نەسىپبەك ايتۇلى: مۇسىلمان اراب بولعىم كەلمەيدى، مۇسىلمان قازاق بولعىم كەلەدى
- نەسىپبەك اعا، «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى». كەز-كەلگەن كلاسسيكالىق شىعارمانى وقىپ شىقساڭىز، ادامنىڭ ءالسىز جاقتارىن كورسەتە وتىرىپ، مىنەز ماسەلەسىن كەرەمەت بەينەلەپ شىعادى. بىزدە قازىر «قازاقى مىنەز» دەيتىن ىرىلىك ءتىپتى ازايىپ بارادى. وسىعان ەڭ ءبىرىنشى اراشا تۇسەتىن ادەبيەت بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتىڭىزشى، بىزدە نەگە كلاسسيكاعا تاتيتىن تاقىرىپ كوپ تە، بىراق كلاسسيكالىق شىعارما جوق قازىر؟ نەگە اقىن-جازۋشىلار كوزگە كورىنىپ تۇرعان رۋحاني كەسەلدەردى ءداپ باسىپ جازبايدى؟
- قاي زاماندا دا قازاق ادەبيەتى توقىرادى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. بىراق تا كەشەگى كەڭەس ءداۋىرى، ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتى، 1930 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن تۇسىندا ادەبيەت ارينە، ءبىر شەڭبەرگە ءتۇسىپ، سودان شىعا المادى. اقىن-جازۋشىلار ىشىندەگىن بۇلقىنىپ ايتا الماي قالعان زامان بولدى. بىراق ادەبيەت مۇز استىنان جۇرگەن سۋ سياقتى، ۇلتتىق ويلار قاشاندا ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ جۇگىن ارقالادى. سوندىقتان ادەبيەت توقىرادى، قازىر ادەبيەتتە كلاسسيكالىق دۇنيەلەر جوق دەگەنگە ءوز باسىم قوسىلمايمىن.
- نەسىپبەك اعا، «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى». كەز-كەلگەن كلاسسيكالىق شىعارمانى وقىپ شىقساڭىز، ادامنىڭ ءالسىز جاقتارىن كورسەتە وتىرىپ، مىنەز ماسەلەسىن كەرەمەت بەينەلەپ شىعادى. بىزدە قازىر «قازاقى مىنەز» دەيتىن ىرىلىك ءتىپتى ازايىپ بارادى. وسىعان ەڭ ءبىرىنشى اراشا تۇسەتىن ادەبيەت بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتىڭىزشى، بىزدە نەگە كلاسسيكاعا تاتيتىن تاقىرىپ كوپ تە، بىراق كلاسسيكالىق شىعارما جوق قازىر؟ نەگە اقىن-جازۋشىلار كوزگە كورىنىپ تۇرعان رۋحاني كەسەلدەردى ءداپ باسىپ جازبايدى؟
- قاي زاماندا دا قازاق ادەبيەتى توقىرادى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. بىراق تا كەشەگى كەڭەس ءداۋىرى، ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتى، 1930 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن تۇسىندا ادەبيەت ارينە، ءبىر شەڭبەرگە ءتۇسىپ، سودان شىعا المادى. اقىن-جازۋشىلار ىشىندەگىن بۇلقىنىپ ايتا الماي قالعان زامان بولدى. بىراق ادەبيەت مۇز استىنان جۇرگەن سۋ سياقتى، ۇلتتىق ويلار قاشاندا ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ جۇگىن ارقالادى. سوندىقتان ادەبيەت توقىرادى، قازىر ادەبيەتتە كلاسسيكالىق دۇنيەلەر جوق دەگەنگە ءوز باسىم قوسىلمايمىن.
- مىسال كەلتىرىپ وتەسىز بە؟
- ماسەلەن، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۋعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن، اسىرەسە اڭگىمەلەرىن ەرەكشە ايتۋعا بولادى. سودان كەيىن قادىردىڭ «ءيىرىمى» سياقتى كەسەك تۋىندىلار كەلدى. ەسەنعالي راۋشانوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ەڭبەكتەرى بار. جاس تالانتتار دا جەتەدى.
سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىكتى جىرلاۋ جاعى كەمشىن دەگەنگە دە قوسىلمايمىن. ءوز باسىم تاۋەلسىزدىككە ارنالعان پوەمالار تسيكلىن جاسادىم. بۇكىل قازاق باتىرلارىن قايتا جىرلاپ شىقتىم. سوڭعىسى، شاپىراشتى ناۋرىزباي جاقىندا جارىق كوردى. بۇرىن قابانباي، بوگەنباي، بەردىقوجا ت.ب. كوپتەگەن باتىردى جىرعا قوستىم. كەنەسارى دا جىرلاندى. ەندى ءجالاڭتوس باھادۇرگە ءتۇسىپ وتىرمىن. سىرىم باتىر تۋرالى قاجىعالي مۇحامەتقاليەۆتىڭ رومانى جازىلىپ جاتىر. مەن تەك وقىعاندارىمدى عانا ايتىپ وتىرمىن. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ءبىرجان سال جونىندەگى كينوسى، فاريزا اپايدىڭ ولەڭدەرى، قويشىعارا سالعاراۇلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ارنالعان شىعارمالارى بار. ال، مەن بىلەتىن قازاق پوەزياسى كوشتەن قالعان جوق، قاي ەلدىڭ پوەزياسىنان بولسىن كەم ەمەس. مىسالى، باۋىرجان جاقىپ، عالىم جايلىباەۆ، وڭايگۇل تۇرجانوۆالار پوەزيادا ءوز ورىندارى بار.
- وندا نەگە جاستار اراسىندا تورىعۋ باسىم؟
- توقىراۋشىلىق تا بار، اسىرەسە جاستاردا. كەيبىر جاستار كەيبىر پىكىرلەرگە سەنىپ كەتىپ جاتادى. وسى زاماندا، اسىرەسە اۋىلدا جىكشىلدىك، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، گونورار تولەنبەۋ، تۇرمىستىق قينالىس كەزەڭىن ولار بۇكىل ءبىر تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تراگەديا دەپ قابىلدايدى. سودان كەيىن بارىپ بيلىككە وكپەلەۋ باستالادى. قارسى جازىپ جاتقاندار دا بار، كەيدە ولاردىڭ دا پىكىرىن قولدايمىن. بىراق بيلىككە ءبىر قىرىنان قاراپ، قارالاي، داتتاي بەرۋگە بولمايدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بيلىكتىڭ دە، ولاردىڭ دا ەتكەن ەڭبەگى، جەتكەن جەتىستىگى جەتەدى.
تاعى دا قايتالايمىن، قازاقتىڭ ءتىلى باردا ادەبيەت توقىرادى دەگەنگە سەنبەيمىن. وكىنىشتىسى، قازىر وقىرمان ازايىپ كەتتى. جۇرت كىتاپ وقىمايدى. تۋعان ادەبيەتتى تالداپ، حالىققا كورسەتىپ ايتاتىن سىن دا ازايدى. سودان بولار، جۋرناليستيكانىڭ وسىنداي كەزدەگى ۇشقىرلىعى، شاپشاڭدىعى ادەبيەتتى باسىپ كەتىپ جاتقانى. وسىدان كەيىن جۋرناليستەر «ادەبيەت جوق» دەگىسى كەلەدى. ادەبيەت دەگەن جۋرناليستيكا ەمەس قوي! ادەبيەت - ۇزاق جىلدار تولعانىپ، تولعاتىپ بارىپ تۋاتىن دۇنيە، مىسالى، رومانداردىڭ ءوزى جەتى-سەگىز جىل، ون جىل جازىلادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءابدىجامىل اعامىز «قان مەن تەرىن» ءالى وڭدەپ كەلە جاتقان جوق پا؟!
سوندىقتان ادەبيەتتى قولجاۋلىققا اينالدىرىپ، جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى. ادەبيەت - حالىقتىڭ رۋحى، تاريحى، تىنىسى. تولعانىستان تۋاتىن تۋىندىلار مەن شاپشاڭ شىعاتىن مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ اراجىگىن اجىراتۋ كەرەك، شاتاستىرماۋ كەرەك. ەكەۋى ەكى بولەك سالا عوي.
«ءبىزدىڭ اۆتورلاردا سىندى قابىلداۋ مادەنيەتى جوق»
- اعا، ەندەشە ءبىزدىڭ قالامگەرلەر قازىرگى قوعامداعى رۋحاني دەرتتەردى اشىپ ايتىپ، كورسەتە الىپ وتىر دەپ ايتا الاسىز با؟
- قازىرگى ادەبيەت ونى كورسەتە الماي وتىر. ادەبيەتتە وقىلىمدى شىعارمالار جوق ەمەس، بار. بىراق قازىرگى ادەبيەتتە كولدەنەڭ كەلگەن كوك اتتىلار كوبەيىپ كەتتى. ادەبيەتكە قاتىسى جوق ادامدار كىتاپ شىعارىپ، وقىرماننىڭ تالعامىن، تالابىن شاتىستىردى. ءبىزدىڭ وقىرماندار ايتىس اقىندارىن اقىنداردىڭ ەڭ كەرەمەتى دەپ ويلايدى. مەن ايتىس اقىندارىنا قارسى ەمەسپىن، ول - كونەدەن كەلە جاتقان ونەرىمىز. شىندىعىندا، جازبا اقىندارى مەن ايتىس اقىندارىنىڭ دەڭگەيى بىردەي ەمەس قوي! ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە. تەلەديداردان كورەدى دە، «اقىندارىمىز وسى ەكەن» دەگەن ويعا قالادى. ال، ولار كەرەمەت جازبا پوەزيانىڭ تەرەڭىنە بارا العان جوق. جازبا اقىندارىنىڭ ءسوزى حالىققا جەتىپ جاتقان جوق. ويتكەنى تارالىم از. بىزدە ونى سارالاپ، تالداپ جەتكىزىپ جۇرەتىن سىنشىلار جوقتىڭ قاسى. سىنشىلار «اش پالەدەن قاش پالە» دەيدى. ولارعا گونورار تولەنبەگەن سوڭ جاۋ ىزدەپ قايتەدى. سودان كەيىن قازاقتا، ءبىزدىڭ ادەبيەتتە، اۆتورلاردا سىندى قابىلداۋ مادەنيەتى ءالى ورنىققان جوق. سىن ايتسا، سىنشىنىڭ جەلكەسىنەن شوقپاردى ۇيىرەدى. ءمىنىن كورىپ، كەرەگىن الىپ، كەرەك ەمەس جەرىن ىرىكتەپ، سىنشىمەن سالەمدەسىپ ءجۇرۋ، مىنە، بىزدە وسى نارسە جوق.
- نەگە اۆتورلار سىندى كوتەرە المايدى؟
- مىنانى دا ەسكەرۋ كەرەك، قازىر «سىنشى بولامىن» دەپ ءومىر ءسۇرۋ قيىن، كۇنىن كورە المايدى. سىن ايتسا، بالەگە قالادى، جۇرتتىڭ ءبارى وعان جاۋلىق ويلايدى. ولاردى قولداپ، بەرىپ جاتقان گونورارى جوق. بۇل ماسەلەنى ەل بولىپ، جازۋشىلار وداعى بولىپ كەڭەسىپ، ويلاسۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سىنشى سويلەسە، تۇرتپەكتەيتىن جامان ادەت بار.
- تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا مادەنيەت پەن ادەبيەت سالاسىندا جەتكەن ەڭ باستى جەتىستىگىمىز دەپ نەنى ايتار ەدىڭىز؟
- قازىر تاپ باسىپ ايتا المايمىن. نەگىزى كوپتەگەن اۆتور تاۋەلسىزدىكتى دۇرىس سەزىنىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك پەن بيلىكتى شاتىستىرادى. ءبىز بيلىكپەن كۇرەسەتىندەي كەشەگى باسقىنشىلارمەن نەمەسە وتارشىلارمەن كۇرەسىپ جاتقان جوقپىز عوي. تاۋەلسىزدىك الدىق، تۋ تىگىلدى، پرەزيدەنتىڭ قازاق، قۇدايعا شۇكىر! ال بيلىكتىڭ كەمشىلىگى بولسا، ايتۋ كەرەك. بىراق ول كۇرەس ەمەس قوي. كۇرەس دەگەن باسقا. ال، تاۋەلسىزدىكتەن قۇندى نارسە جوق. تاۋەلسىزدىكتى جان-تانىمىزبەن جىرلاۋىمىز كەرەك. «توي دەگەندە ولەڭ تاپپاس، انشەيىندە اۋىز جاپپاس» دەپ، لەنيندى دە، بالشەبەكتى دە، ءبارىن دە جىرلادىق وسى. ال اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كەزدە نەگە تاۋەلسىزدىكتى جىرلاماسقا؟! تاۋەلسىزدىكتى جىرلاۋعا شاقىرامىن. تاۋەلسىزدىك - قانشا عاسىر كۇتكەن قازاق حالقىنىڭ باقىتى، توگىلگەن قانى، كوزىنىڭ جاسى، كەشەگى بابالاردىڭ ارمانى. تاۋەلسىزدىك پەن بيلىكتى شاتىستىرماۋىمىز كەرەك. بيلىك ماڭگىلىك ەمەس. بىراق بيلىكتىڭ دە جاقسىلىعىن كورە ءبىلۋ كەرەك. استانا سالدىرۋ، شەكارا بەكىتۋ، تاعى باسقا ىستەر جەتەرلىك. ارينە جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبارىن تىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق مەن ءبىر نارسەگە وكىنەمىن، جيىرما جىلدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ورنىقتىرا الماعانىنا. سوعان جەتە الماي وتىرمىز. مىنە، ىستەلمەي وتىرعان شارۋا - وسى. ءتىل تاعدىرى جولىندا ءتيىمدى كۇرەسۋىمىز كەرەك ءالى. جاقىندا استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ەسەپ بەرگەندە استانا قالاسىنداعى 51 بالاباقشانىڭ بارلىعىن قازاق تىلىنە كوشىرگەنىن ايتتى. بىردە-ءبىر قالادا، بىردە-ءبىر اكىم بۇلاي جاساعان جوق. قۇر ايعايلاپ، گازەت بەتىندە شۋلاتىپ، داۋرىققاننان گورى وسنىداي ناقتى شارۋا جاساۋ كەرەك. ادەبيەت سالاسىندا دا سول، ءبىر-بىرىمىزبەن ايتىسقاننان گورى جازۋشىلارعا جاعداي جاسالسا. زاماننىڭ قيىن كەزىندە، 1990 جىل مەن 2000 جىلدار اراسىندا ءبىزدىڭ جاس جازۋشىلار قالىپتاسا الماي قالدى. تۇرمىستىڭ الەگىمەن كەتتى. سوندىقتان ادەبيەت جوق دەپ جىلاي بەرگەننەن گورى جازۋشىلارعا ەپتەپ جاعداي جاسالسا، ساباسىنا تۇسەدى. قازىر جونگە كەلە جاتىر، ادەبيەتىمىز داميدى عوي دەپ ويلايمىن. پروزا ءبىراز سايابىرلاعانى راس. بىراق قازاق پوەزياسى ءوز دەڭگەيىنەن تۇسكەن جوق. اقىندارىمىز جازۋ جاعىنان كەندە ەمەس. قاۋلاپ جاس اقىندار كەلە جاتىر. مىسالى، داۋلەتكەرەي كاپۇلى، اقبەرەن ەلگەزەك، موڭعوليادان كەلگەن قاراعىز باۋىرجان، ت.ب..
«مەن ءۇشىن بارلىعىنان دا ۇلتىم قىمبات، ۇلتىمنىڭ ءتىلى، ءداستۇرى قىمبات»
- اقىن الەۋمەتتەگى كەلەڭسىزدىكتى كورسە، ايتپاي وتىرا المايدى عوي. قازىر سۋيتسيدتەن قازاقستان العاشقى ورىنعا شىعىپ، بارىنەن وزىپ كەتتى. كەشە عانا اقتاۋدا ءبىر قىز 9-شى قاباتتان سەكىرىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمسادى. بۇدان باسقا ناشاقورلىق، اراققۇمارلىق، اجىراسۋ، ت.ب. بويىنشا ەلىمىز الەمدە جيىرمالىققا، ءتىپتى وندىققا كىرەدى. اعا، نەگە ءبىز جاستار تاربيەسىنەن جاڭىلىپ قالدىق؟
- بۇل - تراگەديا. اسىرەسە، مەن بەت-اۋزىن بۇركەپ الاتىندارعا قارسىمىن. قازاق قىزى ەشقاشان بەتىن جاپقان جوق، قازاق قىزى بەتىن اشىپ، باسىنا بوركىن، ساۋكەلەسىن كيىپ جۇرگەن، انالارىمىز اق كيمەشەكتى، ال كەلىندەر باسىنا بايلاۋىش تارتقان. قارا كيىمدى قارا جامىلعاندا كيەدى. قازاق ونى «قارا جامىلۋ» دەيدى. بىزدە بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، ءبىر اللا دەپ، اس بەرىپ، ات شاپتىرىپ جاتادى. قازىر اتا-بابا داستۇرىنە قارسى شىعاتىن ءبىر اعىمدار پايدا بولدى. مەن ءۇشىن بارلىعىنان دا ۇلتىم قىمبات، ۇلتىمنىڭ ءتىلى، ءداستۇرى قىمبات. قىسقاشا ايتقاندا مەن مۇسىلمان اراب بولعىم كەلمەيدى، مۇسىلمان قازاق بولعىم كەلەدى. مەن بارىنە وسى پرينتسيپتەن قارايمىن. جات اعىمداردى دامىتىپ وتىرعان سىرتقى جاۋلاردىڭ، ىشكى جاۋلاردىڭ قازاق حالقىن، جاستاردى قۇرتۋدى ماقسات تۇتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ناشاقورلىققا، اراققۇمارلىققا، ءتۇرلى كۇماندى دىنگە ءبولىپ ەلدى ىدىراتۋدى كوزدەگەن سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى. مۇنىمەن ءۇزىلدى-كەسىلدى كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جاستارىمىز وسىدان اداسىپ ءجۇر. كىم اتا-بابا ءداستۇرىن بىلمەيتىن بولسا، نەعۇرلىم نادان بولسا، سولاردى الدىمەن قاقپانعا تۇسىرەدى. ءوزىنىڭ كوزعاراسى، ۇلتتىق كوزعاراسى، پوزيتسياسى قالىپتاسقان ادام كەسەلگە ۇرىنبايدى. ءداستۇرىن، ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كورىنگەن ورتاعا ءتۇسىپ، قۇربان بولىپ كەتىپ جاتىر ءبىزدىڭ جاستار. سوندىقتان مەملەكەتىمىز وسى جونىندە قاتتى ويلانۋ كەرەك. ويتكەنى، ولار كۇشەيىپ بارادى. بۇل تاۋەلسىزدىككە قاۋىپتى، ەلدىگىمىزگە، بولاشاعىمىزعا قاتەر توندىرەدى. سوندىقتان جاستاردى وسىدان اراشالاۋىمىز، قۇتقارۋىمىز كەرەك.
سىرتتان كەلىپ جاتقان مادەني ەكسپانسيا ارامىزعا كىرىپ، قۇرت سياقتى جەپ جاتىر، سوڭىندا قاۋاق بولعاندا لاقتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. كەشىكتىرمەي ەل بولىپ ويلاناتىن شارۋامىز - وسى.
- وزىڭىزدە تورىعۋ، شارشاۋ جوق پا؟
- تاۋەلسىزدىگىم بولسا، حالقىم امان، ۇرپاعىم كوبەيەتىن بولسا قالايشا تورىعامىن؟! مەملەكەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ يگىلىگىن ءوزى كورىپ وتىرىپ، باسقانىڭ بالاسىنا «قازاقشا وقۋ، سويلەۋ كەرەك» دەپ تريبۋنادا ايقاي سالىپ، ال ۇيىندە نەمەرەسى مەن ايەل-بالاسىنا يە بولا المايتىن ادامداردى كورگەندە تورىعامىن. قازىر بىزگە ەڭ كەرەگى - ءتىل، ەلدىڭ تۇتاستىعى، شەكارا، جاستاردى كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ جەتەگىنەن قۇتقارۋ.
«ۇساق-تۇيەك وكپەگە بولا توم-توم كىتاپ جازۋدىڭ كەرەگى جوق»
- قوعامنىڭ زيالىسى دەپ جازۋشىلارعا كوپ قارايلايمىز. بىراق تا قازىرگى كەزدە ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشى اعالارىمىز ەل الدىندا داۋلاسىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ جاتقانىن كورىپ مۇقالىپ قالامىز... بۇل جازۋشىلاردىڭ دا تورىققانىن كورسەتپەي مە؟
- مەن وسىعان قارسىمىن. ءبىزدىڭ اعالار ۇساق-تۇيەك وكپەگە بولا توم-توم كىتاپ جازادى. ونىڭ وقىرمانعا كەرەگى جوق. ءبىر-بىرىمەن بەت جىرتىسقانىن حالىق كورەدى، ەستيدى. سوسىن ەل الدىندا بەدەلى تۇسەدى. ەستەلىك جازعاندا دا حالىققا قاجەت، ۇرپاق ۇلگى الاتىن، ەلدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ماسەلەلەرگە قالام تارتۋ كەرەك، ال وتباسى-وشاققاسىنداعى جەكە باستىڭ كۇيكى تىرلىگىن كىتاپ قىلىپ، وقىرمانعا ۇسىنىپ جاتۋ ۇيات نارسە. شىنى كەرەك، وسى جايتتار ءبىزدىڭ ءبىراز اعالارىمىزدىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى.
- اعا، ايىپ ەتپەڭىز، «زامانىڭ مىرزاتاي بولسا، نەسىپبەك بولىپ شال» دەگەن ءازىل ءسوز بار ەكەن، بۇل نەدەن شىققان؟
- بىلمەيمىن. مىرزاتاي - قازاقتىڭ ۇلكەن اقساقالى، ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرگەن، تاربيەلەگەن ۇستازىم، قىرىق جىل قاسىندا ءجۇرمىن. ول ءسوزدى شىعارعان ادامنىڭ ءوز ارىنا تاپسىردىم. «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى»، «جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى» دەگەن ماتەل بار قازاقتا. ول كىسى دە مەنى جاقسى كورەدى، مەن دە سولاي. اعا سىيلاعاننان، ۇلكەندى قۇرمەتتەگەننەن كەمشىلىك كورگەن قازاق جوق تاريحتا. ءابىش اعامدى دا قاتتى سىيلايمىن. قادىرمەن بىرگە تۋماسام دا، تۋعانداي بولدىم، تۇمانبايمەن دە سولاي. وندا تۇرعان نە بار؟ مىرزەكەڭنىڭ كوپ كورىنەتىنى، كوپ جازاتىنى راس. ماڭايىنا جاقسىلار جيناپ، جاستارعا قامقورلىق جاساپ ءجۇردى. بىلمەيمىن، مىرزاتايدىڭ كىمگە نەسى ۇنامايتىنىن. ول پيعىلى پاسىق جىگىتتەردىڭ شىعارىپ جۇرگەنى دەپ ويلايمىن.
- قازىرگى كەزدە ءسىزدى قانداي تاقىرىپ قىزىقتىرىپ ءجۇر؟
- قازىر ابىلاي زامانىنان بەرگى قازاق باتىرلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىن تۇگەل جىرلاپ شىقسام دەپ ءجۇرمىن. قازىر ءجالاڭتوس ءباھادۇردى جازىپ جاتىرمىن.
- اعا، شىن ۇيالعان كەزىڭىز بولدى ما؟
- ورىنسىز ءسوز ايتىپ، اكەمنىڭ، شەشەمنىڭ، جولداستارىمنىڭ الدىندا ۇيالعان كەزىم بولعان شىعار. اقىن بولعاسىن شالقىپ جۇرەمىز، تارتىپ جۇرەمىز دەگەندەي. ال، حالقىمنىڭ الدىندا ەشقانداي ۇيالاتىن جايىم جوق، ۇيالاتىنداي ورەسكەل ءىس جاساعام جوق. ارىم تازا.
«اسپان كەڭ ۇشام دەگەن قاناتتىعا»
- لەۆ تولستوي دەگەن جازۋشى «ءبارى رەسەيدى قۇتقارعىسى كەلەدى، ال ەشكىم ءوز جانىن قۇتقارعىسى كەلمەيدى» دەگەن ەكەن. ىشكى دۇنيەڭىزدى جادىراتار، قايعىرعانىڭىزدا دەمەۋ بولاتىن ومىرلىك ۇستىنىڭىزدى ايتىپ بەرە الاسىز با؟ سول ومىرلىك تاجىريبەدەن شىققان رۋحاني قۋاتتى جاستار دا پايدالانا جۇرسە دەپ سۇراپ وتىرمىز.
- جەكە ۇستانىمىم، بالالارىما دا ايتاتىنىم - وتىرىك ايتپا، ۇرلىق جاساما، ەشكىمدى ساتپا. دوسىڭدى ساتپا، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن. پەندە بولعاننان كەيىن قالعان دۇنيە اركىمنىڭ باسىندا بولا بەرەدى. ساتپاۋدىڭ ىشىندە كوپ نارسە جاتىر - دوسىڭدى، حالقىڭدى، جەرىڭدى، ارىڭدى ت.ب. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇرلىق جاساعان جوقپىن، ارىمدى ساتقان جوقپىن، ارىز ايتقان جوقپىن، ءتىلىمدى تيگىزگەن جوقپىن. سودان كەيىن قازاقتى قۇرتاتىن كورەالماۋشىلىق. كەڭ بولۋ كەرەك. عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «اسپان كەڭ ۇشام دەگەن قاناتتىعا» دەگەن ءسوزى بار.
تازاراتىن كەز كەلدى. وتكەن عاسىردا اعالار تاستاپ كەتكەن بىلىقتان 21-ءشى عاسىردا تازارۋىمىز كەرەك. 20-شى عاسىردا بوققا باتپاعان ادام جوق. ال، ايتاتىندار ايتا بەرسىن، قولىمدا قالامىم، جاقسى ما، جامان با ونى ۋاقىت كورسەتەدى. مۇمكىن ەرتەڭ ءبارىمىز ۇمىتىلارمىز، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ءبارىمىز اباي، ماحامبەت ەمەسپىز عوي. قولىمنان كەلگەنشە حالقىما قىزمەت جاسادىم. كۇيىم كەلگەنشە جازدىم. ال حالىق كەرەگىن الىپ، كەرەك ەمەسىن تاستار.
- سوندا ءوزىڭىزدى ومىردە جاعىمدى كەيىپكەر رەتىندە سەزىنەسىز بە؟
- ءوزىن جەك كورەتىن ەشكىم جوق، اينالايىن. كەز-كەلگەن شوشقا ءوزىن جاقسى كورەدى. بىزدە كەز كەلگەن «حالتۋرششيك» ءوزىن كلاسسيك كورەدى. سوندىقتان بۇل سۇراعىڭ مەن ءۇشىن ورىنسىز!
«اركىم ءوزىن تازارتاتىن بولسا، قازاق ەسىن جيادى»
- قازىر كارىستىڭ كەرەمەت تاريحي سەريالدارىن حالىق تاماشالاپ وتىر، بالالار بويلارىنا ءسىڭىرىپ جاتىر. مەن جۇموڭمىن، مىناۋ دون ي دەگەن سياقتى قاھارماندار پايدا بولعانى بەلگىلى. وسىلاي، شىنايى، مورالدىق كەيىپكەرلەر مەن تاقىرىپتارعا بارار ءبىزدىڭ جول ءالى ۇزاق پا؟ ول «اۋىل» بىزدەن نەگە الىس؟
- وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ءوزى-ءمىزدىڭ قاھارمانداردى ناسيحاتتاي الماي وتىرعانىمىزدان. ۇرپاققا ناسيحاتتالسىن دەپ، بۇرىنعى باتىرلاردى قايتالاپ جازىپ ءجۇرمىن. بالالاردىڭ كورەتىنى شەتەلدىڭ باتىرى بولسا، ولار ەرتەڭ كىم بولىپ شىعادى؟ مىسالى، سىر بويىنداعى جانقوجا باتىر. ونى قازىرگى بالا بىلمەيدى. وسىنىڭ ءبارىن ناسيحاتتاۋ كەرەك، جازۋ كەرەك. ايتپاساڭ، جازباساڭ ۇرپاقتى كىنالاۋعا بولمايدى عوي. بالاباقشادان باستاپ، وتكەنىمىزدى، باتىرلىق جىرلارىمىزدى ساناسىنا قۇيۋ كەرەك. اركىم ءوزىنىڭ وتباسىن، بالاسىن، قىزىن، نەمەرەسىن تاربيەلەسىن. وعان ەشكىم قوي دەمەيدى. ايقايلاعىش، مۇقاتقىشتار كوپ. ولار «ستيپەنديا العىش»، «مىرزاتاي ءبۇيتىپ كەتىپتى» دەگەن اڭگىمەگە شەبەر. ءاربىر بالا ءۇشىن، ءاربىر ادام ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك.
- اعا، كۇندەلىك جازاسىز با؟
- كۇندەلىك جازبايمىن، جازىپ كورگەن جوقپىن، بىراق جازۋ كەرەك ەدى. ادەتكە اينالدىرعان جوقپىن. مەن ولەڭنىڭ ادامىمىن. ايتا كەتەيىن، بۇرىن ءبىر شىعارما، ولەڭ گازەتكە شىقسا، ەكىنشى گازەت قايتالىپ باسىپ شىعارماي قوياتىن جاعداي بولادى. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، قازىر كىتاپتىڭ تيراجى از. باسىلعان دۇنيەلەردى دە قايتالاپ باسا بەرىمىز كەرەك. مىسالى، شىعىس وڭىردە شىققان شىعارمانى باتىستاعى «ءۇش قيان» باسسا، ادەبيەتىمىز ناسيحاتتالار ەدى. سەبەبى، گازەتتەر دە وزدەرى شىعىپ وتىرعان وڭىرگە كەڭ تارايدى، باسقا جەرگە جەتپەيدى. ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر جولى - وسى. وزەننىڭ بۇلاقتان باستالىپ، ءبىر ارناعا قۇياتىنى بەلگىلى. ءار باسىلىم ءوز ءوڭىرىن قامتىپ جازىپ جاتىر. ودان رۋشىلدىق، توپتىق نارسەلەردى ىزدەپ، ەلدى اداستىرۋعا بولمايدى. قازىر بىزگە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، كەشە كەتكەن كەمشىلىكتەن قايتا تازارىپ، ارىلۋ كەرەك. اركىم ءوز ىشىنەن تازارۋ كەرەك. اركىم ءوزىن تازارتاتىن بولسا، قازاق ەسىن جيادى.
- سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى
سۇحبات گازەتتە: "اركىم ءوز ىشىنەن تازارۋ كەرەك" اتاۋىمەن بەرىلدى
