قازاق كينوسىنىڭ دامىپ كەلە جاتقانى تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەردەگى جەتىستىكتەر، كاسسا­لىق تابىس، جىل سايىن تۇسىرىلەتىن فيلم­دەر سانىنىڭ ارتا ءتۇسۋى – ءبارىن ءتىزىپ كورسە­تۋدەن جالىقپايمىز. بىراق بۇلار كينونىڭ دامىعانىن دالەلدەيتىن كورسەتكىشتەر مە؟ شەت ەلدەن جۇلدە اكەلگەن، كوپ كورەرمەن جيناعان كارتينانىڭ ءبارى كەرەمەت دەپ كىم ايتتى؟ فيلم بارشا حالىقتىڭ سۇيىسپەن­شىلىگىنە بولەنىپ، ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعاعا اينالسا عانا ونى ناعىز تابىسقا جەتتى دەۋگە بولاتىن شىعار. كەۋدەسىندە ۇلتتىق نامىسى، بويىندا قازاقى قانى جوق ادام، نەشە جەردەن ارەكەتتەنسە دە، قازاققا ۇنايتىن تۋىندى جاساي الماس. مۇنداي فيلم ءوز ۇلتىن سۇيەتىن، ونىڭ جۇرەك قالا­ۋىن ءدوپ باساتىن جانە سول ەل كورۋگە ۇمتى­لاتىن دۇنيە جاساۋعا تىرىسۋشى رەجيس­سەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. وسىنداي فيلمدەر كوپتەپ شىققاندا عانا ناعىز حالىقتىق كينو تۇبەگەيلى تۇعىرىنا ورنىعادى.

كەيىنگى جىلدارى، قۇدايعا شۇكىر، ءارى وقيعالى، ءارى تارتىمدى، ءارى كاسىبي، ءارى قازاقى فيلمدەر تۇسىرىلە باستادى. ولار ازىرگە از، بىراق قازاق كينوسىنىڭ ەندىگى باعىتىن وسىلار ايقىندايدى دەي الامىز. سونىڭ ءبىرى – «تالان».

جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «قاسقىر-ادام» حيكاياتىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن «تالاندا» بەلگىلى رەجيسسەر بولات قالىمبەتوۆ حالقىمىز باسىنان وتكەرگەن ەڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدى ارقاۋ ەتىپ الادى. حح عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىنداعى قازاقتىڭ الەۋمەتتىك تە، ەكونوميكالىق تا، رۋحاني تۇرعىدان دا تالاۋعا تۇسكەن تاعدىرىن بەينەلەيدى.

حالىقتىڭ عاسىرلار بويىنا جالعاسىپ كەلە جاتقان تۇرمىس سالتى مەن تىرشىلىك ەتۋ قالپىن قولدان بۇزىپ، نەگىزگى كۇنكورىس كوزى – مالدان ايىرىپ، بىرەۋ ۇعىپ، بىرەۋ ۇقپايتىن جاساندى ۇجىمداستىرۋدى الىپ كەلىپ، اقىرىندا قازاقتىڭ ازىپ-توزىپ كەتۋىنە، مىڭ-ميلليونداپ اشتان قىرى­لۋىنا، امالسىزدان ەلىن، جەرىن تاستاپ، شەتكە بوسۋىنا ۇلاسقان زۇلمات جىلدار – تاري­حىمىزداعى قارالى پاراقتار. قاشساڭ – قاشقىن اتاندىرىپ، قىرىپ سالاتىن، قالساڭ – تالعاجاۋ ەتەر تالقانىڭا دەيىن سىپىرىپ، قاقتاپ ساۋىپ الاتىن، ءسات سايىن جەلكەڭنەن جازا قاۋپى ءتونىپ تۇراتىن سول ءبىر سۇرقيا زاماننىڭ سۋىق لەبى ءفيلمنىڭ ءون بويىنان وكپەك جەلدەي ۋىلدەپ، جان-دۇنيەڭدى قالتىراتادى. وقيعالاردىڭ وتەر ورنى رەتىندە قىسى ەرتە ءتۇسىپ، كوكتەمى كەشتەۋ شىعاتىن تاۋلى ولكەنىڭ ءبىرى تاڭداپ الىن­عاندىقتان، قالىڭ قار باسقان اتىراپ­تىڭ تۇنەرە مۇلگۋى دە، كولىك بىتكەندى كىبىرتىك قاقتىرعان جول ازابى دا، ادامداردىڭ قىرىق وراۋ بوپ قىمتانىپ، بۇرسەڭدەۋى دە كۇن رايىنىڭ سالقىندىعىنان عانا ەمەس، زاماننىڭ بەت قاراتپاس ىزعارىنان دا ەكەنىن تۇيسىكپەن سەزەسىز. ادامنىڭ سونداي الاساپىران زوبالاڭدا دا ادام بولىپ قالا ءبىلۋى – ونىڭ ىشكى وزەگىنە، رۋحاني جىگەرىنە سىن ەكەنى ءسوزسىز. «تالان» كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشىندە ادامدىق قالپىن ساقتاعاندار دا، ساقتاي الماعاندار دا بار.

جالپى، قازاقتىڭ تالەيىنە تاپ كەلگەن دۇربەلەڭ ءداۋىردىڭ قاسىرەتىن سىرتقى سيپات، سيۋجەتتىك ورالىم ارقىلى تاپ باسىپ كورسەتە الۋىنان بولەك، «تالان» ءفيلمى ونى كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كومەگىمەن دە ايگىلەيدى. ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر احۋالدىڭ سالدارىنان ارعى بەتكە وتپەك بولعان تالاسبەك اعايىن-جۇرتىن باستاپ، شەكاراعا كەلىپ جەتكەندە، بۇلاردى اڭدىپ كەلىپ، اڭداۋسىزدا ءدوپ باسقان قىزىلدار قىرىپ سالادى. ءاۋپىرىم­مەن امان قالعان اۋلەتتىڭ قوس قۇلىنى – كەرىم مەن تاعاي – ەكەۋى ەكى بولەك وسەدى. قاسقىردىڭ اپانىنا تىعىلىپ، امان قالعان كەرىم سول كۇيى ادامدارعا جولاماي، تۇمسا تابيعاتتىڭ وزىمەن بىتە قايناسىپ، وڭاشا تىرلىك كەشەدى. اكە-شەشەسىنىڭ، اعايىن-تۋىسىنىڭ قىناداي قىرىلعانىن قارشاداي كۇنىندە ءوز كوزىمەن كورگەن كەرىم (اكتەر جاسۇلان ايتەنوۆ) ءۇشىن ادامدار­دىڭ ورتاسى – سونشالىقتى قاتىگەز الەم. تۇلىمشاعى جەلكىلدەگەن تيتتەي ءبۇلدىر­شىننىڭ ءوزىن وققا بايلاۋدان شىمىرىكپەيتىن ادام بالاسى – ول ءۇشىن ازۋ ءتىسى اقسيعان جىرت­قىشتان بەتەر. وعان جابايى تابيعات­تان ارتىق قوعام، اعاشتىڭ جۋان بۇتاعىنان اسقان جايلى ورىن، اينالاسىنداعى جان-جانۋاردان جاقىن دوس جوق. ول وسى شى­نايى ورتادا عانا ءوزىن تولىققاندى تىرشىلىك يەسى سەزىنە الادى. شىنايىلىق، ادىلدىك، مەيىرىم سەكىلدى ىزگى قاسيەتتەردى تابيعاتتان ۇيرەنگەن، تابيعاتتان بويىنا سىڭىرگەن كەرىم ءوزىنىڭ ىزگى بولمىسىن ساقتاپ قالعان.  ال ادامداردىڭ جۋان ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاعاي (اسان ءماجيت) شە؟ ونىڭ تاعدىرى تىپتەن بولەك. قانشا جەردەن ادامدار قوعامىندا تىرشىلىك ەتەدى دەسەك تە، ونىڭ بولمىسىنان اداميلىقتى اڭعارا قويۋ قيىن. راس، اڭعىرتتىق بار، بىراق اداميلىق جوق. ويتكەنى، سول ادامنىڭ قولىمەن جاسالىپ جاتقان قوعامنىڭ ءوزى اداميلىق­تان ادا، ىزگىلىكتەن جۇرداي. پەندە بالاسى قوعامنان سىرت، ورتادان تىس ءومىر سۇرە المايدى. مۇنداي ورتادا كىسىلىك كەلبەتىن ساقتاپ قالۋ تەك ادامنىڭ ناعىز ادامىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى.

كۇيەۋىنەن جاستاي جەسىر قالعان جال­عىز­باستى كەلىنشەك ءبيبىسارا (شىنار جانىسبەكوۆا) – تاعدىردان قانشاما تەپەرىش كورسە دە، تازا جانىن كىرلەتپەگەن، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندەگى مەيىرىمىن ساقتاپ قالا العان ادام. جار قۇشاعىنىڭ قىزۋى تانىنەن تاراماعان ونىڭ بويىن بيلەگەن ءناپسىنىڭ ۋىتىن قوس قولىنداعى قايىڭ ساباۋمەن تۇتىلمەگەن قوي ءجۇنىن اسپانداتا، ەكپىندەتە، ەكىلەنە ساباۋى ارقىلى باساتىن كورىنىس – رەجيسسەردىڭ تاپقىر شەشىمدە­رىنىڭ ءبىرى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سەزىم بۇل­قىنىسىن بەينەلەيتىن توعايداعى ەپيزود­تاردى دا سول قاتارعا جاتقىزۋعا بولادى. جالپى، «قاسقىر-ادام» كەرىم مەن ءبيبىسارا اراسىنداعى ماحاببات – فيلمدەگى شيەلە­نىسكە قوسىمشا قاتپار ۇستەپ وتىراتىن تارتىمدى ارنا. قوس مۇڭلىقتىڭ ايانىشتى تاعدىرى دا، كەرىمنەن ايىرىلعان، ءومىرىنىڭ مانىنەن ايىرىلعان ءبيبىسارانىڭ ءسال ءبىلىنىپ قالعان ءىشىن وزەننىڭ سىز قاباعىنا توسەپ، الاقانىمەن سۋ ەسىپ جاتۋى – جۇرەك تولقىتارلىق ءسات. كارتينانىڭ وزەكتى ورتەر وكىنىشكە تولى فينالى ونسىز دا ويلى تۋىندىنىڭ ءزىلماۋىر سالماعىن اۋىرلاتا تۇسكەن.

«تالان» – حالقىمىز باستان كەشكەن ناۋبەتتى جىلداردىڭ ەڭسە ەزەر قيىندىعىن تابيعاتتاعى قۇبىلىستارمەن قيۋلاستىرىپ، جەكەلەگەن ادامدار تاعدىرىمەن شەندەستى­رىپ، شەبەر كورسەتە بىلگەن فيلم. بۇل – بولات قالىمبەتوۆتىڭ اياۋسىز جارالانىپ، تىلگىلەنگەن قازاق جەرىنىڭ مۇڭىن شەرتكەن «اينالايىنىنان»، رەجيسسەر رەتىندە تاريحي تاقىرىپقا باتىل بارا الاتىنىن بايقاتقان «ساردارىنان» كەيىنگى شىققان ءبىر بيىك بەلەسى. ءارى تەرەڭ، ءارى تارتىمدى وسىنداي كارتينالار عانا قازاق كينوسى­نىڭ بەدەلىن بيىكتەتەدى.

ءاليا بوپەجانوۆا،
سىنشى، ادەبيەتتانۋشى:

رۋحاني تازارۋعا باستايتىن فيلم

تاريحى كوركەم تۇگەندەۋدەن تولىق ءوتىپ بولماعان ۇلتتىڭ ونەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە كينو ونەرىنىڭ دە الدىندا تۇرعان مىندەتتەر وراسان. بولات قالىمبەتوۆتىڭ دە رەجيس­سەرلىك يدەيالارى ۇلتتىڭ تاريحي تاعدىر-تالايىنان، كوكەيكەستىسىنەن تۋىندايتىن­داي كورىنەدى. بۇل رەتتە ول ءا.سۇلەيمەنوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا تۇسىرگەن العاشقى «اينالايىن» فيلمىنەن باستاپ، جازۋشى ج.قورعاسبەك شىعارماسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرگەن، كەيىنگى جاڭا «تالان» كوركەم فيلمىنە دەيىن جەكە تاعدىرلاردان جالپى­عا شىعادى. ادەتتە مۇنداي كوركەم فيلم­دەردىڭ، مۇمكىن سانالى تۇردە، مۇمكىن ەرىكتەن تىس يدەولوگيالاناتىن، اسىرەلەۋگە ۇشىرايتىن جاعدايلارى كەزدەسەتىنى بار. رەجيسسەر قالىمبەتوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك-ازاماتتىق بولمىسىنان تۋىنداعان، كوركەمدىك ولشەم، ۇيلەسىم ساقتالعان «تالان» بۇدان ادا.

فيلمدە توتاليتارلىق يدەولوگيا ديىرمەنىنە تۇسكەن ءبىر ۇرپاقتىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي، پسيحولوگيالىق، دۇنيەتانىمدىق احۋالدارى رەجيسسەرلىك ءمان-مازمۇندى ينتەرپرەتاتسيا مەن اكتەرلەرىك شەبەر ويىندار (ش.جانىسبەكوۆا، ا.ءماجيت، ج.ايتەنوۆ، ە.جولجاقسىنوۆ، ۇ.ءنۇسىپالى، ە.نۇرىمبەت، و.بەسىكباسوۆ، ت.ب.) ارقىلى شىنايى زەردەلەۋدەن وتەدى. ۋاقىتتىڭ، قوعامنىڭ بەت-بەينەسى سيمۆولدارمەن، كوركەم دەتالدارمەن دە يشارالانعان ءفيلمنىڭ  بەينەقاتارى باي جانە وتە جاندى (وپەراتور س.قويشىمانوۆ). كوركەم­دىك تۇيسىك قاتەلەسپەيتىن تۋىندىدا كوركەم تالداۋ كوركەم جيناقتاۋعا ۇلاسىپ، ءبۇتىن ءبىر كەزەڭنىڭ كەلبەتىن اشادى. «ۇجىمدىق بەيسانالىقتان» ارىلۋعا، رۋحاني تازارۋعا باستايدى…

تۇپنۇسقا: "الماتى اقشامى"

ساكەن سىبانباي

Abai.kz