سۇلۋ، تىم قىلىقتى بولىپ، باتىرلار ءبىر-بىرىنە قيماي قىناپتان قىلىش سۋىرىسقان كەزدەر دە بولعان ەكەن. سيرەك بولسا دا كەزدەسكەن جايت. جەڭىلگەن جاۋ وسىنداي بولعاندا، ەندى جەڭگەن ەلدىڭ جايى قانداي؟
جىراۋ بابامىزدىڭ ايتقان ءسوزى بار:
ونىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ون اي سەنى كوتەرگەن،
ومىرتقاسى ۇزىلگەن،
ايازدى كۇندە اينالعان،
تار قۇرساعىن كەڭىتكەن،
تاس ەمشەگىن جىبىتكەن
اناڭ ءبىر اڭىراپ قالماسقا.
ون ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ون ساۋساعى قىنالى،
ومىراۋى جۇپارلى،
ءيسى جۇپار اڭقىعان،
داۋسى قۋداي ساڭقىعان،
نازىمەنەن كۇيدىرگەن،
قىلىعىمەن سۇيدىرگەن،
ارداقتاپ جۇرگەن بيكەشىڭ،
جىلاي دا جەسىر قالماسقا.
ازاماتىن سارعايا كۇتكەن ارۋ، اتقا وڭگەرىلگەن ءولى دەنەنى قۇشاقتاپ اڭىراپ، بالالاردىڭ اكەنى جوقتاپ ەڭىرەپ قالعانى - دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتتىڭ ءبىرى سول. ۋاقىت وتەدى، قايعى كومەسكى تارتادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جەسىر قالعان جەڭگەسىن امەڭگەردىڭ بىرەۋى الادى. تاعدىر دەگەن وسى، وعان قارسى نە امال. جالعىز ۇلىنان ايىرىلعان اتا مەنەن انا، تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن قالماقتىڭ بالاسىن قۇشاعىنا الىپ «يا، اللا، وسى بەرگەنىڭە دە شۇكىر» دەپ كۇرسىنىپ ولار دا قالادى. بىرەۋ قالماقتان قاتىن اكەلىپ، مال مالدانىپ، جان جاندانىپ، ءوسىپ-وركەندەيدى. بىرەۋدىڭ وتى وشەدى. ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىندە، ماڭگى ەل - الاشتىڭ ءوزىنىڭ قانى تۇستەس قاسيەتتى قىزىل تۋى بورىدەي شۋلاپ جەلبىرەپ تۇرادى.
***
وسى كونە كۇندەردەن، جاۋگەرشىلىك زاماننان قالعان قازاقتىڭ قادىرلى اسى بولعان. ونى باستىرما دەيدى. كەيدە حان اپتا جورتىپ ىستىق اس ىشكىسى كەلگەن اسكەرگە، اسار اتتىڭ بىرەۋىن سويۋعا رۇقسات ەتەدى. ءار جۇزدىك ءوزىنىڭ قوسارىنداعى اتتىڭ بىرەۋىن شالادى. ءتۇن ورتاسىندا سويىلعان جىلقىنىڭ ەتىن مۇشەلەمەي كورپە قۇساتىپ سىلىپ الادى دا الاشا اتتاردىڭ ەرتوقىمىنىڭ استىنا توسەپ، ايىلدى قاتتى تارتىپ تاستايدى. ەتىنەن جالاڭاشتانعان سۇيەك-ساياقتى تاستاماي قورجىنعا سالىپ الادى. كەشكە وتقا كومىپ پىسىرىلگەن جىلىكتەردى شاققاندا ىشىندەگى مايى بالداي ءتاتتى بولادى ەكەن. الايدا تاماقتىڭ ۇلكەنى كۇنى بويى ەرتوقىمنىڭ استىندا جانشىلىپ ابدەن ەزىلگەن، وتقا قاقتالىپ ۇلبىرەپ پىسكەن باستىرما. بۇل جەردە اتتىڭ تەرى ەتكە شاۋىپ كەتپەي مە دەگەن كۇمان بولۋى مۇمكىن. ايتايىق سىزگە، اتتىڭ العاشقى قاماۋ تەرى شىنىندا دا ۋداي اششى بولادى. سودان كەيىنگى قارا تەر دە اششىلاۋ. بىراق بىرنەشە اي جورىقتا، مىنىستە جۇرگەن مىنىسكەر اتتىڭ تەرى ادام ىشكەندەي ءدامدى بولادى.
ەميگراتسياعا كەتىپ باتىس ەۋروپادا ولگەن موڭعول عالىمى ەرەندجەن حارا-داۆان ءوزىنىڭ شىڭعىس حان تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە موڭعولداردىڭ جورىق كەزىندە تۇيەنىڭ قولتىعىنا نان پىسىرگەنىن ايتادى. كىم بىلەدى؟ قيال دا بولۋى مۇمكىن. بىراق موڭعول مەن ويراتتىڭ ەتتى ءبىر قايناتىپ، قانى تاراعاننان كەيىن (بۇل بىزشە شيكى ەت بولىپ سانالادى) جەي سالاتىن ادەتىن ەسكەرسەك، وندا تۇيەنىڭ قولتىعىندا تۇرىپ بۋلانىپ، قابارىپ كەتكەن ىشكى قامىردى نەگە جەمەيدى دەگەن سۇراق تۋادى. ال باستىرما ەرتوقىمنىڭ استىندا تۇرىپ اق جەم بولىپ كەتەتىنى انىق. بۇل تاماقتى قازاقتان باسقا تۇرىك حالىقتارىنىڭ قايسىسى ۇقساتادى دەسەڭىز، ايتايىق، وسمان تۇرىكتەرىندە باستۋرما دەگەن تاماق بار. ۆيزانتيانى جاۋلاپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان ارعى سەلجۇك اتالارىنان قالعان تاعامنىڭ ءتۇرى ەكەنىنە ەشقانداي كۇمان جوق. ارينە، قازىرگى تۇرىك، ەتتى ەرتوقىمنىڭ استىنا سالمايدى.
تەگىس ەتىپ سۇرگىلەنگەن جالپاق تاقتايدىڭ استىنا سالىپ، ۇستىنەن تاسپەن باستىرادى. جاۋگەرشىلىك زامان اياقتالعانىمەن قازاق وسى قادىرلى اسىن ۇمىتقان جوق. اۋىر تاستىڭ استىنا باستىرىپ، سودان سوڭ قالپاقتاي قىلىپ تۇتاستاي قۋىرعان باستىرمانى وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنا دەيىن جەپ كەلدىك.
ححح
رەستوراندا ءبىر توپ ادام وتىرمىز. جىگىتتەردىڭ ءبىرى داستارحان ءمازىرىن قاراپ، - مىناۋ «وتبيۆنايا كوتلەتا يز گوۆيادينى» دەگەن ءدامدى نارسە، وسىنى الايىق، - دەدى.
جانىمىزدا تۇرعان داياشى ورىس قىز، - قانشا كوتلەت؟ بارلىعىڭىزعا ما؟ - دەپ سۇرادى.
ءيا دەدىك. ارامىزدا قىلجاقباستاۋ بىرەۋ بار ەدى، سول داياشىعا، - «وتبيۆنايا» دەگەن ءسوز، «وتبيت» ياعني، «بىرەۋدەن بىردەڭەنى تارتىپ الۋ» دەگەن ەتىستىكتەن شىققان. «وتبيۆنايا كوتلەتا يز گوۆيادينى» دەگەنىڭىز سيىردى ساباپ تارتىپ العان كوتلەت ەمەس پە؟ - دەدى قىلجاقتاپ.
داياشى، سۇلۋ ورىستىڭ قىزى، - جوق. سيىردىڭ ەتىن اعاش بالعامەن ۇرادى. ەتتىڭ تالشىقتارى ورنىنان جىلجىپ، ەزىلىپ، قۋىرعاندا ءدامدى بولىپ پىسەدى. بۇل - تەحنولوگيانىڭ اتى. مەنيۋدا قازاقشاسى دا تۇر عوي، - دەدى جىميىپ.
جىگىتتەردىڭ بىرەۋى مەنيۋدى قولىنا الىپ قاراپ، ارتىنشا قارقىلداي كۇلگەن. بەتىنە اڭتارىلا قارادىق.
-مىنانى قاراڭدار، - دەدى دوسىمىز - «وتبيۆنايا كوتلەتانىڭ» اۋدارماسى - «ۇرىلعان ەت».
جۇرت كۇلىسىپ جاتىر
-«قاعىلعان-سوعىلعان ەت» دەسە قايتەدى؟ - دەدى بىرەۋ.
سونىمەن، كەلتىرەيىن بە؟ - دەدى داياشى.
- ءيا، تاياق جەگەن كوتلەتىڭىزدى الىپ كەلىڭىز، - دەدى قىلجاقباس دوسىمىز.
كەشكە ۇيگە كەلگەننەن كەيىن جازۋ ۇستەلىمنىڭ باسىندا، جارىق جاقپاي ۇزاق وتىردىم. كۇندىزگى رەستورانداعى اڭگىمە، تاعام اتىنىڭ كۇلكىلى، ناشار اۋدارماسى، ءبار-ءبارى ەسىمە ءتۇستى. اقىرىنداپ ويعا شومدىم. قاراڭعى بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان وتكەن تاريح، ارىستان بابالارىمىزدىڭ ەرلىك ىستەرىنىڭ ەلەسى اتويلاي كوتەرىلىپ، باسىمنان نەبىر تاعدىر، نەبىر زامان كەشىپ وتىرا بەرىپپىن. ەسىمدى جيىپ ساعاتقا قاراسام، تۇنگى ءۇش ەكەن. بەتى - قولىمدى سۋىق سۋعا جۋىپ، بىرنەشە شىنى اششى شاي ءىشىپ، سەرگىگەننەن كەيىن ۇستەل باسىنا كەلىپ وتىردىم. ءسال وتىردىم دا، ادەتىمشە، تالمايتىن قارا قالامدى اق قاعازعا تىرەدىم...
www.otuken.kz سايتى
