عابباس قابىشۇلى. اقيقاتتان اتتاۋ – تاريحقا قيانات
البەتتە، تاۋەلسىزدىكتىڭ اتى دا جاقسى، زاتى دا جاقسى. الايدا، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ءمانىن قالاي سوزساڭ سولاي كەتە بەرەتىن رەزەڭكەگە تەلۋشىلەر كوبەيىپ بارادى. ول قۇبىلىستى كسرو ىدىراسىمەن ماسكەۋلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ قالعاندار باستاعان. ولار ماركستان پۋتينگە دەيىنگى عىلىمي، ساياسي تۇجىرىمداردى مانسۇقتاپ، ەل، مەملەكەت باسشىسى بولعانداردى توپاس دەگەنگە دەيىن بارىپ، ونىڭ ەسەسىنە رەسەي پاتشالارىنىڭ ءبارىن بۇكىل اۋلەتىمەن اۋليە ەدى دەپ، شوۆينيستىك ناسيحاتتى قوزدىرۋعا كىرىستى. سولاردىڭ ءبىرازى سوڭعى كەزدە ي. ستالين مەن ا. گيتلەردى ءوزارا تەڭەستىرىپ، ءتىپتى: 1941 - 1945-جىلدارداعى سوعىستى گيتلەر ەمەس، ستالين باستادى دەسىپ («سۋۆوروۆ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جازاتىن رەزۋن، ت. ب.), ءولى ەكەۋىنىڭ بىرىنە ايىپتاۋشى، بىرىنە ادۆوكات بولىپ ءجۇر. شىندىقتى كەرەك ەتپەيدى. ال شىندىق قالاي؟ گەرمانيادا 1933-جىلى گيتلەر ۇكىمەت باسىنا كەلگەن كۇنى ءستاليننىڭ: بۇل - سوعىس. تويتارىس قامىنا كىرىسۋىمىز كەرەك، دەگەنى بەلگىلى. «سوقالى رەسەيدى اتوممەن قارۋلانعان رەسەيگە اينالدىرۋ» (چەرچيلل) سودان كەيىن ەسەلەپ كۇشەيتىلگەن.
گيتلەر بولسا، كسرو-نى ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ الىپ، اسىل تەكتى نەمىس بيلىگىن دارا جۇرگىزۋدى كوكسەدى جانە گەرمانيا ونەركاسىبىن سول ماقساتقا جەكتى. ونىڭ باسقىنشىلىق قۇپيا كەڭەستەرىنىڭ بىرىنەن ماعلۇمات:
«سوۆەرشەننو سەكرەتنو.
سوۆەششانيە ۋ گيتلەرا 31 يۋليا 1940 گ. ۆ بەرگحوفە (ستەنوگرافيچەسكايا زاپيس).
البەتتە، تاۋەلسىزدىكتىڭ اتى دا جاقسى، زاتى دا جاقسى. الايدا، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ءمانىن قالاي سوزساڭ سولاي كەتە بەرەتىن رەزەڭكەگە تەلۋشىلەر كوبەيىپ بارادى. ول قۇبىلىستى كسرو ىدىراسىمەن ماسكەۋلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ قالعاندار باستاعان. ولار ماركستان پۋتينگە دەيىنگى عىلىمي، ساياسي تۇجىرىمداردى مانسۇقتاپ، ەل، مەملەكەت باسشىسى بولعانداردى توپاس دەگەنگە دەيىن بارىپ، ونىڭ ەسەسىنە رەسەي پاتشالارىنىڭ ءبارىن بۇكىل اۋلەتىمەن اۋليە ەدى دەپ، شوۆينيستىك ناسيحاتتى قوزدىرۋعا كىرىستى. سولاردىڭ ءبىرازى سوڭعى كەزدە ي. ستالين مەن ا. گيتلەردى ءوزارا تەڭەستىرىپ، ءتىپتى: 1941 - 1945-جىلدارداعى سوعىستى گيتلەر ەمەس، ستالين باستادى دەسىپ («سۋۆوروۆ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جازاتىن رەزۋن، ت. ب.), ءولى ەكەۋىنىڭ بىرىنە ايىپتاۋشى، بىرىنە ادۆوكات بولىپ ءجۇر. شىندىقتى كەرەك ەتپەيدى. ال شىندىق قالاي؟ گەرمانيادا 1933-جىلى گيتلەر ۇكىمەت باسىنا كەلگەن كۇنى ءستاليننىڭ: بۇل - سوعىس. تويتارىس قامىنا كىرىسۋىمىز كەرەك، دەگەنى بەلگىلى. «سوقالى رەسەيدى اتوممەن قارۋلانعان رەسەيگە اينالدىرۋ» (چەرچيلل) سودان كەيىن ەسەلەپ كۇشەيتىلگەن.
گيتلەر بولسا، كسرو-نى ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ الىپ، اسىل تەكتى نەمىس بيلىگىن دارا جۇرگىزۋدى كوكسەدى جانە گەرمانيا ونەركاسىبىن سول ماقساتقا جەكتى. ونىڭ باسقىنشىلىق قۇپيا كەڭەستەرىنىڭ بىرىنەن ماعلۇمات:
«سوۆەرشەننو سەكرەتنو.
سوۆەششانيە ۋ گيتلەرا 31 يۋليا 1940 گ. ۆ بەرگحوفە (ستەنوگرافيچەسكايا زاپيس).
نا ەتوم سوۆەششاني گيتلەر زاياۆيل:
«روسسيا نەدوۆولنا بىسترىم رازۆيتيەم سوبىتي ۆ زاپادنوي ەۆروپە. دوستاتوچنو روسسي سكازات انگلي، چتو ونا نە حوچەت ۆيدەت گەرمانيۋ سليشكوم سيلنوي، چتوبى انگليچانە ۋتسەپيليس زا ەتو زاياۆلەنيە، كاك ۋتوپايۋششي زا سولومينكۋ، ي ناچات نادەياتسيا، چتو چەرەز 6-8 مەسياتسەۆ دەلا وبەرنۋتسيا سوۆسەم پو-درۋگومۋ.
ەسلي روسسيا بۋدەت رازگروملەنا، انگليا پوتەرياەت پوسلەدنيۋيۋ نادەجدۋ. توگدا گوسپودستۆوۆات ۆ ەۆروپە ي نا بالكاناح بۋدەت گەرمانيا.
ۆىۆود: ۆ سووتۆەتستۆيەم س ەتيم راسسۋجدەنيەم روسسيا دولجنا بىت ليكۆيديروۆانا. سروك - ۆەسنا 1941گودا (ستالين دۆاجدى پودچەركنۋل ەتو پرەدلوجەنيە كراسنىم كارانداشوم، - اۆتور).چەم سكورەە مى رازوبەم روسسيۋ، تەم لۋچشە. وپەراتسيا بۋدەت يمەت سمىسەل تولكو ۆ توم سلۋچاە، ەسلي مى ودنيم سترەميتەلنىم ۋداروم رازگروميم ۆسە گوسۋدارستۆو تسەليكوم. تولكو زاحۆاتا كاكوي-تو چاستي تەرريتوري نەدوستاتوچنو.
وستانوۆكا دەيستۆي زيموي وپاسنو. پوەتومۋ لۋچشە پودوجدات، نو پرينيات تۆەردوە رەشەنيە ۋنيچتوجيت روسسيۋ.
ەتو نەوبحوديمو تاكجە، ۋچيتىۆايا پولوجەنيە نا بالتيسكوم مورە. سۋششەستۆوۆانيە ۆتوروي ۆەليكوي دەرجاۆى (روسسي) نا بالتيسكوم مورە نەتەرپيمو. ناچالو ۆوەننوي كومپاني - ماي 1941گودا. پرودولجيتەلنوست وپەراتسي - پيات مەسياتسەۆ. بىلو بى لۋچشە ناچات ۋجە ۆ ەتوم گودۋ، ودناكو ەتو نە پودحوديت، تاك كاك وسۋششەستۆيت وپەراتسيۋ نادو ودنيم ۋداروم. تسەل -ۋنيچتوجيت جيزنەننىە سيلى روسسي... وپەراتسيا راسپاداەتسيا نا:
1-ۋدار: كيەۆ، ۆىحود نا دنەپر; اۆياتسيا رازرۋشاەت پەرەپراۆى. ودەسسا.
2-ۋدار: چەرەز پريبالتيسكيە گوسۋدارستۆا ۆ موسكۆۋ; ۆ دالنەيشەم دۆۋستوروني ۋدار - س سەۆەرا ي يۋگا; پوزجە - چاستيچنايا وپەراتسيا پو وبلادانيۋ رايونوم باكۋ...».
ەتو يز دونەسەني ناچالنيكا گلاۆنوگو رازۆەدۋپراۆلەنيا گەنەرالا گوليكوۆا وت 26 مارتا 1941 گ. تاكوە جە دونەسەنيە بىلو وت ناچالنيكا رازۆەدىۆاتەلنوگو ۋپراۆلەنيا نكۆد فەدوتوۆا. و پلانە «بارباروسسا» دو نيح دوكلادوۆال ستالينۋ ناركوم ۆمف كۋزنەتسوۆ. ودناكو كۋزنەتسوۆ ي بەريا ۋتۆەرجدالي، چتو ەتو پروۆوكاتسيا انگليچان، وني سگوۆوريليس س امەريكانتسامي ستولكنۋت سسسر س گەرمانيەي. ستالين پرەدلوجيل يم ەششە راز پروۆەريات سۆوي دونەسەنيا» (ۆ. جۋحراي، «ستالين: پراۆدا ي لوج»).
تاريحشى ا. ۋتكين بىلاي دەگەن: «...ناكانۋنە ۆوينى ستالين ي گيتلەر وبمەنياليس پيسمامي. گيتلەر ۆ سۆوەم وتۆەتنوم پيسمە وت 14 مايا 1941 گودا پيسال: «دايۋ سلوۆو چەستي، چتو ەتو نەپراۆدا»، سترەمياس رازۆەيات نە تولكو سلۋحي، نو ۋجە ي ۆپولنە وچەۆيدنىە پريزناكي گوتوۆياششەگوسيا ناپادەنيا نا سسسر». ناحودياششيسيا ۆ توت مومەنت ۋ ستالينا ۆ. مولوتوۆ بروساەت رەپليكۋ: «تولكو دۋراك موجەت ناپاست نا ناس!» («روسسيسكايا گازەتا»، يۋن 2000 گ.)».
ۋتكين ودان ارىدا مولوتوۆتىڭ عانا ەمەس، بەريا مەن كۋزنەتسوۆتىڭ دا «گيتلەردىڭ كسرو-عا ءتيىسۋ نيەتى جوق»، دەپ دالەلدەپ باققاندارىن جازىپتى.
بالتىق رەسپۋبليكالارىنىڭ قازىرگى بيلىكشىلدەرى گيتلەردىڭ ماسكەۋگە شابۋىلدى بالتىق ارقىلى جۇرگىزۋدى جوسپارلاعانىن بىلمەيتىندەي : «كسرو بىزگە باسقىنشىلىق جاسادى!» دەسىپ، فاشيستەردى اشىق ماداقتاپ ءجۇر. ءسىرا، سوعىستا گيتلەر جەڭىپ شىقسا، بالتىق بويىن جۇماققا اينالدىراتىن ەدى دەپ وكىنگەندەي.
سوۆەت وداعىنىڭ سول سوعىستاعى جەڭىسى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن گيتلەرلىك باسقىنشىلىقتان ساقتاپ قالعانىن رەسەيلىك اسىرەساۋاتتى ساياساتشىلدار مەن تاريحشىلداردان، مىسالى، الدەقايدا ءادىل رۋزۆەلت تە، چەرچيلل دە تەرىسكە شىعارعان جوق. ءستاليننىڭ ول جەڭىستەگى ءرولى تۋرالى سۇراققا گ. جۋكوۆتىڭ: - ون سو سۆوەي جەسكوستيۋ دوبيلسيا نەۆوزموجنوگو، - دەگەنى ءمالىم. «ناعىز باس قولباسشى بولدى» دەگەنى تاعى بار.
سوعىسقا دايىندىق، سوعىستىڭ باستالۋى، العاشقى اپتالاردا مايدان شەبىندە سوۆەت اسكەرلەرىنشە كيىنگەن ارانداتقىش فاشيستەر توبى كوپ بولعانى، شەكاراعا تانكتەر مەن ۇشاقتار ۋاقتىلى جەتكىزىلسە دە، ولارعا كەرەك بەنزيننىڭ تىم كەش اكەلىنگەنى، سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى، شەگىنۋى، ت. ب. قيىندىق تۋرالى، ول ءۇشىن جازالانعاندار جايىندا قۇجاتتار تابىلىپ، كىتاپ بولىپ شىعىپ جاتىر. مارشال تۋحاچەۆسكي توبىنىڭ ۇكىمەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا دايىندىعى، ولاردىڭ نەمىس اسكەريلەرىمەن بايلانىسى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەندى، بىراق، كەيبىر «ورىس تاريحشىلارى» ونى دا، گەنەرال ۆلاسوۆتىڭ ساتقىندىعىن دا «بولعان جوق» دەپ اقتاۋدا.
ءستاليندى ىسكە العىسىز ەتۋدى ن. حرۋششەۆتىڭ باستاعانى ءمالىم. ونىڭ نۇسقاۋىمەن دايىندالعان قۇپيا بايانداما كسرو-دا بولعان قاتەلىكتىڭ ءبارىن ستالينگە جابۋدى كوزدەۋ ەدى. حرۋششەۆتىڭ بار ويى سول ارقىلى ءوزىن اراشالاپ قالۋ بولعان. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 - 1938-جىلدارداعى رەپرەسسيانى زەرتتەۋ جونىندەگى ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ا. ياكوۆلەۆ: - وبە رۋكي ۋ حرۋششەۆا دو پلەچ ۆ كروۆي، - دەگەن. حرۋششەۆ ۋكراينانى بيلەپ تۇرعان كەزىندە 54.000 «حالىق جاۋىن» جازالاپتى. ونىڭ 20.000 «حالىق جاۋىنا» اتۋ جازاسىن قولدانۋعا رۇحسات سۇراعان جەدەلحاتىنىڭ پارتيا مۇراعاتجايىندا ەشبىر بۇرىشتاما سوعىلماستان جاتقانى تابىلدى، ياعني، وعان رۇحسات بەرىلمەگەن. ال موسكۆا وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جىلدارىندا حرۋششەۆ 41.000 «حالىق جاۋىن اشكەرەلەپتى» (يۋري جۋكوۆ، «ينوي ستالين»).
ءبىر «قىزىعى»: كەزىندە ءستاليندى جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاعان جاعىمپازدار توبىنىڭ جول باسى حرۋششەۆ ەكەن. بكپ(ب) حVII-سەزىندەگى 20 مينۋتتىك سوزىندە: «ستالين - ءبىزدىڭ كوسەمىمىز... ۇستازىمىز... كوممۋنيزمگە اپاراتىن كوشباسشىمىز... ۇلى ادام... ادامزاتتىڭ كەمەڭگەرى... تۋعان اكەمىز...» دەپ، ءستاليننىڭ اتىن 32 رەت اتاپ الەك بولىپتى. ءستاليندى العاش رەت «كوسەم» دەپ اتاعان - حرۋششەۆ! ال كەيىن «كوسەمىن» يت-شوشقالادى. گوركيدى، كيروۆتى، وردجونيكيدزەنى، جدانوۆتى، ت. ب. ءولتىرتتى دەپ مالىمدەدى. ال سول مالىمدەمە بويىنشا، مىسالى، كيروۆتىڭ ءولىم سەبەبىن تەكسەرگەن ۇكىمەتتىك كوميسسيا ول وقيعالارعا ءستاليننىڭ، كگب-نىڭ قاتىسى بولعانىن دالەلدەيتىن ەشبىر دەرەك تابىلماعانى تۋرالى اكتىنى الىپ بارعاندا، حرۋششەۆ قاتتى اشۋلانىپ: - مۇنى جاريالاۋدىڭ قاجەتى جوق! - دەپ، اكتىنى تەمىر جاشىگىنە سالىپ تاستاپتى.
حرۋششەۆ ءستاليندى: سوعىس ىسىنەن حابارى بولمادى، ەلىمىزگە فاشيستەردىڭ قاشان شابۋىل باستارىن حابارلاعان بارلاۋشىلارىمىزعا سەنبەدى، ولاردى بالاعاتتادى; سوعىس باستالعانىن ەستىگەندە ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى، ساياجايىندا ءۇش كۇن ءۇن-ءتۇنسىز جاتىپ الدى; سوعىس جىلدارىندا كرەملدەن شىقپادى، مايدان جاعدايىن گلوبۋسقا قاراپ شامالاپ وتىردى... دەپ سەزد مىنبەرىنەن ارقىراپ ايتتى. ونىسىنىڭ ءبارى وتىرىك ەكەنىن سول كەزدەگى اسكەري، ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىنەن وقىپ بىلۋگە بولادى. مىسالى، «ساياجايىندا ءۇش كۇن جاتىپ العان» ستالين تۋرالى ا. ميكويان بىلاي دەگەن: «...نو پوچەمۋ-تو ون (گ. جۋكوۆ،- ع.ق.) نە ناپيسال و توم دنە، كوگدا ستالين پوياۆيلسيا ۆ ناركوماتە وبورونى ۆ پەرۆىي يلي ۆتوروي دەن ۆوينى نوچيۋ، س نيم بىلي مولوتوۆ، بەريا، مالەنكوۆ ي يا، ي جۋكوۆ ۆ وتۆەت نا ناپادكي ستالينا رازرىدالسيا. ەتوت فاكت نە كومپرومەتيرۋەت جۋكوۆا ني ۆ كاكوي ستەپەني. زا تو حاراكتەريزۋەت ستالينا. ي ۆسە جە جۋكوۆ پوچەمۋ-تو وب ەتوم ۋمولچال» («تاك بىلو»). ال باس قولباسشىنىڭ قاي مايداندا نەشە رەت، قاي كۇندەرى بولعانى، قونىپ تا قالعانى جايىندا وققاعارى ا. رىبين كۇندەلىگىندە ساعات-ءمينوتىن كورسەتە جازىپ ءجۇرىپتى.
باس قولباسشىنىڭ جەڭىستەگى ءرولى قانداي بولدى دەگەن ماعىناداعى سۇراقتارعا جۋكوۆتىڭ: - ون سو سۆوەي جەستكوستيۋ دوبيلسيا نەۆوزموجنوگو، - دەگەنى مارشالدىڭ ەستەلىكتەرىندە جازۋلى.
«مولوتوۆ-ريببەنتروپ قۇپيا كەلىسىمى» تۋرالى ءبىر ءسوز. سوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن كگب كوميسسياسى (ا. ياكوۆلەۆ) ونداي كەلىسىم بولماعان دەپ تۇجىردى. كگب (گەنەرال ۆ. سيداك) «كەلىسىمنىڭ» تۇپنۇسقاسىن نە كسرو، نە گەرمانيا مۇراعاتجايىنان تابا المادى. ءسوز تۋدىرىپ، گازەتتەرگە بەرىلگەنى - اقش-تا 1948-جىلى جاريالانعانى، ال ونىڭ جالعان (فالش) ەكەندىگى تۋرالى ا. ياكوۆلەۆ بىلاي دەپتى: «...تام ناپيسانو «ي فون ريببەنتروپ»، ا ۆ سوۆەتسكيح دوكۋمەنتاح تاكايا تيتۋلاتۋرا نيكوگدا نە يسپولزوۆالاس. نومەرا پاراگرافوۆ 1 ي 2 وتدەلەنى وت تەكستا توچكوي، ا 3 ي 4 - سكوبكوي. تاكجە وتسۋتستۆۋەت نۋمەراتسيا سترانيتس، چتو ۆووبششە-تو پرينياتو دەلات نا منوگوسترانيچنىح دوكۋمەنتاح». ۆ. مولوتوۆپەن سىرلاس بولعان جازۋشى ف. چۋەۆ سول «كەلىسىمى» تۋرالى شىندىقتى ايتۋىن قولقالاعاندا مولوتوۆ: قوسىمشا، قۇپيا كەلىسىم بولعان جوق. ريببەنتروپپەن كەلىسسوز ناتيجەسىندە ەكى جاق، 1926-جىلعى ءوزارا شارتقا سۇيەنىپ، ەكى ەلدىڭ ءبىر-بىرىمەن سوعىسپاۋى جايىندا شەشىم قابىلدادى. ءبىز گيتلەردىڭ سوعىسقا دايىندالىپ جاتقانىن بىلدىك، ۋاقىتتى قالايدا سوزۋدى كوزدەدىك، - دەگەن. رەسەيلىك «تاريحشى-جۋرنالشىلار مەن جازۋشىلار» ءبارىبىر سىڭارجاقتانىپ: «قۇپيا كەلىسىم بولدى!» دەۋدەن تانبايدى.
1941-1945-جىلدارداعى سوعىس قۇرباندارىنىڭ سانى دەسەك، ول دا ءارتۇرلى ايتىلىپ ءجۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى 27 ميلليون ادام دەسە، ەكىنشىسى ودان ەكى ەسەگە جۋىق كوپ دەيدى. گيتلەر رەسەيدى قۇرتۋ ءۇشىن سوعىس اشتى. كسرو قورعاندى. ال سوعىستا اسكەر، جالپى كىسى شىعىنى جوسپارلانبايدى، كەلىسىلمەيدى. ەندەشە، قۇربان بولعان 27 ميلليون ادامنىڭ قانىن ستالينگە جۇكتەپ، گيتلەردى ۇمىتۋعا بولا ما؟ شىندىققا جۇگىنسەك، بىردەن-ءبىر كىنالى - سوعىستى باستاعان گيتلەر. جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەڭەسى ايتىپ بەردى عوي؟!
ەندى 1937-1938-جىلدارداعى رەپرەسسياعا توقتالساق، ول تۋرالى اقپار دا الا-قۇلا. زەرتتەۋشىلەر: بىرنەشە ميلليون; ونداعان ميلليون دەپ ارقالاي ايتادى. «قازاقتاردا جەر بولعان جوق!» دەپ كوكەزۋلەنگەن «پايعامبار» ا. سولجينيتسين شەتەلدىك تىلشىلەرمەن وتكىزە بەرەتىن كوپ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە، ەگەر جاڭىلىسپاسام، يتاليان جۋرنالشىلارمەن كەزدەسكەنىندە: ستالين قۇرتقان «حالىق جاۋلارىنىڭ»، سوعىس قۇرباندارىنىڭ جالپى سانى 110 ميلليون، - دەدى. سوندا 200 ميلليون سوۆەت حالقىنىڭ نەسى قالدى؟! ەسى دۇرىس پەندە سەنبەيتىن ەسۋاستىق وسەك ەمەس پە؟!.
ايتپاقشى، سول «ۇلى جازۋشى» سولجەنيتسىن: سوعىس باستالىسىمەن ستالين كۋيبىشەۆ قالاسىنا كەتىپ قالدى دا، ماسكەۋگە اندا-ساندا تەلەفون سوعىپ، «سەندەردە نە بولىپ جاتىر؟» دەپ سۇراپ وتىردى، دەپ جازدى. ونىسى - ارسىزداردىڭ اقيقاتتى قاجەت ەتپەيتىنىنە بىردەن-ءبىر دالەل.
ال رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى قانشا؟ تاريح ينستيتۋتىنىڭ دەرەگىنشە، بىزدە 1921 - 1954-جىلدارى ساياسي ايىپپەن 100.000 ادام سوتتالعان، ونىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى - 25.000. ناقتى ما، جوق پا، - بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم - قازاقستاندى 1934 - 1938-جىلدارى بيلەگەن ل. ميرزوياننىڭ («مىرزا-جاننىڭ») 1937-جىلعى شىلدە ايىندا كرەملگە جەدەلحات جولداپ، 6749 «حالىق جاۋىن» جازالاۋى كەرەكتىگىن ايتىپ (اتىلاتىنى - 2346), ليميت سۇراعانى. جيىنى 6749 كىسى. ايگىلى ەجوۆ ونى 7500 ەتىپ بەكىتىپ بەرگەن (بۇل دەرەك جوعارىدا اتالعان يۋ. جۋكوۆ كىتابىندا بار رەسمي قۇجاتتان الىندى).
ەسكەرە وتىرالىق: ميرزوياننىڭ حاتىندا سوتقا تارتىلۋعا ءتيىس «حالىق جاۋلارىنىڭ» سانى عانا بار، ەشكىمنىڭ اتى-ءجونى جوق. تەك ەكىنشى حاتىندا عانا رەسپۋبليكا وكىمەتىنىڭ باسشىسى ۇ. قۇلىمبەتوۆتى اتاپتى. ونى «ۇلتشىل-فاشيست» دەپ «دالەلدەپ»، تۇتقىنداۋ ءۇشىن ورنىنان الۋعا ساياسي بيۋرودان رۇحسات سۇراپتى.
1937-1938 جىلدارداعى زوبالاڭدا ءبىزدىڭ زيالىلار قاۋىمىنداعى كەيبىر اعالارىمىز ەكىلەنىپ شىعىپ، ەجەلدەن جاقسى تانىس-ءبىلىس جولداستارىنا الدەبىر سەبەپپەن شوقپار الا ۇمتىلىپ، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» ناۋقانىن قىزدىرىپ، اۋىزدارىنا كەلگەن كەساپات ءسوزدى ايتقان، قولىنان كەلگەن جاماندىقتى جاساعان. كەشەگى دوس-جولداستارىن «تىڭشى، ساتقىن» دەپ قارالاعان. سونداي سويقان كەزەڭدە ءسابيت مۇقانوۆ ميرزويانعا ەكى رەت حات جازىپ، ۋشىعىپ بارا جاتقان سۇمدىقتى توقتاتۋعا كۇش سالۋدى سۇراپتى، بىراق نە اۋىزشا، نە جازباشا جاۋاپ الا الماپتى.
ميرزويان نەگە «مىرزاجان» اتاندى؟ نە ءۇشىن؟ كەلگەن بەتتە قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە، عىلىمىنا، بىلىمىنە ءبىراز قامقورلىق جاساعان، اشقۇرساق كوپشىلىكتىڭ قارىن قامىن ويلاستىرعان كورىنەدى. ال سول حالىقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ كوشباسشىلارى ناق ميرزوياننىڭ تۇسىندا «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلىپ، جەراۋدارىلىپ تاۋسىلدى. ول، مىسالى، اسا كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارىمىزدى عانا ايتقاندا: احمەت بايتۇرسىنوۆتى، ماعجان جۇماباەۆتى، ساكەن سەيفۋلليندى، ءىلياس جانسۇگىروۆتى، بەيىمبەت ءمايليندى... نەگە قۇربان قىلدى؟!. ماسكەۋدەن ولاردى اتاپ-تۇستەپ كورسەتكەن ءتىزىم تۇسكەن جوق قوي؟!. مەنىڭشە، ميرزويان دا وزىنەن ويى وزىقتىڭ ورتاسىندا بولماۋ، كرەملگە جاقسىاتانۋ سياقتى ساياساتتى ۇستاندى. ونىڭ «مىرزاجان» دەپ اتالۋى دا سول ساياساتقا جەتىك سايقالدىعىنان.
قايران قازەكەم قوراسىنداعى مالىن سىپىرىپ الىپ، وزدەرىن اشتان قىرعان گولوششەكيندى قارعاپ-سىلەدى، - دۇرىس! ال ءتىلىن ەمىزىپ، مالىنا تيىسپەي، ونىڭ ەسەسىنە كوزالدارىنداعى كوسەمويلى ازاماتتارىن قىرعان ميرزوياندى «مىرزاجان» دەدى، - سۇمدىق! بۇگىن دە ونى دارىپتەپ ماقالا، كىتاپ جازىپ جۇرگەن اعايىندارىمىز بار. الماتىنىڭ، استانانىڭ كوشەلەرىنە اتىن قويدىردى. 2009 - 2010-جىلدارى مەن وسىناۋ سوراقىلىقتى ايتا ەكى-ءۇش گازەتكە ماقالا شىعاردىم، الماتىنىڭ اكىمىنە، قالالىق ماسليحاتقا، پارلامەنت ماجىلىسىنە اشىق حات جازدىم، - ەشقانداي جاۋاپ كەلمەدى. ەڭ بولماسا، قالامداستارىمنىڭ بىرەۋى دۇرىس-بۇرىس دەپ ءتىل قاتسايشى!.. مۇنداي رۋحاني بەيشارالىعىمىزعا احاڭداردىڭ ارۋاعى العىس ايتپاعان شىعار، ايتپايدى دا!..
ستالينيزم دەيمىز. ونىمەن كۇرەس بار. اۋەلدە كەيىن ءوزىنىڭ دە ارامدىعى اشكەرە بولىپ جۇرۋىنەن قورىققان، وزىنە قاتىستى اقيقات دەرەك اتاۋلىنى مۇراعاتجايلاردان جويعىزىپ باققان، سودان كەيىن ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدىڭ زارداپتارى تۋرالى باياندامانى جازدىرعان ن. حرۋششەۆ باستادى ول كۇرەستى. ەكىنشى كەزەكتە م. گورباچەۆ كىرىستى، بىراق، ول نە سوزىندە، نە ىسىندە بەرەكە بولماي تىندى. ءۇشىنشى كەزەكتە رەسەيدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى د. مەدۆەدەۆ باستاپ وتىر. ول «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن سۇحباتىندا: «...ۆەليكۋيۋ وتەچەستۆەننۋيۋ ۆوينۋ ۆىيگرال ناش نارود، نە ستالين ي داجە نە ۆوەناچالنيكي پري ۆسەي ۆاجنوستي توگو، چەم وني زانيماليس... ستالين - پرەستۋپنيك!» دەدى. بۇل - بازارداعى باقالشىنىڭ ەمەس، رەسەيدەي ۇلكەن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ايتقان ءسوز. ورەسىز تۇجىرىم. بىرىنشىدەن، ادامزاتتىڭ تاريحىندا ەشبىر حالىق سۇراپىل سوعىسقا ەشكىمنىڭ باستاۋىنسىز شىعىپ كورگەن جوق. قىلاياعى ءوز ىشىندەگى ەرەۋىل-كوتەرىلىسكە دە ءبىر نەمەسە بىرنەشە كىسىنىڭ دەم بەرۋىمەن شىققان. ارقاشان سولاي. ەكىنشىدەن، گيتلەرشىل باسقىنشىلارعا قارسى كۇرەسكە: ي. ستالين، گ. جۋكوۆ، ك. روكوسسوۆسكي، ا. ۆاسيلەۆسكي، ب. شاپوشنيكوۆ، ي. باگراميان، ي. كونەۆ، ۆ. چۋيكوۆ، ي. پانفيلوۆ، ب. مومىشۇلى جانە باسقالار باسشىلىق جاساماي، ءبارى دە باسا-كوكتەپ كەلگەن جاۋعا ءوز بەتتەرىمەن تۇرا ۇمتىلعان حالىقتىڭ سوڭىنان قاراپ كابينەتتەرىندە وتىردى ما؟ ۇشىنشىدەن، قانداي قىلمىسكەردى بولسىن «قىلمىسكەر» دەۋگە تەك سوت قۇقىلى. سوندا قالاي، مەدۆەدەۆ مىرزا ءبىر ءوزى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ جوعارعى سوتى ما؟ بۇل سۇراقتى ماماندىعى زاڭگەر ونىڭ وزىنە دە جازباشا قويدىم. ارينە، جاۋاپ جوق.
بۇل پىكىرلەرىمە قاراپ مەنى «ءستالينشىل» دەرسىزدەر. جوق، مەن ءستاليندى بىرىڭعاي اقتاۋشى دا، بىرىڭعاي قارالاۋشى دا ەمەسپىن. مەن - جىلى، ايى، كۇنى، كۋاگەرى ناقتى كورسەتىلىپ جازىلعان داۋسىز اقيقات قۇجاتقا عانا جۇگىنەتىندەردىڭ ءبىرىمىن.
ءبىزدىڭ قاراپايىم كولحوزشى اۋلەتىمىزدەن دە «حالىق جاۋلارىنىڭ» بىرنەشەۋى تابىلعان. ماسەلەن، اتالاسىمىز كەشۋبايۇلى كوشەرباي دەگەن كىسى ءبىر جيىندا: «كامونەس، كامونەس دەيسىڭدەر، ال كامونەستەرىڭنىڭ مەنەن نەسى ارتىق؟» دەپ كۇلگەنى ءۇشىن عانا پالەگە ۇشىراپتى. ونىمەن قاباعى جاراسپاي جۇرگەن اعايىندارىنىڭ ءبىرى اۋدانعا دومالاق حات جىبەرگەنىن بىلگەن كوشەكەڭ ۇيىنەن كەتىپ، كوكتاۋدا جاسىرىنىپ جۇرگەن. اۋداننان قىزىلجاعىلار ونى ىزدەپ ەكى رەت كەلىپ، ىزدەپ تابا الماي قايتقان. ءۇشىنشى رەت كەلگەندەردىڭ ءبىرى: كوشەربايدىڭ اڭعا قاقپان قۇرعاننان باسقا بىتىرەرى جوق، اقىل-ەسى كەم، سوقاباس اعاسى بار ەكەن، سونى الىپ كەتەيىك تە، كوشەرباي وسى دەپ تاپسىرا سالايىق، ول دا كەشۋبايدىڭ بالاسى ەمەس پە؟!» دەگەن دە، سولاي ىستەگەن. ودان كەيىن كوشەكەڭدى ىزدەپ ەشكىم كەلمەپتى. ال اعاسى سول كەتكەننەن ورالماعان. اكەمنىڭ اعاسى، كولحوز ۇستاسى قۇرمانباي اتام دا سولايشا قۇربان بولعان. ول اۋداننان كەلگەن وكىل جىگىتتى اۋىلداعى ءبىر جەسىر كەلىنشەكتى زورلاماق بولعانى ءۇشىن ساباپ جىبەرىپتى دە، ەكى كۇننەن كەيىن «حالىق جاۋى» اتالىپ ۇستالىپتى. ونىڭ سۇيەگى ماگاداندا قالدى. قازاق اۋىلدارىندا مۇنداي مىسال كوپ. مەنىڭشە، «حالىق جاۋى» دەلىنگەن قازەكەمدەردىڭ، ميرزوياننىڭ ءبىر جولعى جەدەلحاتىنا جەم بولعان 7500 كىسىنىڭ دەنى - كوشەربايلار مەن قۇرمانبايلار. ولار بولماسا، ميرزوياندار سۇراپ العان «جوسپارلارىن» قالاي ورىنداسىن؟!.
مۇراعاتجايلارداعى قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قالامداستارىم بىزدە «حالىق جاۋىن» تاۋىپ بەرگەن ءاربىر ون پالەقوردىڭ بىرەۋى سىرتتان كەلگەن بولسا، توعىزى ىشىمىزدەن شىققانىن ايتۋدا. ماسقارا!..
مەنىڭشە، قانشاما ءبىر ءوزى بيلەدى دەسەك تە، ءبىر عانا ءستاليندى ايىپتاي بەرمەي، ونىڭ سەرىكتەرى مولوتوۆ، بەريا، كاگانوۆيچ، ۆوروشيلوۆ، بۋدەننىي، حرۋششەۆ، ميرزويان، تاعى باسقالارىنىڭ قاي قىلمىستا قانشالىقتى «ۇلەسى» بولعانىن دالەلمەن اتاپ-اتاپ ايتۋ، «ستالين توبى جاساعان رەپرەسسيا» دەۋ دۇرىس بولاتىن سياقتى.
اتا-بابامىز قالدىرعان وسيەتتىڭ ءبىرى - جاۋىڭا دا ءادىل بولا ءبىلۋ. وسى ىڭعايدا ءستاليننىڭ 1939-جىلى ديپلومات ا. كوللانتايمەن اڭگىمەسىندەگى مىنا پىكىرىنىڭ دوپتىگىنە ەرىكسىز تاڭدانامىن:
«...منوگيە دەلا ناشەي پارتي ي نارودا بۋدۋت يزۆراششەنى ي وپلەۆانى پرەجدە ۆسەگو زا رۋبەجوم، دا ي ۆ ناشەي سترانە توجە. سيونيزم، رۆۋششيسيا ك ميروۆومۋ گوسپودستۆۋ، بۋدەت جەستوكو مستيت نام زا ناشي ۋسپەحي ي دوستيجەنيا. ون ۆسە ەششە راسسماتريۆاەت روسسيۋ كاك ۆارۆارسكۋيۋ سترانۋ، كاك سىرەۆوي پريداتوك. ي موە يميا توجە بۋدەت وبولگانو، وكلەۆەتانو. منە پريپيشۋت منوجەستۆو زلودەياني.
ميروۆوي سيونيزم ۆسەمي سيلامي بۋدەت سترەميتسيا ۋنيچتوجيت ناش سويۋز، چتوبى روسسيا بولشە نيكوگدا نە موگلا پودنياتسيا. سيلا سسسر - ۆ درۋجبە نارودوۆ. وستريە بوربى بۋدەت ناپراۆلەنو پرەجدە ۆسەگو نا رازرىۆ ەتوي درۋجبى، نا وترىۆ وكراين وت روسسي...
س وسوبوي سيلوي پودنيمەت گولوۆۋ ناتسيوناليزم... پوياۆيتسيا منوگو ۆوجدەي-پيگمەەۆ، پرەداتەلەي ۆنۋتري سۆويح ناتسي.
ۆ تسەلوم ۆ بۋدۋششەم رازۆيتيە پويدەت بولەە سلوجنىمي ي داجە بەشەنىمي پۋتيامي، پوۆوروتى بۋدۋت پرەدەلنو كرۋتىمي. دەلو يدەت ك تومۋ، چتو وسوبەننو ۆزبۋدوراجيتسيا ۆوستوك. ۆوزنيكنۋت وسترىە پروتيۆورەچيا س زاپادوم...».
ايتقانى ايداي كەلدى ەمەس پە؟
بۇل ماقالانى جازۋىما وسى گازەتتىڭ 26-مامىرداعى سانىندا شىققان «ستالينيزم - كەڭكەلەستىڭ تىرلىگى» سەبەپشى بولدى. مەن ونىڭ اۆتورلارى - ايدوس سارىم، تولەگەن جۇكەەۆ ىنىلەرىممەن پىكىر تالاستىرماق ەمەسپىن (ال ەۆگەني راحىمجانوۆتىڭ «سۆوبودا سلوۆاداعى» ماقالاسىمەن تانىستىعىم جوق، ول گازەتتى وقىعاندى قويىپ كەتىم ەدىم). تەك، تاريحي تاقىرىپتاردىڭ قايسىسىنا قالام تارتساق تا، ارقاشان دەرەك تىلىمەن سويلەۋ كەرەكتىگىن ەستەرىنە سالۋىم ارتىق بولماس دەپ ويلادىم. سونداي-اق: «نادان، دەلقۇلى باسشى»، «27 ميلليون جاننان كەم ەمەس سوعىس قۇرباندارىنىڭ قۇنىكەرى»، «ءستاليننىڭ كوزسىزدىگىنىڭ سالدارىنان»، «قىزىل ارميانىڭ 1941-جىلى وزىنەن ادام كۇشى الدەقايدا از نەمىس اسكەرلەرىنەن سۇمەڭدەپ قاشىپ»، «ءستاليننىڭ اپەرباقاندىعىنىڭ»، «وۋ، راحىمجان-اۋ، گيتلەردىڭ سول جوسپارىن ستالين وعان دەيىن-اق جۇزەگە اسىرىپ قويعان جوق پا ەدى؟!»، «يوسيف دجۋگاشۆيلي اتتى ءدىني شالاساۋاتتى، ادامگەرشىلىگى اقساپ جاتقان ادامدى» دەگەن اسىرەبىلگىشتىك سوزدەردى سالماقتى سارالاۋشىلاردىڭ ساناتىنداعى تولەگەن مەن ايدوستىڭ ايتقاندارىنا قىنجىلدىم.
تاريحتى زامانىنىڭ ساياسي ساۋداسىنا سالعان، نەمەسە ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسىن باسقالارعا تاڭۋعا تىرىسقان كەشەگى، بۇگىنگى «تاريحشىلاردىڭ» ەسكەرگىلەرى كەلمەسە دە، اقيقاتتى ارداقتارى ءسوزسىز ەرتەڭگى تاريحشىلار گ. جۋكوۆتىڭ: «ۋ ناس چاستو پرينياتو گوۆوريت، ۆ وسوبەننوستي ۆ سۆيازي س پرەدۆوەننوي وبستانوۆكوي ي ناچالوم ۆوينى، و ۆينە ي وب وتۆەتستۆەننوستي ستالينا. س ودنوي ستورونى - ەتو ۆەرنو. نو س درۋگوي، دۋمايۋ، چتو نەلزيا ۆسە سۆوديت ك نەمۋ ودنومۋ. ەتو نەپراۆيلنو. كاك وچەۆيدەتس ي ۋچاستنيك سوبىتي توگو ۆرەمەني، دولجەن سكازات، چتو سو ستالينىم دەليات وتۆەتستۆەننوست ي درۋگيە ليۋدي، ۆ توم چيسلە ي ەگو بليجايشەە وكرۋجەنيە - مولوتوۆ، مالەنكوۆ، كاگانوۆيچ»، دەگەنىنە جۇگىنەتىن بولادى...
ءستاليننىڭ ءوزى، سەرىكتەرى، ءداۋىرى جايىندا اقيقات دەرەكتى زەرتتەۋ ماقالالار جازىلىپ جاتىر. سولارعا زەر سالعاندا «ستالين ايتتى» دەگەن قىڭىر سوزدەردىڭ، «ستالين ىستەدى» دەگەن قيسىق ىستەردىڭ كوبى باسقالاردىكى ەكەنىن كوز جەتەدى. ماسەلەن، «كىسى جوقتا ماسەلە دە جوق» («نەت چەلوۆەكا - نەت پروبلەم») دەگەندى ستالين ايتپاعان، ال ءستاليندى بەتالدى قارالاعانداردىڭ ءبىرى - جازۋشى ا. رىباكوۆ: مەن ول ءسوزدى ءبىر كەيىپكەرىمنىڭ اۋزىنا سالىپ ەدىم، سودان ساياسي ورەگە شىعىپ، «ستالين ايتتى» بولىپ كەتتى، دەپتى.
بۇگىندە رەسەيدە «ءستالينيزمدى ايىپتاۋ» دەگەن جەلەۋمەن وسەك-وتىرىكتى بۇرقىراتقان ماقالا جازىلىپ، كىتاپ شىعارىلىپ، فيلم ءتۇسىرىلىپ جاتىر. مىسالى، تەلەديدارداعى ءبىر فيلمدە (اتىن بىلمەيمىن، ءۇزىندىسىن عانا كورىپ قالدىم) كاۆكازدىق ءبىر دەلەگاتسيانى قابىلداۋشى ستالين پىسكەن ەتتى ولارعا مۇشە-مۇشە كۇيىندە ءوزى اپارىپ ۇسىنىپ: «ەش، ەش، ەش!» دەپ، ءداستۇرلى ءمۇيىز ىدىستى تولتىرا ءوزى شاراپ قۇيىپ بەرىپ: «پەي، پەي، پەي، پەي!» دەپ ءجۇر. سول سالتاناتتىڭ ءبىر ساتىندە ول كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە ميحايل كالينيندى «ۆسەسويۋزنىي كوزەل!» دەپ اتاپ، بىرەۋلەردى شوشىتىپ، بىرەۋلەردى كۇلدىردى. ءفيلمدى جاساۋعا قاتىسقانداردىڭ ول «تاپقىرلىقتارى» ءولى ءستاليندى مازاق ەتۋ ەكەنى انىق.
ءسوز سوڭىنداعى ءۋاجىم: حرۋششەۆتى ستالينگە قارسى قويا دارىپتەۋ - باياعى بەكەرشىلىك. حرۋششەۆتىڭ كسرو-نى بيلەپ-توستەپ تۇرعانىنداعى ىشكى-سىرتقى قاي شاراسى ماقتاۋعا لايىق؟ مىسالى، بىزگە نە جاقسىلىق جاسادى؟ تاققا وتىرىسىمەن قازاقستاننىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرىن يگەرۋ دەگەندى الاس-كۇلەس باستاپ، قازاقتى تيتىقتاتقانى ما؟ قازاق جەرىن بولىسكە سالعانى ما؟ كسرو-دا متس-تى (ماشينا-تراكتور ستانساسىن) تاراتىپ، اۋىل-سەلونى كۇيرەتكەنى مە؟ ءبىر پارتيانى ەكىگە جارىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتى اڭدىستىرىپ قويعانى ما؟ اقش-تى «قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزعانى» ما؟ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سان-ساپالاق ساپپاستىعى ما؟ پارىقسىزدارعا عانا باس شۇلعىتار وسەك-وتىرىككە، پالە-جالاعا تولى «ەستەلىك كىتاپ» جازىپ كەتكەنى مە؟..
...تاريحقا تازالىق كەرەك، اقيقات كەرەك. ءستاليندى دانىشپان دەپ جازساق تا، قاراقشى دەپ جازساق تا، شىندىقتىڭ شەگىنەن شىعىپ كەتۋ ءجون بولمايدى.
«قازاقستان» گازەتى
