شيرازدىق ساعدي (1210-1291) – الەمدىك دەڭگەيدەگى ءپارسىتىلدى شايىر، جازۋشى.

ساعدي ھيجري قاماري جىل ساناعى بويىنشا 609 جىلى شيرازدا دۇنيەگە كەلدى. اقىننىڭ ءومىربايانى تۋرالى دەرەكتەر تام-تۇمداپ شىعارمالارىنان، اسىرەسە، «گۇلستان» مەن «بۋستاننان» ۇشىراسادى. ساعديدىڭ اتا-اناسى مەن تۋعان-تۋىستارى ءدىن جولىنداعى ادامدار بولعان. بۇل جايىندا اقىن «بۋستاندا»: «مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ بارلىعى ءدىن ۇلەمدەرى بولعان. اقىندىققا مەنى ۇستازىم قۇشتار ەتتى» دەپ جازعان.

قالام يەلەرى ونى «ءسوز شەبەرى»، «ءسوز پاتشاسى»، «شەيح ادجال»، ءتىپتى، ءابسوليۋتتى تۇردە «ۇستاز» دەگەن لاقاپ اتتارمەن ۇلىقتاعان.

ساعدي ءوز زامانىنداعى يسلام الەمىنىڭ ەڭ ماڭىزدى عىلىم-ءبىلىم ورتالىعى باعدادتاعى نيزاميەدە وقىپ، ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن تۋعان جەردەن جىراقتا، جيھانگەرلىكپەن وتكىزدى. شىعارمالارىنىڭ ءون بويى اقىل مەن ناسيحاتقا تولى ساعدي پارسى ادەبيەتى الەمىندە مىنەز-قۇلىق تاربيەشىسى، تالىمگەر – «حاتيب» رەتىندە ءارتۇرلى ايماققا، سونىڭ ىشىندە شام مەن حيدجازعا ساپار شەككەن. جيھانگەر اقىن بىرنەشە رەت مەككەگە بارعان. داماسك، تريپول، باالبەك، الەپپو مەن اراۆيانىڭ باسقا دا قالالارىندا بولعان. ساعدي «گۇلستان» ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ اقىندىق ارمانى بولعان باسقا جەرلەرگە – قاشعارعا، شىعىس تۇركىستانعا، اۋعانستانداعى بالح پەن ۇندىستانداعى سۋمانات قالالارىنا دا بارعانىن سانامالاپ وتەدى. ساعدي پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىن زەرتتەۋشىلەر اقىننىڭ تورتكۇل دۇنيەنى شارلاپ شىققانىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. اقىندى مىسىرعا، ەفيوپياعا، ءتىپتى ەۋروپاعا دەيىن ساپار شەكتى دەيدى. جيھانكەز اقىن ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن مولىنان تارتىپ، «تالاي ەل جۇرتپەن تانىسىپ، ءار بۇرىشتان كوڭىل توياتىن باسىپ»، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى شيرازعا ورالعان. ونىڭ «ساعديە» دەپ تانىمال كەسەنەسى شيرازدا ورنالاسقان.

ساعدي ھيجري جىل ساناعى بويىنشا 655 جىلى (1247 ج.) ۇزاق ساياحاتتان شيرازعا ورالا سالىسىمەن «بۋستاندى» اياقتايدى.    «بۋستاننىڭ» ەسكى نۇسقالارداعى اتى – «ساعدينامە».

ساعدي شىعارماشىلىعى قازاق وقىرمانىنا مۇزاففار الىمباەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ  اۋدارمالارىمەن تانىس.

«بۋستان» – ون تاراۋدان تۇراتىن، «موتاقاريب» ءۋازىنى ۇلگىسىندە جىرلانعان ديداكتيكالىق جانرداعى داستان. اقىن ومىردەن كورگەن-بىلگەنى جانە كوڭىلىنە تۇيگەنىمەن وقىرمانىمەن بولىسكىسى كەلگەنىن «بۋستاندى» جازۋ سەبەبى» دەگەن بولىمدە تۇسىندىرەدى:

تورتكۇل الەمدى شارلاپ،

ءارتۇرلى ادامدارمەن كەزدەستىم.

ءار ايماقتىڭ ءدامىن تاتىپ،

ءار قىرماننان ماساق جيدىم.

اقىن شىعارمانىڭ كىرىسپەسىندە بۇل داستانىن ادامداردىڭ باقىتى ءۇشىن سالىنعان ءزاۋلىم ون سارايعا تەڭەپ، ءار ەسىكتى شىعارما اتاۋلارىمەن اتايدى: ءبىرىنشى – ادىلەت، اقىل-پاراسات، حالىقتى قورعاۋ مەن اللادان قورقۋ ەسىگى; ەكىنشى – جاقسىلىق جاساۋ، حاق تاعالانىڭ نىعمەتتەرىنە شۇكىرشىلىك ەتۋ ەسىگى; ءۇشىنشى – جۇرەكپەن ءسۇيۋ، جالىندى كوڭىل ەسىگى; ءتورتىنشى – كىشىپەيىلدىلىك ەسىگى; بەسىنشى – ريزاشىلىق ەسىگى; التىنشى – قاناعات ەسىگى; جەتىنشى – تاربيە ەسىگى; سەگىزىنشى شۇكىرشىلىك ەسىگى; توعىزىنشى – تاۋبە مەن تۋرا جولدىڭ ەسىگى; ونىنشى – ءمىناجات ەسىگى جانە قورىتىندى.

ءاربىر تاراۋ بىرنەشە حيكايادان، اقىننىڭ شاعىن فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق شەگىنىستەرىنەن تۇرادى. پوەمادا اڭگىمە مەن مىسالدارعا نەگىزگى ورىن بەرىلگەنىمەن، ولار اقىننىڭ اڭگىمەگە كىرىسپەدە نەمەسە سول اڭگىمەنىڭ مازمۇنىندا ايتىلاتىن ءتۇيىنى مەن پىكىرىن ناقتىلاي تۇسەتىن كومەكشىلىك ءرول اتقارادى.

اقىننىڭ «تولىق شىعارمالارى» جيناعىنا پروزا جانرىندا جازىلعان «گۇلستان» مەن ءماسناۋي، عازال فورمالارىندا جازىلعان پوەزيالىق شىعارماسى «بۋستانمەن» قاتار «قاسيدا»، «قىتا»، «تاردجيباند»، «تاكبەيت» سەكىلدى باسقا دا ادەبي فورمالارداعى اراب جانە پارسى تىلدەرىندە جازىلعان شىعارمالارى ەنگەن.

ساعدي «گۇلستاندى» ھيجري قاماري جىل ساناعى بويىنشا 656 جىلدىڭ (1248 ج.) كوكتەمىندە اياقتادى. «گۇلستان» كىرىسپەدەن، 8 تاراۋدان، قورىتىندىدان تۇراتىن، ۇيقاسقا قۇرىلعان پروزالىق  شىعارما: پاتشالاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى تۋرالى ءبىرىنشى تاراۋ; دارۋىشتەردىڭ مىنەزدەرى جايلى ەكىنشى تاراۋ; قاناعاتتىڭ ارتىقشىلىعى تۋرالى ءۇشىنشى تاراۋ; ارتىق سويلەمەۋدىڭ ابزالدىعى تۋرالى ءتورتىنشى تاراۋ; عاشىقتىق پەن جاستىق جايلى بەسىنشى تاراۋ;  السىزدىك پەن قارتتىق تۋرالى التىنشى تاراۋ; تاربيەنىڭ اسەرى – جەتىنشى تاراۋ; سويلەسۋ ادەبى – سەگىزىنشى تاراۋ.

يراندىق بەلگىلى اقىن، عالىم موحامماد تاعي باھار ساعديدىڭ «گۇلستاندا» قولدانعان بايانداۋ ءادىسىن «مانسۋر ولەڭ»، ياعني قارا سوزبەن ورىلگەن «اق ولەڭ» دەپ اتاعان.

ساعدي بۇل شىعارماسىندا ءدىني قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن مىنەز-قۇلىق تاربيەسىن باستى نىساناعا العانىن  بىلاي تۇجىرىمدادى:

ماقساتىمىز ناسيحات بولعان، ايتتىق،

باسقاسىن قۇدايعا تاپسىرىپ، كەتتىك.

ساعدي «اراقي» ستيلىندە جازعان. «اراقي» ءستيلى – يراننىڭ ورتالىق قالالارىنان باستاۋ الىپ، حوروسان اۋماعىنان شەتكەرى دامىعان، ھيجري قاماري جىل ساناعى بويىنشا جەتىنشى عاسىردا باستالىپ، سەگىزىنشى، توعىزىنشى عاسىرلاردا جالعاسقان پارسى ادەبيەتىندەگى ەكىنشى ستيل.

«بۋستان» مەن «گۇلستان» – اقىلمان شىعارمالار. اقىننىڭ بۇل شىعارمالارى – اسىلىندا سول داۋىردەگى يراندىقتىڭ وزىندىك قاسيەتتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن كورسەتكەن الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ايناسى.

The Guardian باسىلىمى «بۋستاندى» ادامزات تاريحىنداعى تاڭدامالى 100 كىتاپتىڭ قاتارىندا  اتادى.

ونىڭ شىعارمالارى ءتىپتى ءۇندىستان، كىشى ازيا مەن ورتا ازيادا پارسى تىلىندە نەمەسە اۋدارما ارقىلى وقىرمانداردىڭ قولىنا جەتكەن. ساعدي اقىندىق داڭقىنىڭ اۋماقتىق اۋقىمىنىڭ كەڭ ەكەندىگىن كوزى تىرىسىندە-اق كورەگەندىكپەن جەتكىزىپ، بىلاي دەگەن: «بۇگىندە «جەتى ەل» ساعدي ءسوزىنسىز جيىلىس جاسامايدى». ەرتەدەگى جاعىراپياتانۋشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا «جەتى ەلدىڭ» قۇرامىنا شارتتى تۇردە ءۇندىستان، اراۆيا، ەفيوپيا، مىسىر، سيريا، رۋم، وسمان، شىن ەلى مەن يران كىرگەن.

پارسى تىلدەس شايىرلاردىڭ كوبى ونىڭ تاسىلىنە ەلىكتەدى. «عايىپتىڭ ءتىلى» – حافيز (1325-1389) ساعدي تاسىلىندە عازال جازدى. ءابدىرراحمان ءجاميدىڭ (1414-1492) شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭى “باھارەستان” – ساعديدىڭ “گۇلستانىنا” ەلىكتەپ، ءنازيرا رەتىندە جازىلعان. يراننىڭ قازىرگى ءداۋىر ادەبيەتىندەگى موحامماد الي دجامالزادە مەن يبراھيم گولەستان سەكىلدى تانىمال جازۋشىلار دا ساعديدى وزدەرىنە ۇلگى تۇتقان. پارسى تىلدەس اقىن-جازۋشىلارمەن قاتار باتىس ويشىلدارى –  ۆالتەر مەن گيوتە دە ساعدي شىعارمالارىنا ءتانتى بولعان. قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدىڭ بالاڭ كەزىندە شىعارماشىلىعىنا مەدەت سۇراعان اقىنداردىڭ اراسىندا ساعدي ەسىمى دە قۇرمەتپەن اتالعان.

تانىمال تۇلعالاردىڭ وزدەرىنەن بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ، شىعارماشىلىقتىڭ شىڭىنا جەتكەن ۇلىلاردان ونەگە  الىپ، سولاردى ۇلگى تۇتۋى – تابيعي جاعداي. ساعدي دا بۇل ەرەجەدەن تىسقارى بولماعان. ول پارسى جۇرتىنىڭ ۇلى شايىرى فەردوۋسيدىڭ «شاھنامەسىنە» ۇلكەن ىقىلاس بىلدىرگەن. شىعارماشىلىعىندا «شاھنامەنى» سان رەت تىلگە تيەك ەتىپ، «شاھنامەدەگى» اپسانالىق ەسىمدەرگە، «شاھنامەنىڭ» بايىتتەرى مەن فەردوۋسيدىڭ ءوزىن اتاپ وتىرعان. بۇل اسەر مەن ىقپالدى اسىرەسە «شاھنامە» سەكىلدى ەپوستىق شىعارمالارعا ءتان «موتاقاريب» ۇلگىسىندە جازعان بۋستاننان كورۋگە بولادى. ساعدي «بۋستاندا» فەردوۋسيدى ۇلىقتاپ، بىلاي دەگەن:

پاكزات فەردوۋسي قالاي تاۋىپ ايتقان!

ونىڭ پاك «تۇرباتىنا» اللانىڭ راقىمى جاۋسىن!

ساعدي باعدادتاعى نيزاميەدە وقىعاندىقتان يسلام الەمىنىڭ ۇلى عالىمى ابۋ حامەد موحامماد عازاليدىڭ (1058-1111ج.ج.) تاعىلىمدارىمەن جاناما تۇردە تانىسىپ، شىعارماشىلىعىنان ۇلگى الىپ، «مۇرشيدتەردىڭ يمامى» دەپ اتاعان. كەيبىر يراندىق ساعديتانۋشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە زيا موۆاححەدتىڭ پىكىرى بويىنشا ساعديدىڭ وي-پىكىرىن ونىڭ زياتكەرلىك، يدەولوگيالىق باستاۋى رەتىندەگى عازاليدىڭ شىعارمالارىنا كوڭىل بولمەي، قاراستىرۋعا بولمايدى. ساعدي شىعارماشىلىعىنان عازاليدىڭ اسەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىر مىسالىن ساعديدىڭ ىزگى نيەتتى كوزدەگەن وتىرىكتىڭ بۇلىك شىعاراتىن شىندىقتى ارتىق ساناۋ پرينتسيپىنەن كورۋگە بولادى. يراندىق عالىمنىڭ تۇجىرىمى بويىنشا بۇل عازاليدىڭ «ەحيايە ولۋم-اد-دين» ەڭبەگىنەن الىنعان.

ساعدي ىقىلاس بىلدىرگەن كەلەسى اقىنداردىڭ قاتارىندا ساناي مەن ءانۆاريدى دە اتاعان ءجون.

ساعدي ەڭ العاش رەت پارسى پوەزياسىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە الەمدىك ادەبيەتتە «ادامگەرشىلىك»، «ادامشىلىق» ۇعىمىن قالىپتاستىردى:

ادام پەرزەنتتەرى – ءبىر دەنەنىڭ مۇشەسى.

ويتكەنى، ولار ءبىر نەگىزدەن جاراتىلعان.

ءبىر كۇنى ءبىر مۇشە اۋرۋعا شالدىقسا،

باسقا مۇشەلەردىڭ دە بەرەكەسى كەتەدى.

باسقالاردىڭ قايعىسىن بولىسپەگەن سەنى

ادام دەپ اتاۋعا بولمايدى.

شىعىستانۋشى عالىم ي.الي-زادە باۋىرمال پارسى شايىرىنىڭ وسى ولەڭى حاقىندا: «بۇل ولەڭ جولدارىنان توماس موردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن 100 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ساعديدىڭ بارلىق ادامدار مەن ناسىلدەردىڭ تەڭدىگى تۋرالى ۋتوپيالىق يدەيانى العا تارتقانىن بايقاۋعا بولادى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

ساعدي – قۇران جانە حاديستەرمەن تانىستىعى بولعان اقىنداردىڭ ءبىرى. اقىن ونى ءوز شىعارماشىلىعىندا ۇتىمدى پايدالانعان. ول پوەزيادا بولسىن، پروزادا بولسىن، قۇراني تاعىلىمدارعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، يسلام پايعامبارى موحاممادتىڭ (س.ع.س.) حاديستەرىن قولدانعان. ساعدي نابيلىك حاديستەردىڭ ماعىنا-مازمۇندارىنا ءمان بەرىپ، ولاردى ءوزىنىڭ وي كورىگىمەن سايكەستەندىرىپ، ناتيجەسىن پوەزيا مەن پروزا جانرلارىندا وقىرمانعا ۇسىنعان. يراندىق عالىم موحامماد دجافار ياحاعيدىڭ پىكىرىنە سايكەس، قۇراني تۇسىنىكتەردى، مازمۇندار مەن تىركەستەردى «گۇلستان» مەن «بۋستاننان»، اقىننىڭ قاسيدالارىنان، ءتىپتى عازالدارىنان دا تابۋعا بولادى. ساعدي وزىنەن بۇرىنعى اقىن-جازۋشىلار سياقتى قۇران اياتتارىن تولىعىمەن نەمەسە ونىڭ ءبىر بولىگىن اراب تىلىندە ماتىندە كەلتىرگەن نەمەسە ونىڭ ماعىناسىن بايانداعان. ونداعى ماقساتى – وقىرمانىن ءوز ءسوزىنىڭ شىنايىلىعىنا سەندىرۋ نەمەسە جاقسىلىققا ۇندەپ، جاماندىقتان جيرەنۋگە جىگەرلەندىرۋ.

قورىتا ايتقاندا، ساعديدىڭ ادەبي مۇراسىنىڭ قۇندىلىعى اقىن تۋىندىلارىنىڭ ادامگەرشىلىك رۋحتا جازىلىپ، ولاردىڭ ءون بويىنىڭ ناسيحات پەن ونەگە-ناقىلعا، عيبراتقا تولى بولۋىمەن، شىعارماشىلىعىنان جاھاندىق دۇنيەتانىم مەن كوزقاراستاردىڭ كورىنىس تەبۋىنەن، ادەبي مۇرالارىنىڭ جاسامپازدىعىنان، ءتىپتى ولاردىڭ ۋاقىت تەزىنەن ءوتىپ، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قۇنىن جوعالتپاي، وزەكتىلىگىن ساقتاپ قالاتىندىعىمەن انىقتالادى.

ءساۋىر ايىنىڭ جيىرما ءبىرى يران كۇنتىزبەسىندە ساعديدى ەسكە الىپ، ۇلىقتايتىن كۇن دەپ بەلگىلەنگەن.

ايناش قاسىم
شىعىستانۋشى، ف.ع.ك.

Abai.kz