مۇرات اۋەزوۆ،
مادەنيەتتانۋشى-عالىم:

- اكەڭىزدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

- اكەمنىڭ قالامگەر رەتىندەگى ەرەكشەلىگى نە جازسا دا ادامنىڭ ويىن قوزعايتىنى. ابايدان تاراعان اسەرى بار. ول كىسى ءسوزدىڭ قادىرىن بىلگەن، ەشۋاقىتتا قور قىلماعان. وزىندىك ويى بولعان. ۇلكەن ارمانى بار ەدى، 10 ميلليون قازاق اراسىندا سويلەسەم دەگەن. ول كەزدە قازاقستاندا ءۇش جارىم ميلليون شاماسىندا قازاق بولعان.

- اكەڭىزدىڭ سوڭعى دەمى ماسكەۋدە، كۋنتسەۆسكي اۋرۋحاناسىندا ءۇزىلدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە قاسىندا بولدىڭىز با؟

مۇرات اۋەزوۆ،
مادەنيەتتانۋشى-عالىم:

- اكەڭىزدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

- اكەمنىڭ قالامگەر رەتىندەگى ەرەكشەلىگى نە جازسا دا ادامنىڭ ويىن قوزعايتىنى. ابايدان تاراعان اسەرى بار. ول كىسى ءسوزدىڭ قادىرىن بىلگەن، ەشۋاقىتتا قور قىلماعان. وزىندىك ويى بولعان. ۇلكەن ارمانى بار ەدى، 10 ميلليون قازاق اراسىندا سويلەسەم دەگەن. ول كەزدە قازاقستاندا ءۇش جارىم ميلليون شاماسىندا قازاق بولعان.

- اكەڭىزدىڭ سوڭعى دەمى ماسكەۋدە، كۋنتسەۆسكي اۋرۋحاناسىندا ءۇزىلدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە قاسىندا بولدىڭىز با؟

- اكەم قايتىس بولعاندا جاسىم ون سەگىزدە، 1961جىلى قايتىس بولدى. ماسكەۋدە «كۋنتسەۆسكي» اۋرۋحاناسىندا وپەراتسيا ۇستىندە ءۇزىلدى. ول كەزدە نارحوز ناشار، ۇلكەن ادامعا قيىن، نارحوزعا اكەمنىڭ جۇرەگى شىدامادى. اكەمە قىلتاماق دەگەن دياگنوز قويىلدى. سودان اسقازانداعى قىلتاماقتى الىپ تاستايتىن بولدى. سونىڭ بارلىعىنا 6 ساعات ۋاقىت كەتتى، جۇرەك شىدامادى. اياق استىنان كەتىپ قالدى. مەن كۇنىگە قاسىندا بولدىم. اكەم ماعان ارنايى اقشا ءبولىپ، سەن كۇنىگە كەلىپ تۇر دەيتىن، ارامىز 30 شاقىرىم ماسكەۋ مەن اۋرۋحانانىڭ اراسى. سودان كۇنىگە بارىپ تۇردىم.سول كەزدەرى وسى الماتىداعى جازۋشىلارعا كوپتەگەن حاتتار جازاتىن. ماعان جازىپ بەرىپ جىبەرەدى. مەن ماسكەۋدىڭ ورتالىعىنا بارىپ پوچتا ارقىلى سالىپ جىبەرىپ وتىردىم. اكەمىز 1960 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ 27-ءسى كۇنى قايتىس بولدى. 26-سى كۇنى قاسىنا ەشكىمدى جولاتقان جوق، وپەراتسياعا دايىندادى. مەن وعان 25 كۇنى تۇستەن كەيىن باردىم، سول كەزدە اكەمە ۇسىنىس ايتتىم. جازعى دەمالىس كەزىندە سەمەيگە بارىپ كەلسەم دەگەن ويىمدى جەتكىزدىم.  بۇل ۇسىنىسىمدى ول سونداي جىلى قابىلداپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ قالدى. سودان ەكى حات جازدى. ول حاتتارى ساقتاۋلى.  سەمەيمەن قاراۋىلدىڭ اراسىندا «ءبورى» دەيتىن جەر بار، اكەمنىڭ تۋعان جەرى، سوندا مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر. اكەمنىڭ ەڭ سوڭعى رەت قولىنا قالام الىپ جازعان حاتى تۋعان جەرىنە ارناپ جازعان حاتى بولدى.   نەگىزىندە اكەم ەكەۋمىزدىڭ جوسپارىمىز بىلاي ەدى:  مەن سول جەردەن كۇندەلىك جازۋىم كەرەك. بۇل ماعان ۇلكەن تاپسىرما ەدى. ەسىمدە 18 جاستان اسقاننان كەيىن اكەم ماعان باسقاشا قاراپ، سالماقتى سويلەيتىن.

سەن سول تاپسىرمانى بىتىرگەننەن كەيىن، ىستىقكولدە كەزدەسەمىز دەدى. سوندا سەنىڭ جازعان كۇندەلىگىڭدى وقيمىز دەدى. اكەم مەنىڭ جازۋعا يكەمىم بار ما، جوق پا تەكسەرگىسى كەلگەن بولار. سودان ىستىقكولدە كەزدەسەتىن بولدىق. بىراق اكەم ول كۇنگە جەتە المادى. ءيا، اكەم  مەنىڭ تۋعان جەرىنە بارۋىمدى قولدادى. اۋىلدىڭ جاعدايىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن ءبىلسىن دەگەنى عوي.   كەلەسى جىلى مەن  ماسكەۋدە جورا جولداستارىممەن بولاتحان  تايجان ءانۋار، التاي «جاس تۇلپار» ۇيى­مىن قۇرا باستادىق.

- اعا، اكەڭىزدىڭ اقىل-كەڭەسى، بەرگەن تاربيەسى، ءسىزدىڭ قالامگەر رەتىندە بار قىرىڭىزبەن جارقىراپ كورىنۋىڭىزگە ءوز اسەرىن تيگىزدى مە؟

- اسەرى وتە زور. اكەم وتە مىقتى تاربيەشى بولدى. ءوزىنىڭ بالالارىنىڭ ساۋاتتى بولۋىنا، ومىردە ابىرويلى بولۋىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، اكەلىك بورىشىن اتقارىپ كەتتى. اكەم پايعامبار جاسىندا، ياعني 63-ىندە قايتىس بولدى. سوعان بايلانىستى، جاقىندا «مۇحتار اۋەزوۆ» قورى، «اۋەزوۆتىڭ اتا-تەگى» اتتى كىتاپ شىعاردىق. اكەم قوجا رۋىنان تاراعان. سوپىلار، قوجالار تۋرالى كەزىندە ءارتۇرلى تۇسىنىكتەر بولعان. «ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىز اراب شولدەرىنەن» دەگەن ءبىر-ەكى اۋىز ءسوزى بولماسا، زامان وعان ءوزىنىڭ بابالارى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جوق. سوندىقتان دا سول قوجالاردىڭ تاريحىن جاقسىلاپ كورسەتۋگە تىرىستىق. سەگىزىنشى عاسىردان باستاپ «يسلام»، «ارشا» دەيتىن قوزعالىس باستالدى. الدىمەن ارابتار،  پايعامبارمەن ونىڭ ساحابالارى، ءىزباسارلارى، ونىڭ ىشىندە حازىرەت ءالى ورتا ازياعا، سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق جەرىنە كەلىپ قونىستانۋعا ۇمتىلدى. سول كەزدە وسىندا كەتكەن جاۋىنگەرلەر اتامەكەنىنە قايتا الماي  قالعان. سودان ولار قىلىشتارىن تاستاپ، قولدارىنا قالام الىپ قۇراننىڭ سوزدەرىن ناسيحاتتاۋعا كىرىسكەن. ول كەزدە اراب ەلى تەز تاراعان جانە گرەكتىڭ فيلوسوفتارىن وتە جاقسى بىلگەن. جالپى شىعىستىڭ ءبىلىمىن ساناسىنا سىڭىرگەن. وسىندا كەلگەن قوجالار سول ءبىلىمدى 1500 جىلداي ساقتاعان دەسەم قاتەلەسپەيمىن. ولار قاراتاۋ، تۇركىستان جاعىن مەكەندەگەن جانە قالامنىڭ ادامدارى بولعان، تەك جازا بىلگەن. وزدەرىنىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرى بولعان. اتالعان كىتاپتا حازىرەت ءالى جانە ودان تاراعان ۇرپاقتار قازاقتىڭ تاريحىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ادامدار جايىندا جاقسى جازىلعان. ونىڭ ىشىندە ح.ا.ياسساۋي دە بار. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، وزگە ەلدەر اراسىندا دا قوجالار بار.مىسالى، وزبەكتەردىڭ اراسىنداعى قوجالاردا ءدىن جاعىنان كىم كۇشتى بولسا، سول بەدەلدى ورىن العان. قاي ۇيدەن شىقسا دا ءبىلىمى بولسىن دەگەن نەگىزگى پرينتسيپ بولعان. ال ەندى قىرعىزتاننىڭ، قازاقستاننىڭ اراسىنا كەلگەن قوجالاردىڭ جاعدايى باسقاشا بولدى. ويتكەنى كەڭ  دالانىڭ مىنەزى بولەك ەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءوزىنىڭ بالالارىن تاربيەلەۋگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. مەنىڭ اكەم دە بۇل زاڭدى قاتتى ۇستاعان ادام ەدى. ءوز باسىما كەلسەك، اكەمنىڭ كورەگەندىگى سول، مەنى وسى الماتىداعى قازاق مەكتەبىنە العاشقى سىنىپقا قولىمنان جەتەكتەپ الىپ باردى. ول كەزدە الماتىدا 10-اق پايىز قازاق تۇرۋشى ەدى. زيالى قاۋىم، چينوۆنيكتەر، باسشىلىقتىڭ ىشىنەن بىردە-بىرەۋى بالالارىن قازاق مەكتەپكە بەرگەن جوق. مەنى اكەم سول №18 قازاق مەكتەبىنە اپارعان. ول كەزدە قازاق تىلىندە ەكى-اق مەكتەپ بولاتىن. ءبىرى قىزدارعا ارنالعان، ەكىنشىسى ۇلدارعا. مەن العاشقى ساۋاتىمدى قازاق مەكتەبىندە اشىپ، العاشقى ءارىپتى قازاقشا تانىپ، ءۇش جىل سول مەكتەپتە وقىدىم. قازىر قاراسام، مەنىڭ ءبىلىم الەمىندەگى نەگىزىم سول مەكتەپتە قالاندى دەۋگە بولادى ەكەن. بىراق، 4 سىنىپتان باستاپ ورىس مەكتەبىنە اۋىسۋعا ءماجبۇر بولدىم. ويتكەنى، ول كەزدەرى قازاق مەكتەبىنىڭ دەڭگەيى تومەن ەدى. سوندىقتان دا اكەم 3-سىنىپتان، 4-سىنىپقا اۋىسار كەزدە 2 مۇعالىم جالداپ بىرەۋى ورىس تىلىنەن، ەكىنشىسى اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەردى. ول كەزدە 9 جاستاعى ويىن بالاسىمىن، دوستارىمنىڭ بارلىعى دالادا ويناپ جۇرەدى، ال مەنى اكەم كوپ وقىتتى. سونىڭ ارقاسىندا 4 سىنىپقا جاقسى دايىندىقپەن باردىم. ول كەزدەرى قازاق ءتىلى جوقتىڭ قاسى - باسىلىم بەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە. سولاي بارا-بارا قازاقشادان الىستاي باستادىم. بىراق، اكەم مەنىڭ ءتىلىمدى قاتتى قاداعالادى. 1956-1958 جىلدارى ءۇش جىل قاتارىنان ىستىق كولدىڭ جاعاسىنا اكەممەن بىرگە جانە باۋىرىم ەرنار ۇشەۋمىز بارىپ دەمالاتىنبىز. اكەمنىڭ ارمانى سول ىستىقكولدىڭ جاعاسىنان ءۇي سالۋ ەدى. ول جەرگە بارا قالساق، قىرىعىزدار ءبىزدى وتە جاقسى، جىلى قارسى الاتىن. سەبەبى، اكەم 1952 جىلى ۇلكەن ەرلىك جاسادى دەپ ماقتانىشپەن ايتا الامىن. قىرعىزداردىڭ ۇلى ەپوسى «ماناستى» ساقتاپ قالۋعا ونىڭ قاۋىپتى ەكەنىن بىلسە دە، سانالى تۇردە جۇمىس اتقاردى. سوندىقتان دا الماتىدان كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى قۋعىن باستالدى جانە قولعا تۇسىرەمىز دەگەن وردەر جازىلعان ەكەن. سوندىقتان جاقىن دوستارى قۇپيا تۇردە ماسكەۋگە جىبەرۋگە ات سالىستى. قانداي جاعداي بولسادا قىرعىزداردىڭ ەپوسىن ساقتاي ءبىلدى. جاقىندا عانا سول كەزدە سويلەگەن ءسوزى جارىق كوردى. ءبىز وسى «مۇحتار اۋەزوۆ قورى» قىرعىز باۋىرلارمەن قوسىلىپ، ءبىز قارجىلاي كومەكتەسىپ، ولار «مۇحتار اۋەزوۆ جانە قىرعىزستان» دەگەن ۇلكەن كىتاپ شىعاردى. سوندا اكەمىزدىڭ 1952 جىلى سويلەگەن ءسوزى تولىعىمەن شىققان. قىرعىزدار جاقسى قۇرمەتتەپ، ۇلكەن ىلتيپاتپەن قارسى العان، اكەمىزدىڭ «ماناسقا» دەگەن كوڭىلى ەشۋاقىتتا دا سۋىعان ەمەس. قايتا ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە كوپ ارەكەتتەر جاساعان ەكەن. سول كەزدە ءبىز قاسىندا جۇرگەن كىشكەنتاي بولتىرىكپىز، باۋىرىم ەرنار ەكەۋمىز. بىردە اكەممەن قىرعىزداردىڭ ۇلى ماناستارىن ىزدەۋگە باردىق. سوندا مىنا ساياقباي قارابالاەۆ ەڭ مىقتى ماناسشىلاردىڭ ءبىرى، سونىڭ اۋىلىنا بولدىق. ول كەزدە قازاقستاندا بۇركىتشىلەر جوق. اڭ اۋلاۋ مادەنيەتىن قىرعىزدار جاقسى ساقتاي بىلگەن. سول ساياقبايدىڭ اۋىلىندا ءبىز سول اڭ اۋلاۋدىڭ كەرەمەتتەرىن كوردىك. سودان كەيىن ساياقباي قوبىزىن الىپ «ماناستى» جىرلادى. ءبىز ەرنار ەكەۋمىز تىڭداپ جىردى ەپتەپ تۇسىنە باستادىق. سونىمدى بىلدىرگىم كەپ اكەمنىڭ قۇلاعىنا بارىپ سىبىرلاپ «مەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن» دەدىم. سول بالا كەزىمدە قىرعىز ءتىلىنىڭ  قازاق تىلىنە وتە ۇقساس ءتى ەكەنىن، قىرعىزداردىڭ بىزگە ەتەنە جاقىن حالىق ەكەنىن سەزىندىم.  ونىڭ ۇستىنە قىرعىزداردىڭ ءتىلىن تۇسىنسەڭ، مادەنيەتىن باعالاي بىلسەڭ جانە ءوزىڭنىڭ نە بىلەتىنىڭدى جەتكىزە بىلسەڭ، ول اكەمە ۇنايدى دەگەن ءسوز. ءبىز اكەمىزگە ۇناعىمىز كەلدى: مەنىڭ دە، ەرناردىڭ دا. ەرناردىڭ قۇستاردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋگە قۇشتارى تىم زور بولدى. جاقىندا عانا قازاق ادەبيەتىنە  ايگىلى الاكول تۋرالى ماقالاسى شىقتى. ول ماقالانى وقىساڭىز ۇلكەن جازۋشىلىق شەبەرلىكپەن، ۇلكەن عىلىمي بىلىمدىلىكپەن جازىلعان. دەمەك، اكەم ونىڭ قۇستارعا، تابيعاتقا جاقىن ەكەنىن بىلگەن. اللا تاعالانىڭ ءار ادامنىڭ بويىنا بەرەتىن  ەرەكشە دارىنى بولادى. سوندىقتان ءوزىڭدى جاس كەزىندە نەگە بەيىم ەكەنىڭدى تاۋىپ الۋىڭ كەرەك جانە سونى دامىتا ءبىلۋىڭ كەرەك. ويتكەنى، جەكە باسىڭنىڭ تابيعاتىڭنىڭ ءوزى سوعان جاقىن. ال سول دارىندى تابا بىلسەڭ ومىردەن اداسپايسىڭ . سوندىقتان اكەمىز ەرناردىڭ تابيعاتقا نەشە ءتۇرلى جاندىكتەرگە بەيىم ەكەنىن سەزگەن. سول جاعىنان اكەمىز كوپ كومەكتەستى. ەرنار باۋىرىم دۇنيە جۇزىنە اتى شىققان عالىم، قۇستاردى زەرتتەۋدەن جاڭالىق اشقان ورنيتولوگ. ول دۇنيەجۇزى عالىمدارى مويىنداعان ادام.

- اكەڭىزبەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندا، سىر ءبولىسىپ، شەر تارقاتقاندا كوبىنەسە نە جايىندا اڭگىمەلەسەتىن ەدىڭىزدەر؟

- مەن مەكتەپتى ورىس تىلىندە ءبىتىردىم. 9-سىنىپتان باستاپ اكەممەن بولاشاعىم تۋرالى كوپ اڭگىمەلەسەتىنمىن. بىردە اكەممەن اقىلداسىپ مەن حيميك بولامىن دەپ شەشتىم. ويتكەنى مەكتەپتە حيميا ءپانىن وتە جاقسى وقىدىم. سوعان دايىندالىپ ءجۇردىم. بۇل تۋرالى اكەمنىڭ حاتتارىندا دا بار. بىراق وقۋدى اياقتاۋىما جارتى جىل قالعاندا وزگەردىم. ويتكەنى اكەم ماماندىقتى  قاتەلەسپەي تاڭداي ءبىل دەگەندى ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىراتىن. سونداي سوزدەر اسەر ەتكەن بولۋ كەرەك (مەن مەكتەپكە ەرتەرەك بارعاندىقتان 16 جاسىمدا ءبىتىرىپ شىقتىم), سوندا 15 جاستاعى بالامىن اكەمە ايتتىم: «ماعان حيميادان گورى تاريح پەن ادەبيەت كوبىرەك قىزىقتىرادى» دەپ. ەندى بۇل شىندىعىم بولدى. ول كىسى ريزا بولىپ، ماعان اقىل كەڭەسىن ايتتى. بۇل گۋمانيتارلىق سالاعا ۇلكەن ءبىلىم، تەرەڭ ىزدەنىس كەرەك دەدى. سولاي بەل بۋىپ كىرىستىك. سول كەزدە ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە «شىعىستانۋ» فاكۋلتەتى اشىلدى. وندا قىتاي ءتىلى، اراب ءتىلى بار ەكەن، تاعى باسقا بىرشەنە كورەي، ۆەتنام تىلدەرى بار ەكەن. سوعان قازاقستاننان بارۋعا ءبىرىنشى رەت مۇمكىندىك تۋدى. اكەمنىڭ تىلەگى اراب ءتىلى بولدى. مەن وسى جەردە ەمتيحاندى جاقسى تاپسىرعانمىن. سول جاققا بارعاندا اراب ءتىلىن وقۋعا بولمايدى دەيدى. اراب تىلىندە وقۋ ءۇشىن مەكتەپتە اعىلشىن تىلىندە وقۋ كەرەك ەكەن، مەن نەمىس تىلىندە وقىعانمىن. سونىمەن مەنى ۆەتنام تىلىنە كىرگىزىپ قويدى. اكەم مۇنى ەستىپ تۋلاپ، «بۇل نە دەگەن سۇمدىق» دەدى. سودان ءبىر-بىرىمىزگە كۇندە تەلەگرامما جىبەرىپ كۇندەلىكتى جاعدايىمىزدى ءبىلىپ وتىردىق. اكەم رەكتورعا حاتتار جىبەرىپ، اراب ءتىلى بولماسا قىتاي تىلىنە اۋىستىرىلسىن دەپ وتىنىشتەر ايتىپتى. وسى جەردە قاراڭىز قانداي تاربيە، ويتكەنى قىتاي تىلىندە قازاقتاردىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن دەرەكتەر بار ەكەن. سودان مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى تاعى ەسىمە سالىپ، «قازاقسىڭ قازاق ەكەنىڭدى ۇمىتپا» دەگەندەي، قىتاي تىلىنە اۋىستىردى. سونىمەن قىتاي ءتىلى مەنىڭ ومىرىمدە ۇلكەن ورىن الدى، شىعىستانۋشى بولدىم. وسىندا ورىس مەكتەبىنە اۋىسقاندا قازاقشامنان الىستاپ بارا جاتقانداي بولدىم. بىراق اكەمنىڭ تاربيەسى جاقسى بولدى. ەگەردە قازىرگى ۋاقىتتا كىمدە كىم بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاسا قاي تىلدە وقىتسا دا، بالاباقشادان باستاپ نەمەسە كەمىندە 3-4 سىنىپقا دەيىن قازاق تىلىندە وقىتۋ كەرەك. بۇل ءوز ومىرىمدەگى تاجىربيەم جانە اكەمنىڭ اقىلى. بۇل ماسەلەگە اكەم قاتتى ءمان بەرگەن. جاقىندا نەمەرەلى بولدىم، ءتورتىنشى نەمەرەم دۇنيەگە كەلدى. كەلىنىمە تالاپ قويدىم، قازاق اۋەندەرىن تىڭدات، نەمەرەمنىڭ قۇلاعىنا ءسىڭسىن دەدىم.

- «اباي جولى» رومانى سياقتى تاعى ءبىر تۇعىرى بيىك تۋىندى جارىققا شىعادى دەپ ويلايسىز با؟

- «اباي جولى» سياقتى رومان جازۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ول كوشپەندىلەر ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كورىنىسى، سوڭعى تىنىسى. اكەمىز سونىڭ ءبارىن كورىپ قالدى.    بۇل ماڭگىلىك شىعارما. ەندى ەشقاشان قايتالانبايدى. ۇلكەن الىپ ەسكەرتكىش ءبىزدىڭ كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ تاريحىنان.

- وسى «اباي جولى» رومانى جايىندا اكەڭىز قانداي اڭگىمەلەردى ايتاتىن ەدى? ياعني اتالعان روماندى جازۋعا ۇلى قالامگەردى نە يتەرمەلەگەن؟

- اكەمنىڭ رومان جازام دەگەن ويى بولماعان، شاكىرت كەزىندە اتاسى اۋەزدىڭ اڭگىمەلەرىن تاپجىلماي، ۇزاق تىڭداعان. سونىڭ اسەرى بولۋ كەرەك. ول كىسى اباي جايىندا ماتەريالدار جيناعاندا تاريحي روماندار اۆتورلارىنىڭ تالايى-اق بىلە بەرمەيتىن وزگەشە ءبىر جايتتەرگە تاپ بولعان. ويتكەنى، ابايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى، ءتۇر-ءتۇسى مەن سيپاتى جايىندا قاعازعا تۇسكەن نەمەسە جاريالانعان بىردە-ءبىر دەرەك، ءوزىنىڭ جەكە ءارحيۆى مەن كۇندەلىگى، حاتتارى مەن مەمۋارلارى، ءتىپتى زامانداستارىنىڭ اقىن جايىندا حاتقا تۇسكەن ەستەلىكتەرى ساقتالماعان. اقىننىڭ ومىرىنە بايلانىستى دەرەكتەر مەن روماننىڭ بۇكىل وقيعالارىن ابايدى كوزىمەن كورگەن، جاقىن بىلگەن جانداردان ۇزاق ۋاقىت بويىنا اۋىزبا اۋىز سۇراۋ، اڭگىمەلەسۋ ارقىلى جيناۋعا تۋرا كەلگەن. ولاردىڭ كوبى كارىلىك مەڭدەگەن شالدار ەكەن. سوندىقتان ولار وتكەن كۇندەردىڭ بەلگىسىن دە، ادامداردىڭ بەينەسى مەن سويلەۋ مانەرىن دە، وقيعالاردى دا ۇمىتىڭقىراپ قالعان. ءتىپتى، ابايدىڭ شاكىرتى كوكبايمەن دە اڭگىمەلەسكەن. كوكباي 1927 جىلى قايتىس بولعان. ول ابايدان اتتاي ون التى جاس كىشى ەدى. سوندىقتان اقىننىڭ جاستىق شاعى جايىندا ماندىمدى ەشتەڭە ايتا الماعان. سونىمەن قاتار، ماتەريال جيناي ءجۇرىپ، ابايدىڭ دوستارىمەن، سىيلاستارىمەن، بۇرىندارى قاستاستىق جاساعان جاۋلارىمەن دە اڭگىمەلەسكەن. مىنە، وسىنداي ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا بولاشاق قاھارمانى جايىندا اسا كوپ ماتەريال جيناقتاعان. تاعى ايتاتىنى، ابايدىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى جايىنداعى روماندى اياقتاعان سوڭ دا سول كىتاپقا كىرمەي قالعان ماتەريالدارى مەيلىنشە كوپ بولعان. «ماتەريالدىڭ مەيلىنشە مولدىعى مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ ءساتتى بوپ شىعۋىنا اسا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى ءوزى دە.
بىراق ماتەريال جيناۋدا تالاي-تالاي قيىندىقتارعا تاپا بولعان. دەگەنمەن، اكەم قارت ادامداردىڭ كومەسكى جادىندا ۇمىت بولعان كوپ نارسەلەردى قايتا ەستەرىنە ءتۇسىرتىپ، ايتقىزىپ العان. اكەم، ابايمەن بىرگە سول حالىقتىڭ جان-جۇرەگىن ۇعۋعا جانە سونى ءبىر ابزال قالپىندا اشىپ بەرۋگە، جايىپ سالۋعا بارىنشا تىرىسقان.

- جالپى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازعان شىعارمالارى، ەڭبەكتەرى جايىندا بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم شىعار. دەگەنمەن، اكەڭىزدىڭ قالامىنان تۋىنداعان ەڭبەكتەرى مەن زەرتتەۋلەرى جايىندا ءبىر ۇزىك سىر ايتىپ بەرسەڭىز؟

- سەمەيدە اكەم ءوزىنىڭ پەسالارى ارقىلى تۇڭعىش مادەني-اعارتۋ «ەس ايماق» ۇيىرمەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن وسۋىنە باعا جەتپەس كومەك كورسەتتى. شىعاناقتاعى جۇمىسشىلار ءۇشىن «ءسىبىر بۋرلاكتارى» كلۋبىندا «ەل اعاسى» پەساسى قويىلدى، پەسانىڭ قولجازباسى، كەيىننەن وكىنىشكە قاراي، جوعالىپ كەتتى، 1921 جىلدىڭ باس كەزىندە «بايبىشە-توقال» ءتورت اكتىلى دراما جازىپ، ونى ءوزىنىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىمەن 1921 جىلى 23 ناۋرىزدا سۆەردلوۆ اتىنداعى كلۋبتا ساحناعا قويعان. 1922 جىلى 20-شى جەلتوقساندا لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتردىڭ كورەرمەندەرى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى، دالا رومەوسى مەن دجۋلەتتاسى تۋرالى «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن كورگەن. قىزىلوردا وڭىرىندەگى تۇڭعىش كاسىبي تەاتردىڭ شىمىلدىعى 1926 جىلى اكەمنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىمەن اشىلعاندىعىنىڭ ءوزى كەزدەيسوق قۇبىلىس دەي المايمىن. اكەم ۇزىن ىرعاسى جيىرمادان استام پەسا جازعان، بىراق ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى بولعان. سونىمەن قاتار، اكەمنىڭ جەتىستىكتەرىنە توقتالسام 1957 جىلى شىلدەدە تاشكەنتتە وتكەن شىعىستانۋشى-عالىمداردىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىندا، 1958 جىلى تاشكەنتتەگى ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا، 1960 جىلى قاراشادا دۋشانبەدە وتكەن ازيا جانە افريكا حالىقتارى ىنتىماقتاستىعىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىندا جانە 1960 جىلى ماسكەۋدە وتكەن شىعىستانۋ جونىندەگى XXV حالىقارالىق كونگرەسستە اسا تۇششىمدى، ءارى تارتىمدى ءسوز سويلەگەن. ويتكەنى، اكەمنىڭ سويلەگەن سوزدەرى قاشاندا قالىڭ كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ جاتاتىن.

- «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرعان كەزدە سىزدەر 18-20 جاستاعى بوزبالالار ەكەنسىزدەر. سول كەزدە بۇل قادامعا سانالى تۇردە باردىڭىزدار ما، الدە باستاپ جۇرگەن نەمەسە باعىت-باعدار بەرگەن ۇلكەندەر بولدى ما؟

- بىردە ماسكەۋدە وقيتىن قازاقتارمەن باس قوسىپ، ءشاي ءىشىپ وتىرعانبىز. كەش باتىپ، شام جاعىپ وتىرعاندا بىرەۋ ابايدىڭ  ولەڭدەرىن وقىدى. سودان ويلاندىق: ءبىز قازاقتان الىستاپ بارا جاتقاندايمىز دەپ ۋايىم ايتا باستادىق.  سوندا وتىرعان بارىمىزگە ابايدىڭ اندەرى، اسىرەسە «كوزىمنىڭ قاراسى» قاتتى اسەر ەتتى. ول كەزدە جاسپىز عوي.جاس ادام عاشىق بولا بىلەدى، اقيقاتقا ۇمتىلادى. سول كۇننەن باستاپ قازاقتىڭ اندەرىن پلاستينكامەن تىڭداي باستادىق. سويتكەندە وي كەلدى.قازاقستانعا بارىپ كەلسەك، ناقتى جاعدايدى بىلسەك، نە بولىپ جاتىر ەكەن دەستىك. ال ەندى وعان قاراجات كەرەك. سول كەزدە كونكۋرس بولدى. ول كەزدە قازاقستاندى 2-ءشى تىڭ ولكەسى دەپ اتايتىن. تى يگەرۋشىلەر ءبىر كونكۋرس جاريالاعان ەكەن، سوعان بارىپ جەڭدىك. سوعان ءبىز بۇكىلوداقتىڭ كومسومولداردىڭ اتىنان باردىق. ول كەزدە ۋاقىتتىڭ ءوزى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا سەرپىن بەرىپ، وسىنداي ۇيىم قۇرۋعا ماجبۇرلەپ، ىنتالاندىرىپ تۇرعانداي ەدى.  ماسكەۋدە، كەڭەس وداعىنىڭ كەڭىستىگىندە ءبىراز وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتقان. مىسالى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو،  اندرەي ۆوزنەسەنسكي سياقتى اقىندار الاڭعا، حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ ولەڭ وقيتىن. ولاردىڭ كەڭ اۋقىمدى، باتىل ويلارىنا كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى دە ءۇن قاتا باستادى. ءالى ەسىمدە، سىبىردەگى از حالىقتاردىڭ ءبىرى  - چۋكچا جازۋشىسى يۋري رىتحەۋ «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراق قويىپ، تەرەڭنەن تولعادى. ءار ۇلتتىڭ وزىنشە بوي كورسەتۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرى كوپ ەدى. اسىرەسە، بۇل  جاڭاشا كوڭىل كۇي ماسكەۋدە انىق بايقالدى. بۇكىل ينتەلليگەنتسيا باس قوسقان ۇلكەن ورتالىقتا وزىق ويلى ادامداردىڭ ىقپالى كۇشتى بولدى. بۇل قوعامدىعا جاعدايدىڭ جالپى كورىنىسى،  نەگىزىندە اركىمگە  ءارتۇرلى سەبەپتەر اسەر ەتتى.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان

اسەل رزاەۆا

http://www.qazaquni.kz/7446.html