«ءىلياس ومىرىندە كوزاينەك تاقپاعان» دەگەن ساراپتاما ماتەريال «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعاننان كەيىن كوپ اراسىندا ءبىراز پىكىر تۋدىرعانى ءمالىم. ءبىرى جاقتادى، ءبىرى داتتادى. وسىلاي وي تۇيۋگە ەڭ الدىمەن اقىننىڭ ۇلى سايات جانسۇگىروۆتىڭ: «قۇلاگەر» پوەماسى بىرنەشە كۇن قاتارىنان باسىلعان «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن الۋعا كەزەككە تۇرعان كىسىدە ەسەپ جوق بولدى»، – دەيدى كورگەندەر. اكەم سوندا بويىنداعى كۇش-جىگەرى تاۋ سۋىنداي بۋلىقسىعان، سەنىمى مەن دۇنيەگە دەگەن ماحابباتىندا شەك جوق 42-دەگى وت جۇرەكتى اقىن ەدى» – دەگەن ءسوزى دە قامشى بولدى. راسىندا، جۇزىنەن نۇر توگىلىپ، كوزىنەن وت ويناپ تۇرعان 43 جاسىندا ومىردەن وتكەن ىلياسقا كوزاينەك تاققىزىپ قويۋ ۇيات سەزىلدى. سونىمەن قاتار، وزىمەن قاتارلاس (باسقاسىن ايتپاعاندا) ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوزاينەك تاققان سۋرەتىن كورمەيمىز. سوندا: «ءىلياستىڭ كوزى ناشار كورە مە؟ جوق، سانقوي ما؟». مۇلدە ولاي ەمەس.

وسى تۇستا تاعى ءبىر قىزىق جاعدايدى قىستىرا كەتەيىن:

«ءبىر سۋرەتشى تانىسى پۋشكيندى ىزدەپ كەلىپ، ونىڭ پورترەتىن سالۋعا رۇقسات ەتۋىن وتىنەدى. پۋشكين ماقۇلدىق بەرەدى. سونىمەن ەرتەسى كەزدەسەتىن جەرىن كەلىسىپ العان تانىسى كەتەرىندە:

­– مەن ءسىزدىڭ بۇيرا قارا شاشتارىڭىزدى ناعىز شابىتتىڭ بەينەسىندەي ەتىپ بەينەلەيمىن، ­–  دەپ اتتانادى.

ەرتەسى كەلىسكەن جەرىنە كەلگەن پۋشكيننىڭ شاشىن تىقىرلاپ الدىرىپ تاستاعانىن كورگەن تانىسى جاتىپ كەپ اشۋلانادى.

سوندا پۋشكين.

­­­–  مەنىڭ شاشىمدا تۇرعان تۇكتە جوق. ونى اسپەتتەپ كورسەتۋ كەرىسىنشە مەنى جۇرتتان الىستاتىپ جىبەرەدى. شابىتىم جان دۇنيەمدە، ­– دەگەن ەكەن».

سول سياقتى ءىلياس ومىرىندە قانداي بيىكتە جۇرسە دە، الا بوتەن سانقويلىققا سالىنباعان، توپقا، جىككە، ۇلتقا، رۋعا بولىنبەگەن. قازاق، قىرعىز، ورىس، تاتار، باشقۇرت، نوعاي، ۇيعىردىڭ بۇگىنگى كۇنى ماقتان ەتىپ جۇرگەن تالاي تالانتتى تۇلعاسى ىلياسپەن جورا-جولداس بولىپ، الدىنان ءوتىپ، تاربيەسىن كورىپ، ءتالىمىن العان. بۇل جايلى كوزىن كورگەن اعا بۋىنداردىڭ جازىپ كەتكەن نەشە ءتۇرلى دەرەگى بار. ونى الداعى ۋاقىتتا اسىقپاي ايتىپ بەرەمىز. ولاردىڭ ەستەلىكتەرىندە ءىلياستىڭ تىم قاراپايىم بولعانى جازىلادى. كەرىسىنشە، ءبىز جۇرتتان دارالاپ كورسەتكىمىز كەلەدى.

بىراق قوزعالىس بار. قازىر كورنەكى قۇرالدارعا ءىلياستىڭ جان-دۇنيەسىن جايىپ سالاتىن، ازاماتتىعىن ايشىقتايتىن ناعىز بەينەسى بەينەلەنگەن، كوزىنەن نۇر تامىپ، جاستىق جالىنى ەسىپ تۇرعان سۋرەتى سالىنا باستادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ونىڭ ءبىر، ەكەۋىن كورسەتە كەتەيىك.

بۇل دا جەتىستىك.

دەي تۇرعانمەن، «قايداعى پالەنى قايدان شىعاردىڭ؟» دەپ رەنىش بىلدىرگەندەر بولعانىمەن، كۋانا قولداپ، ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن حابارلاسىپ جاتقاندار دا كوبەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ دەنى سۋرەتشىلەر قاۋىمى. ءبارىنىڭ قوياتىنى ءبىر سۇراق: «ءىلياستىڭ پورترەتىن سالماقشى ەدىك. مىنا ماقالا ويلاندىرىپ تاستادى. ول كىسىنىڭ شىناي بەينەسى قالاي بولعانىن سيپاتتاپ بەرەسىز بە؟» دەگەنگە سايادى. باسقاسى ەمەس، ىلياسقا دەگەن جۇرت ىقىلاسىنىڭ ويانعانى قۋانتتى.

ارينە، تۇلعالاردىڭ پورترەتىن قولمەن سالۋدىڭ وزىندىك ءتارتىبى، عىلىميلىعى، زاڭدىلىعى، جاۋاپكەرشىلىگى، قيىندىعى بار. مۇنى جەتە تۇسىنە قويمايتىنداردىڭ «ءىلياستىڭ قولدا بار فوتوسۋرەتتەرىنە قاراپ، پورترەتىن سالا بەرۋگە بولماي ما؟، ­– دەپ جەڭىل ويلاپ قالۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، قازىرگى ينتەرنەتتە تاراپ جۇرگەن سۋرەتتەر ءتۇپ نۇسقا ەمەس، كوشىرمە سۋرەتتەر. جارىق، اپارات، كوشىرمە قۇرالداردىڭ سەبەبىمەن تۇپ نۇسقانىڭ وزىندە ءتۇرلى اۋىتقۋلار بولاتىنى بەلگىلى. پورترەت سالاتىنداردىڭ شەبەرلىگىنە ساي تالعامىنىڭ بولاتىنىن سول ماماندىق يەلەرىنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى.  سوندىقتان ولار فوتوسۋرەتتەن گورى تۇلعانى كورگەن ادامداردىڭ سيپاتتاماسىنا كوپ جۇگىنەندى. ەكىنشىدەن، فوتوداعى ءاربىر سۋرەت تەك ءبىر ساتتىك بەينەنى عانا كورسەتىپ بەرە الادى. تۇلعانىڭ بالاشاعىنان بولاشاعىنا دەيىنگى بەينەسىن سالىپ شىعۋ ءۇشىن سۋرەتشى الدىمەن ونىڭ بارلىق ءبىتىم-بولمىسىن، جان-دۇنيەسىن، مىنەز-قۇلقىن تولىق مەڭگەرىپ، ويىندا ءپىسىرىپ الۋى كەرەك. ال ەشقانداي فوتوسۋرەتى جوق ادامنىڭ پورترەتىن سالىپ شىعۋ  از ەڭبەك كەتپەيتىنى دە انىق. ول ءۇشىن ناقتى سيپاتتاما كەرەك. ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ پورترەتىن  سالۋ ءۇشىن سول تۋرالى جازىلعان بىرنەشە كىتاپتى وقىپ شىققان جىگىتتەردى كورگەنمىن. سۋرەتشى بولماسام دا، ستۋدەنت كەزىمدە قازىرگى ينتەرنەتتە تاراپ جۇرگەن تالاي تاريحي تۇلعانى سالعان سۋرەتشى جىگىتتەرمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، كەيبىر ەڭبەگىنىڭ كۋاسى بولدىم. سونىڭ بىرەۋىن تومەندەگى سىلتەمەنى اشىپ كورسەڭىز تۇسىنەسىز. (https://web.facebook.com/photo.php?fbid=1110868919080145&set=a.134184446748602&type=3&theater).

ايتا كەتەرلىگى، قازىرگى فوتواپارات، تەلەفونمەن سىرتىلداتىپ تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر كورىنىس قانا، ەشقاشان پورترەت ەسەپتەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، تەحنولوگيانىڭ دامۋى سۋرەت ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى السىرەتىپ جىبەردى. ناتيجەسىندە، تالعامپازدىقتان ايىرىلىپ قالدىق. بۇرىنعى سۋرەتشىلەر سالىپ، مۇراعا قالدىرعان مىڭداعان، ميلليونداعان دوللارعا باعالاناتىن پورترەتتەردىڭ  بۇگىنگى تاڭدا ومىرگە كەلمەي جاتقانى وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. بىراق، ءتۇبى ادامدار جەڭىل اۋەسقويلىقتان جالىعىپ، سول تالعامپازدىققا قايتا ورالاتىن بولادى.

راسىندا، قازىر ءىلياستى كورگەن-بىلگەن ادام جوق. ءتۇرى-ءتۇسىن، كەلبەتىن سيپاتتاپ بەرەتىندەر دە تابىلا بەرمەيدى. بار دەگەن كۇننىڭ وزىندە ءىلياستىڭ پورترەتىن سالۋعا ىنتالانعان جاستاردىڭ ولارمەن كەزدەسۋى دە قيىن. سول ۇشىندە ءىلياستىڭ ناعىز پورترەتىن سالماق بولىپ، ىزدەنىسىن باستاعان ازاماتتارعا قازىرشە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. وسى ءىستى باستاعاننان كەيىن ولاردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەك نيەتتە تاعى دا كوز مايىن تاۋسىپ، توم-توم كىتاپتاردى جالىقپاي اقتارۋعا تۇرا كەلدى. اقىرى ءبىراز دۇنيە تابىلدى. ماناعى ىنتالى جاستارعا كومەك بولسا يگى ەدى دەگەن ويمەن سولاردى ءوز قالپىندا كوشىرىپ جازۋعا تۇرا كەلدى.

اكادەميك مۇحامەدجان قاراتاەۆ: «سىرت كوزگە ءىلياستىڭ تۇيىق، تۇنجىراق ادام كورىنۋى انشەيىن بىلمەستىك. ول بارلىق اسىلىن، ادەمىسىن ىشكە جينايتىن، تەرەڭگە ساقتايتىن ارداگەر ەكەنىنە وسى جولى كوزىم جەتتى. شىنىندا اقىننىڭ سىرتتاي «تۇيىقتىعى» ونىڭ ىشكى باي رۋحاني دۇنيەسىنىڭ قاقاپاعى سياقتى عانا بەرىكتىك پەن بەكەمدىك ەكەن. ءبىر سەنگەن، ءبىر شەشىلگەن ادامنىڭ الدىندا ىلەكەڭ عاجاپ سىرشىل، اڭگىمەشىل، ءسوز تاپقىش، ازىلدەگىش ادام ەكەكن».

اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ: «شايعا وتىرعاندا ىلەكەڭ فاتيما ەكەۋىمىزدى كۇلدىرۋمەن بولدى. جايشىلىقتا كوپ شەشىلىپ سويلەي بەرمەيتىن، تۇيىقتاۋ كورىنەتىن ىلەكەڭ سونداي كۇلدىرگى، قالجىڭقوي، ءتىپتى، مىسقىلشىل دا كىسى بولىپ شىقتى. شاي داستارعان جينالىپ، اس كەلگەنشە، ىلەكەڭ ونەر مەن ادەبيەت جايلى ماسەلەلەر قوزعادى. اسىرەسە، ەسىمدە قالعانى حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق ونەرى جايلى بولدى».

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەباەۆ: «ءىلياستىڭ دەنە مۇسىنىنە بەت الپەتى ساي ەدى: ول بيىك، كەڭ ماڭدايلى، قويۋ قارا قاستى، جار قاباقتى، شۇڭىرەك قارا كوزدى، ۇلكەن قىر مۇرىندى، جازىق بەتتى، ءسۇيىر يەكتى قارا تورى ەدى. وسى سيىقتارىمەن، شوقشا قارا مۇرتىمەن ول – قاۆكازدىقتارعا ءبىراز ۇقسايتىن.

جۇرگەن كەزدە ءىلياس بىردەڭەگە قۇلاق سالىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى باسىن وڭ جاعىنا قيسايتىپ، جايباراقات ءسال سالقام جۇرەتىن. ءجۇرىسى دەنە ءمۇسىنى مەن دەنە بىتىمىنە جاراسىپ تۇراتىن. ءىلياس از سويلەيتىن، بىراق قۋ ءتىلدى بولاتىن. ءسوزدى تاۋىپ، اقىلدى، دالەلدى، جۇيەلى، جاتىق، وتكىر، كوپ رەتتە كۇلكىلى ەتىپ، كەلىستى ەتىپ ايتاتىن. ول قانداي قىزىق، كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ، جۇرت قارقىلداپ كۇلىپ جاتسا دا، ءوزى كۇلمەيتىن. تەك ۇستىڭگى ەرنىنىڭ ءبىر بۇرىشىن ەرەكشە ءبىر بۇلىك ەتكىزىپ قويىپ وتىرا بەرەتىن.

ءىلياس تەگى اۋىر مىنەزدى، سابىر يەسى ادام ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى بايسالدى، سالماقتى، ۇستامدى سويلەيتىن.

ءىلياستىڭ دەنە قۇرىلىسى مەن بەت-الپەتىنە ساي كەلمەيتىن ءبىر جەرى – ءۇنى، داۋىسى بولاتىن. ءوزى ۇزىن بويلى، الىپ دەنەلى، جازىق بەتتى، ۇلكەن قىر مۇرىندى بولا تۇرىپ، ونىڭ ءۇنى كەيدە شىڭكىلدەڭكىرەپ شىعاتىن. بىراق، ءىلياس ءانشى ەدى. ول ءان سالعاندا داۋىسىنا ەرەكشە ءبىر قاسيەت بولاتىن: ول ءارى سىلدىرلى، ءارى سوزىلمالى، وتە تازا، سونىسىمەن قۇلاققا جاعىمدى بولىپ شىعاتىن. جازعى قوڭىر جەلدەي ەسەتىن، قوڭىراۋلاپ، تاۋدان اسقان تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىرلايتىن.

ءىلياس جورا-جولداستار باس قوسىپ وتىرعان جەردە، قوناقتا ءان سالۋدى جاقسى كورەتىن، جۇرت وتىنسە، ىركىلمەي ءان سالا بەرەتىن، قازاقتىڭ كوپتەگەن ءىنجۋ-مارجان اندەرىن ادەمى ايتاتىن. اسىرەسە، اسەتتىڭ ءانىن، «سۇرشاقىز»، «قاراكوز»، «قۇلاگەر»، «جايدارمان»، ەكى جيرەن» سەكىلدى اندەردى ءارى كوپ، ءارى كەلىستى شىرقايتىن. جۇرتتىڭ قۇلاق قۇرىشىن مەيلىنشە قاندىراتىن.

ءالى ەسىمدە اسەتتىڭ ءانىن كەيدە ءوزى جازعان «ءانشى» دەگەن ولەڭىنىڭ سوزىمەن ايتار ەدى. ونىڭ كەي شۇماعى بىلاي كەلەدى:

ءان سالساڭ وزىندەي سال، اڭىراتىپ،

جايلانتىپ، قوڭىرلانتىپ، جامىرلاتىپ.

اققۋداي اسپانداعى ءاندى ورلەتىپ،

قوندىرىپ، قوڭىر قازداي مامىرلاتىپ.

جۇگىرتىپ، جۇردەكتەتىپ، جورعالاتىپ،

قاۋسىرىپ، قاعىپ-ءتۇيىپ، توگىپ ءاندى،

قايىرىپ، قالتىلداتىپ، قىلتىراتىپ...»

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ:

«... سول جىلى مەن تاشكەنتتەگى قازاق گازەتىندە ىلياسپەن بىرگە قىزمەت ىستەدىم. وندا ءىلياس 20-25 شاماسىنداعى، مۇرتى جاڭا تەبىندەي باستاعان جاس جىگىت ەدى. قازاقى قىر قيىمدى بولاتىن. باسىندا ءۇش قۇلاق تۇماق، سىرتىن اقپەن تىستاعان شولاق تون، اياعىندا جۇلىقتاعان ءساندى كيىز ەتىك، قولىندا قىسقا مويىن اق دومبراسى بولۋشى ەدى. سول دومبىرامەن ءان سالاتىن. سول كۇندەردەن باستاپ، ءىلياس مەنىڭ ءوز اعامداي بولىپ كەتتى. قازاق بالاسىندا مۇنداي كىشىپەيىل، اقىلدى، اقكوڭىل، ادامدى مەن سيرەك كوردىم...»

اقىن سادۋ ماشاقوۆ: «1930 جىلى كوكتەمى. ول كەزدە مەن سەمەيدە شىعاتىن «قىزىل دالا» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ەدىم. رەداكتسيادا جۋرناليستەر مۇقسىن قورداباەۆ، مۇساتاي اقىنجانوۆ، احمەتجان تۇرعانباەۆ، تاعى باسقا 5-6 ادام بار بولاتىن. ءبىر كۇنى ءتۇس كەزىندە كەڭسەگە ات جاقتى، وتكىر كوز، قىر مۇرىن، ورتا بويلى ادام كەلدى... بۇل كەلگەن ادام اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ، قازىردە «ەڭبەكشىقازاق» گازەتى ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەن...»

قىسقاسى، ءىلياستى كوزى كورگەن تۇلعالاردىڭ ەستەلىكتەرىندەگى ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى تۋرالى پايىم وسىلاي ورىلەدى. وسى تۇستا قالامگەردىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى تۋرالى سۋرەتتەمەلەردى اقتارىپ كورمەك ەدىم، ۋاقىت تىم تاپشى بولدى. ويتكەنى، اۆتور كوپ جاعدايدا كەيىپكەردىڭ پورترەتىنە ءوزىنىڭ بەينەسىن ءسىڭىرىپ جىبەرەدى. بۇل الەم جانە قازاق ادەبيەتىندە بولعان، بولا بەرەتىندە جاعداي. دەسە دە، وسى تاپقاندارىمىز جوعارىداعى تالاپشىل جاستارعا سالدە بولسا كومەك بولسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. «ەل ءىشى التىن كەنىش» دەگەندەي، ءىلياستىڭ، ءتىپتى ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنىڭ باسقا دا قىرىن سيپاتتاپ بەرەتىن ادامدار وي قوسىپ، ورتاق ىسكە قولداۋ تانىتىپ جىبەرسە ءتىپتى جاقسى.

قازىرشە، ءىلياستىڭ ەڭ ولشەمدى سۋرەتى وسى بولار دەپ تۇيدىك.

بىلاي قاراعاندا، بۇل تىم قاراپايىم نارسە. بىراق، ءىلياس ايتقانداي: «ءوز ەلى ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى» دەگەندەي، ەلى ەسكەرىپ جاتقان ءىلياس جانسۇگىرۇلى تۋرالى ءالى تالاي قۇجاتتى فيلم، كينو، سەريال، ءتىپتى، ودان دا زورى تۇسىرىلەتىن شىعار. سول كەزدە رەجيسسەلەر اكتەر تاڭداۋ، ءان تاڭداۋ، كيىنۋ ۇلگىسىن ايقىنداۋدا جوعارىداعى ايتىلعانداردى ەسكەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.

ايتۋ بىزدەن، اتقارۋ سىزدەن، اعايىن!

قاجەت انداس

Abai.kz