ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شەشىم شىققانعا دەيىنگى ىستەلەر باستى شارۋا ىستەلگەن جوق: قوعام ۇلتتىق جوبا شەشىمىنىڭ سۇلباسىن دا باجايلاماي وتىر. بولاشاق قابىلدانار ءالىپبي جوباسى قازاقتىلدى ورتانىڭ ساراپتاماسىنان وتكەن ءبىر جوباعا نەگىزدەلۋىن ۇسىنامىز. جان جاققا بىتىراماس ءۇشىن ءارى ءتيىمدى تالقى ءۇشىن تومەندەگى ماتەريال نەگىزگە الىنسا دەگەن تىلەك بار. تالقىڭىز بەن ۇسىنىسىڭىزدى كۇتەمىز.

erserik@gmail.com

سەرىك ەرعالي

ءالىپبي ماسەلەسىن شەشۋ ساتىلارى

كازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى پراكتيكالىق ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. الايدا، حالايىقتىڭ الدامشى باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ جۇرت قارىپ پەن ءالىپبيدى شاتاستىرىپ ءجۇر. قارىپ - بار بولعانى دىبىستى تاڭبالايتىن تاڭبا عانا، ال ءالىپبي ءتىلدى جازبالاۋعا ارنالعان تاڭبالىق جۇيە. كازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى ءۇشىن ماڭىزدى نارسە - تاڭبانىڭ قانداي ەكەندىگىنەن گورى، ءالىپبيدىڭ قاندايلىعى.

ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شەشىم شىققانعا دەيىنگى ىستەلەر باستى شارۋا ىستەلگەن جوق: قوعام ۇلتتىق جوبا شەشىمىنىڭ سۇلباسىن دا باجايلاماي وتىر. بولاشاق قابىلدانار ءالىپبي جوباسى قازاقتىلدى ورتانىڭ ساراپتاماسىنان وتكەن ءبىر جوباعا نەگىزدەلۋىن ۇسىنامىز. جان جاققا بىتىراماس ءۇشىن ءارى ءتيىمدى تالقى ءۇشىن تومەندەگى ماتەريال نەگىزگە الىنسا دەگەن تىلەك بار. تالقىڭىز بەن ۇسىنىسىڭىزدى كۇتەمىز.

erserik@gmail.com

سەرىك ەرعالي

ءالىپبي ماسەلەسىن شەشۋ ساتىلارى

كازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى پراكتيكالىق ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. الايدا، حالايىقتىڭ الدامشى باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ جۇرت قارىپ پەن ءالىپبيدى شاتاستىرىپ ءجۇر. قارىپ - بار بولعانى دىبىستى تاڭبالايتىن تاڭبا عانا، ال ءالىپبي ءتىلدى جازبالاۋعا ارنالعان تاڭبالىق جۇيە. كازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى ءۇشىن ماڭىزدى نارسە - تاڭبانىڭ قانداي ەكەندىگىنەن گورى، ءالىپبيدىڭ قاندايلىعى.

ەگەر ءبىز وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋعا تالپىنساق، وندا كوزىمىز - قازاق ءالىپبيى دەپ جۇرگەن كازىرگى ءالىپبيدىڭ قازاق تىلىنە قاتىسى شامالى ەكەنىنە كوز جەتەر ەدى. سوندا قارىپقا ەمەس، ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلاتىن ءالىپبيدىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارار ەدىك. قىسقاسى، قازاقستاندىق قازاقتار قولدانىپ وتىرعان كازىرگى ءالىپبي  قازاق تىلىنە ارنالعان ەمەس، ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن امان-ەسەن جازۋعا ىڭعايلانعان ءالىپبي ەكەندىگىنە ەسى دۇرىس ادامنىڭ كوزى جەتىپ ءجۇر. وسى الىپبيمەن ءبىز 70 جىل بويى يتتەسىپ كەلەمىز. ءوز ءتىلىمىزدى وگەي ءتىلدىڭ جازۋ ۇلگىسىنە سالىپ، وزگە ءتىلدىڭ الەۋەتىن مەڭگەرۋمەن اۋرەمىز.ءبىر قىزىعى، ويسىراعان وسى قالپىمىزعا وي تاستاعان اۋىزى دۋالى، تۇلعاسى دۋالدى كىسىلەردىڭ عىلىمي دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرمەي، باسىن تۇيەقۇسشا جاسىرۋى قايران قالدىرادى!

شىن مانىندە، قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازىپ، بارىنشا ءوز تىلىمىزگە جۋىق ءالىپبيدى قولدانىپ وتىرعان شىعىس تۇركىستاندىق باۋىرلارىمىز ەكەنىنە كوز جىبەرەتىن ۋاقىت بولدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءتىلى قىتايشاعا تاۋەلدى ەمەس، ال ءبىزدىڭ ءتىل ورىسشاعا بەيىم جانە سوعان بارىنشا تاۋەلدى. تاۋەلدى بولعاندا جازباشا دا، اۋىزشا دا. ءبىز «يت» دەپ جازىپ، «شوشقانى» تانىپ ءجۇرمىز! ءارى كەتكەندە 30 دىبىسقا 42 تاڭبانى ارناپ، باسىمىزدى شىر اينالدىرىپ، ءتىلىمىزدى بارىنشا كۇردەلەندىرىپ، ەملەنىڭ «ەسىن تاندىرىپ»، ءوزىمىز دە، وزگە دە شوشيتىن حالعا جەتتىك. ودان ارىعا بارىسپاي-اق قويايىق - ءبارى بەلگىلى، تالاي ايتتىق، تالاي جازىلىپ ءجۇر. سونىمەن، ماسەلەنى نەدەن باستاۋ كەرەك؟

ماسەلەنى ەڭ اۋەلى، ەستۋىمىزشە، وسىدان جەتپىس جىلداي بۇرىن ءبىر اعامىزدىڭ، ءبىر كۇندە جاساپ شىققان «كيريلشە» ءالىپبيىن تىلىمىزگە يكەمدەۋدەن باستاۋ كەرەك. ارتىق ارىپتەردى جويىپ، قازاق تىلىنە كەرەك دىبىسقا سايكەس تاڭبانى عانا قالدىرۋ ارقىلى، ءالىپبي رەفورماسىنىڭ ءبىر ساتىسىنا قول جەتكىزبەكپىز. الايدا، ارتىق ءارىپتى قىسقارتۋ دا وڭاي دەۋگە بولمايدى، ول قازاق ءتىلىنىڭ جازباسىن قامتيتىن ارنايى تۇجىرىمداماعا سۇيەنۋى ءتيىس. ءالىپبيدىڭ قارىپتان ايىرماسى دا سوندا، ونىڭ جۇيە ەكەندىگىندە.سول سەبەپتى، جۇيەنىڭ بولماشى جەرىن وزگەرتۋ ارقىلى وزگە جۇيە الاتىنىمىزدى ەسكەرۋ كەرەك.

ايتپەسە، كەيبىر داۋلى ارىپتەردى قىسقارتۋ دا داۋعا ۇلاستىرۋى مۇمكىن. مىسالى، ءبىر عانا «اللا» ءسوزىن جازۋعا قولدانۋ ءۇشىن اراپتىق ھ ءارپىن (سول سەكىلدى ۆ،ف ارىپتەرى ت.ت.) اتويلاپ قورعايتىندار بولاتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءارىپتى قىسقارتقاننىڭ وزىندە تىلىمىزدە جاڭاشا ەملە پايدا بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. سوندىقتان ءالىپبي رەفورماسىنىڭ تۇجىرىمداماسى ء(ارت) لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان بارلىق داۋدىڭ باسىن اشاتىن عىلىمي جانە رەسمي قۇجات بولىپ تابىلار ەدى.

ايتالىق، 42 ءارىپتى قىسقارتىپ، وتىزىن قالدىردىق دەيىك. ماسەلە مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. الگى قىسقارعان ارىپتەردىڭ ورنىنا جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى سوزدەردىڭ جاڭاشا جازىندىسىن ءسىڭىرۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس. مىسالى، چ ءارپىن قىسقارتۋ ارقىلى ونىڭ ورنىنا تش جازۋ كەرەكتىگىن جۇرتتى داعدىلاندىرۋ مەن قاجەتتى ەلەكتروندىق جانە باسقا اسپاپتارعا ەنگىزىپ، ءسىڭىرۋدىڭ ءوزى ءبىرشاما ۋاقىت پەن قارجىنى، پروگراممالار ازىرلەۋدى قاجەت ەتەدى.

كومپيۋتەرگە ارنالعان دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىنە (دجت) ارنالعان پروگراممانىڭ ءوزى ءبىرشاما جىر بولۋى مۇمكىن. دەسەك تە، وسىنىڭ بارىنە جانكەشتى ءارى تالاي داۋعا باسىن تىگۋگە دايار لينگۆيست-ۇلتپاتتار  كەرەك-اق. ونداي عالىمدار توبى كازىردەن باستاپ ماسەلەنى قوعامدىق نەگىزدە بولسا دا قولعا العانى ءجون. ال، ۇكىمەت بۇل ماسەلە جونىندەگى قۇزىرلى جۇمىس توبىن قۇرىپ، كىرىسسە قانەكي! الايدا، وعان ۇلكەن كۇمانىمىز بار.قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت ەمەستىگى دە، قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىندەگى مارتەبەسىزدىگى دە وسىنداي ماسەلەدە كورىنىپ جۇرگەنىن جاسىرا المايمىز. ءبىزدىڭ وزبەك، تۇرىكپەن، ازەربايجان اعايىنداردان ارتتا قالۋىمىز دا وسىنداي تۇرپاتىمىزدان ەدى.

ناقتىلاي ايتساق، ءالىپبي ماسەلەسى ەكى ساتىنى شەشۋدەن تۇرادى: ءبىرىنشى، كازىرگى ءالىپبيدى رەفورمالاۋ ارقىلى شىنايى قازاق ءالىپبيىنىڭ ۋاقىتشا «كيريلشە» نۇسقاسىن قوعامعا ءسىڭىرۋ; ەكىنشى كەزەكتە، سىڭىسكەن ءالىپبيدى اعىلشىندىق قارىپ نەگىزىنە كوشىرۋ. ۋاقىت جاعىنان، العاشقى ساتى 3-5 جىلدى قامتىسا، سوڭعى ساتى بەس جىلدان ارتپايدى.

نەگە اعىلشىن قارپى؟ ەگەر دە تۇرىك، وزبەك، ازەربايجان باۋىرلار سەكىلدى لاتىن قارپىن جاساقتاساق، ەكى ەسە ۇتىلۋىمىز مۇمكىن. ونىڭ كازىرگى كيريلشەدەن ارتىقتىعى شامالى بولادى. سەبەبى، بارلىق تەحنيكالىق، ەلەكتروندىق پروگراممالاردى قايتا جاساپ، ۋاقىت پەن اقشانى شىعىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ال اعىلشىن ءارپى ءازىر تۇر جانە ونىڭ قىرۋار تەحنيكالىق الەۋەتى دە دايىن. تەك قانا ءالىپبيدى سوعان نەگىزدەۋ قالىپ تۇر. بۇل تۋراسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ازاماتتار دا جەتكىلىكتى.

ارينە، جازۋدى وزگەرتۋ اسا جاۋاپتى جۇمىس بولعاندىقتان، ول ۇدەرىستەن قوعامنىڭ بارىنشا جەڭىل ءوتۋىن قاراستىرۋ كەرەك. ءالىپبي رەفورماسىن ەكى ساتىعا بولۋدەگى ماقساتتىڭ ءوزى - اتالمىش جوبانى جەڭىلدەتۋ، حالىققا ءارى جاڭا ءالىپبيدى، ءارى جاڭا ەملەنى قاقالاتىنداي «اساتۋدان» اۋلاق بولۋ. دەسەك تە، ءار ماسەلەنى شەشۋدىڭ وڭاي جولدارى بار. مىسالى، ءاربىر كومپيۋتەرگە ەنگىزىلگەن دجت ارقىلى كەز كەلگەن ءسوزدىڭ دۇرىس جازىلۋىن وڭاي باقىلاۋعا، ءتىپتى، سونىڭ كومەگىمەن جازۋعا بولادى. سونداي-اق، ەلەكتروندىق كەڭىستى جاڭا ءالىپبيدى ءسىڭىرۋ پوليگونى رەتىندە قولدانۋ مۇمكىندىگى بار.

قالاي بولعاندا دا، قازاق ءتىلى ءۇشىن كازىرگى وگەي الىپبيدەن قۇتىلۋ جاعىن نەعۇرلىم تەزىرەك قولعا الماساق، ۋاقىتتان ۇتىلا تۇسەتىنىمىز ايقىن. وكىنىشتىسى سول، عىلىمي ورتا رەسمي باستامانى كۇتىپ، ەرتەڭگى ماسەلەنىڭ قيىندىعىن حالىققا تۇسەتىنىن ەسكەرمەي وتىر. ەگەر دە لينگۆيستەرىمىز جاعدايدى كازىردەن باستاپ تالداپ، ماسەلەنى بارىنشا شىنايى جاعدايعا جاقىنداتسا، رەسمي (بيلىكتىك) شەشىم قابىلداۋ دا وڭاي ءارى دۇرىس بولار ەدى. شاماسى، اۆتوريتاريزمگە داعدىلانعان ۇلتتىق سانا بۇل جولى دا «سارايلىق» شەشىممەن شەكتەلگىسى كەلىپ وتىر. بۇل كازىرگى جاعدايدى قالىپتاستىرعان قاتەرلى نۇسقانى قابىلداۋعا اپارۋى مۇمكىن.

ءبىز ونسىز دا كەلەشەك ۇرپاققا ماسەلەنىڭ ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ قالدىرىپ، ال ونىڭ نەسىبەسىن بۇگىن ءىشىپ-جەپ جاتقان ەلمىز. ەڭ بولماسا، ءالىپبي ماسەلەسىندە باتىلدىق پەن  شەشىمگەرلىك تانىتۋىمىز كەرەك-اق.

 

قولايلى   ءالىپبي  مەن  ەملە

ءبىز  اقشادان گورى، ۋاقىتتى ۇنەمدەگىش زاماندا عۇمىر كەشىپ وتىرمىز. ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ دەگەنىڭىز - بارلىق شىعىندى دا ۇنەمدەپ، ارەكەتتەن ينتەنسيۆتىك (بارىنشا ءتيىمدى) ناتيجە الۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءۋاجدى ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى قولدانىپ كەلە جاتقان جازبامىزعا قاتىستى ايتىپ وتىرمىز.

كازىردە ەلەكتروندىق كەڭىستە ەكى ءتۇرلى ءالفاۆيتتى قولدانىپ ءجۇرمىز، ونىڭ سوكەتتىگى جوق. اۋىزى التى قارىس ءورىستىلدى قاۋىم دا لاتىنداتىپ جۇرگەنى راس. بىراق تاقىرىپتى قارىپتان گورى قازاقتىلدى جازبانى قالاي وڭاي ءارى ءتيىمدى ەتەمىز دەگەن ماسەلەگە بۇرعىم كەلىپ وتىر. سونىمەن...

مەنىڭ ۇسىنعىم كەلىپ وتىرعانى - بەيرەسمي قولايلى دا ىقشام، ءتىل زاڭدىلىعىن نەگىز ەتۋ ارقىلى ەلەكتروندىق كەڭىستەگى جازۋدى بارىنشا ىڭعايلى ەتۋ. جازبانى ەڭ بولماسا كۇندەلىكتى قول تەلەفوننىڭ بولماسا ەلەكتروندىق حابارلاماعا قولدانۋعا ىڭعايلى بولاتىنداي ەتۋ. ەگەر دە قول («ۇيا» ءسوزىنىڭ تەلەفونعا قاتىسى شامالى بولعاندىقتان قولدانبايمىن) تەلەفون ارقىلى جىبەرىلەتىن حابارلامانىڭ ءاربىر تاڭباسى تەڭگە تۇراتىنىن ەسەپتەسەك، ايتىلىپ وتىرعان بۇل ماسەلە ماڭىزدى بولىپ شىعا كەلەدى.

قازاق ءتىلى عىلىم تىلىمەن ايتقاندا - اگگليۋتيناتيۆتىك ياعني جالعانبالى بولىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ بۇل تابيعاتى شۇبالىڭقىلىققا بەيىم. ال، شۇباتىلعان سوزدەردى جازۋ كازىرگى ءارىپ تەرگەن زاماندا ۋاقىت پەن اقشانىڭ جاۋى ەكەنى راس. ەندەشە قازاقتىلدى بەيرەسمي («بەيرەسمي» دەپ ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى جازبانى الىپ وتىرمىز) جازبانى قىسقارتۋعا بولا ما؟ بولادى!

قالايشا؟! ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا نەگىزدەي وتىرىپ، قازاق جازباسىن 20-25 پايىزعا قىسقارتۋعا مول مۇمكىندىك بار. ويتكەنى، قازاق سوزدەرىن سونشا پايىزعا «شۇبالتىپ» جۇرگەن  ەكى دىبىس بار، ول - ى مەن ءى. بۇل دىبىستار تەك قانا داۋىستى دىبىستار ەمەس، سونداي-اق، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتۋعا (جىڭىشكەرتۋگە) قاتىساتىن، ياعني، ۇندەستىك زاڭىن جۇزەگە اسىراتىن بىردەن ءبىر دىبىستار بولىپ تابىلادى. ولار وزگە داۋىسسىزدارعا بىلايشا قوسارلانۋ ارقىلى بۋىندى جۋانداتادى نە جىڭىشكەرتەدى:

 

№	ءارىپ	داۋىسسىزدار (بۋىنشاق دىبىستار)
1-	ب-	بى،ءبى، ىب، ءىب
2-	گ-	گى، ىگ
3-	ع -	عى، ىع
4-	د-	دى، ءدى، ىد، ءىد
5-	ج-	جى، ءجى، ىج، ءىج
6-	ز -	زى، ءزى، ىز، ءىز
7-	ك -	كى، كى، ىك، ىك
8-	ق -	قى، ىق
9-	ل -	ىل، لى، ءىل، ءلى
10-	م -	ىم، مى، ءىم، ءمى
11-	ن -	ىن، نى، ءىن، ءنى
12-	ڭ -	ىڭ، ءىڭ
13-	پ -	پى، ىپ، ءپى، ءىپ
14-	ر -	ىر، رى، ءىر، ءرى
15-	س -	سى، ىس، ءسى، ءىس
16-	ت -	تى، ىت، ءتى، ءىت
17-	ۋ -	ۇۋ، ءىۋ
18-	ح -	حى،ىح
19-	ش-	شى، ىش، ءشى، ءىش

 

 

ەندى وسى زاڭدىلىقتى مىنا سوزدەردىڭ جازىلۋىنا مۇقيات نازار اۋدارۋ ارقىلى قىسقارتۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزەيىك:

قى+ا+لى+ا = قالا;  كءى+ءو+شءى+ە = كوشە;

ا+ىل+مى+ا+ىت+ى = الماتى;
ا+ىل+مى+ا+ىت = المات;

ى+سى+رى+ا+ىپ = ىسىراپ.  مۇنداعى كوشە، الماتى، المات سوزدەرىن ودان ءارى قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق «ىسىراپ» ءسوزىن قىسقارتۋعا بولادى:

ىسراپ. ويتكەنى، «ىس» بۋىنىنان كەيىن «ى» دىبىسى جازساڭ دا، جازباساڭ دا دىبىستالادى، بۇل - ۇندەستىك زاڭىنىڭ كورىنىسى جانە ى دىبىسىنىڭ كەستەدەگى قاسيەتىنەن تۋىنداپ تۇر.

وسىلايشا مىناداي سوزدەر تىزبەگىن كەلتىرۋگە بولادى:

 

№	رەسمي نۇسقا	جاڭا نۇسقا
1	ىد{ىس}	ىدس
2	ىش{ىك}	ىشك
3	ىشكى	ىشكى
4	سوگ{ىس}	سوگس
5	{شى}عار{ىل}{ىم}	شعارلم
6	باس{ىل}{ىم}	باسلم
7	{بى}ر{ىك}{تى}ر{ىن}دى	بركترندى
8	تۇگ{ىس}كەن	تۇگسكەن
9	{بى}ل{ىس}كەن	بلسكەن
10	{بى}ل{شى}لداما	بلشلداما
11	{سى}ر{ىڭ}كە	سرڭكە

كەستەگە قاراي وتىرىپ، سوزدەگى جۋان نە جىڭىشكە بۋىندارعا قاتىستى سايكەس تۇردە ى مەن ءى ارىپتەرىن قىسقارتۋعا بولادى.

جاقشانىڭ ىشىندە كورسەتىلگەن بۋىنشاق دىبىستاردى ءبىر ارىپپەن تاڭبالاۋ ارقىلى قانشاما شۇبالىڭقىلىقتان ارىلۋعا بولاتىنى كورىنىپ تۇر.

الايدا، بۋىنشاقتاعى ى، ءى ۇنشەلەرى مەن داۋىستالاتىن ى، ءى دىبىستارىن اجىراتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

ءبىزدىڭ پايىمىمىز بويىنشا، مىناداي ءۇش جاعدايدا ى، ءى دىبىستارىنىڭ بۋىنشاقتاۋ قاسيەتىنەن گورى داۋىستى دىبىس ەكەندىگى اجىراتىلادى:

1. ءسوزدىڭ باسىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ىشىك - ىشك;

2. ءسوزدىڭ اياعىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ەسكى - ەسكى;

3. ءسوز ورتاسىندا كەلەتىن ءۇشىنشى جاقتاعى جىكتەۋ ەسىمدىگىنىڭ جالعاۋ رەتىندە دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ءتىلىمىز - ءتلىمز; ەلىمىز - ەلىمز.

الايدا، بۇل تۇجىرىم بويىنشا كەيبىر ايىرىقشا جاعدايلارعا سايكەس قاعىيدا قاجەت: ءتىءلدىڭ  - تءىلدڭ، تىلدىڭ - تىلدڭ، ءتىءلىمىزدىڭ - تءىلمزدڭ، تىرسىل -تىرسل; مۇنداعى بۋىنشاقتى ۇنشەلەردى ءوز ارىپتەرىمەن تاڭبالاپ، سول ارقىلى ءسوزدىڭ جۋان نە جىڭىشكەلىگىن اجىراتۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزۋ ارقىلى جازىلىمى بىردەي، جۋان-جىڭىشكەلىگى ءار ءتۇرلى سوزدەردى ناقتىلاۋعا بولادى. بۇل تۇجىرىم ءتىلدى ۇندەسىم زاڭىنا مويىنسۇندىرۋ ارقىلى تۇتىنۋشىعا مويىنداتىپ، ونىڭ ساقتالۋىن بەكىتە تۇسەدى.

وسىلايشا قوس الىپبيدەگى مءاتىن كولەمىن سالىستىرىڭىز: ەسكى جازىم («جازىم» ءسوزى ءتىلدىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىنە وراي، بۇيرىق رايلى ء(بول، ءول ...) ەتىستىككە -ىم، -ءىم، - م جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالىپ وتىر; «جازىلىم»، «كورسەتىلىم» سوزدەرى بۇل قاعيداعا قايشى) بويىنشا - 6 جول، جاڭا جازىم بويىنشا - 5 جول.

رەسمي الىپبيشە جازىم: جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەملەلىك جانە جاڭا الىپبيلىك ۇستانىمدى ىسكە اسىرۋدا قازاقشا ءماتىن بارىنشا قىسقارادى دا (20-25%-عا), جازىم ۇدەرىسىندە ۇندەسىم زاڭى باسشىلىققا الىنادى; بۇل جايت ءتىلدى يگەرۋدى وڭايلاتىپ قويماي، ونى قاعىيدالىق قايشىلىقتاردان ارىلتادى، ەملەلىك جانە ورفوەپيالىق ەرەجەلەر بىرىڭعايلانادى، ۇيرەنۋشىنى تۇيىققا تىرەيتىن كەدەرگىلەردەن قۇتقارادى.

جاڭا الىپبيشە جازىم: جوعاردا كەلترلگەن ەملەلك جانە جاڭا الپبيلك ۇستانمدى ىسكە اسرۋدا قازاقشا ءماتن بارنشا قسقارادى دا (20-25%-عا), جازلم ۇدەرسندە ۇندەسم زاڭى باسشلققا النادى; بۇل جايت ءتلدى يگەرۋدى وڭايلاتپ قويماي، ونى تەوريالىق قايشلقتاردان ارلتادى، ەملەلك جانە ورپوەپيالق ەرەجەلەر برڭعايلانادى، ۇيرەنۋشنى تۇيققا ترەيتن كەدەرگلەردەن قۇتقارادى.

 

باستاپقى كەزدە دىبىستىق الفاۆيتكە داعدىلانعان ادام ءۇشىن ازداپ، ۇيرەنىسۋگە تۋرا كەلەدى، بىراق ول 2-3 سويلەم جازعاننان كەيىن بىردەن جولعا تۇسەدى. اتالمىش باستاما قازاق ءتىلىنىڭ تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ سينگارمو ءالىپبي جساقتاۋ جونىندەگى وسيەتىنەن تۋىندادى.

 

 

 

اعىلشىن قارىپتى ءالىپبي

 

وتكەن جولى دىبىستانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جۇنىسبەك ءالىمحان اعامىزدىڭ الىپبيلىك جوباسىن جاريالاعانبىز. جالپى العاندا، ول جوبانىڭ 28 ارىپتىك دىبىستىق جۇيەسىن قولداپ، سوعان توقتالۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ول بارىنشا عىلىمي دايەكتەلگەن جانە تىلىمىزگە مەيلىنشە ءتان دىبىستىق جۇيەنى قامتىعان جوبا.

الايدا، ءوز تاراپىمىزدان الەكەڭنىڭ الىپبيگە لاتىندىق قارىپتى قولدانۋىن قولداعىمىز كەلمەيدى. سەبەپ: اتالمىش جوبانىڭ ءبىزدى تاعى دا تەحنيكالىق تۇيىققا تىرەيتىن جاعى - كومپيۋتەر تەرۋىشىندە ۇستىڭگى دايەكشەلى قارىپتار جوق، ارنايى ازىرلەۋدى قاجەت ەتەدى.بۇل جايت، اسىرەسە، ءا،ع،ءى،ڭ،ءو،ش،ۇ،ءۇ ارىپتەرىنە قاتىستى. اتالمىش ماسەلەگە جاۋاپ رەتىندە اعىلشىن قارىپتى دايىن ءالىپبي ۇسىنامىز.

 

 

 

اعىلشىن قارىپتى جاڭا ءالىپبي

№	كيريلشە	لاتىنشا	ۇنشە
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28	اا ءاا بب عع گگ دد ەە ىى ءىى جج قق كك لل مم نن ڭڭ وو ءوو پپ رر سس شش تت ۇۇ ءۇۇ ۋ ي زز	Aa Ahah Bb Ff Gg Dd Ee Yy Hh Jj Xx Kk Ll Mm Nn Ngng Oo Qq Pp Rr Ss Cc Tt Ww Vv Uu Ii Zz	ا ءا بى،ءبى، ىب، ءىب عى، ىع گى، ىگ دى، ءدى، ىد، ءىد ە ى ءى جى، ءجى، ىج، ءىج قى، ىق كى، ىك ىل، لى، ءىل، ءلى ىم، مى، ءىم، ءمى ىن، نى، ءىن، ءنى ىڭ، ءىڭ و ءو پى، ىپ، ءپى، ءىپ ىر، رى، ءىر، ءرى سى، ىس، ءسى، ءىس شى،ىش،ءشى،ءىش تى، ىت، ءتى، ءىت ۇ ءۇ ۇۋ، ءۇۋ، ىۋ، ءىۋ ءىي، ىي زى، ءزى، ىز، ءىز

 

ۇقتىرما

ءالىپبي اعىلشىننىڭ 26 قارپىنان جاساقتالىپ، 28 ارىپتەن ءتۇزىلدى. ءارىپتىڭ 26-سى ءبىرتاڭبالى، ەكەۋى عانا قوستاڭبالى، ال اعىلشىن الىپبيىندە قوستاڭبالىلار سانى - 21, وزبەكتىڭ لاتىن الىپبيىندە - بەسەۋ (مۇنىڭ ەكەۋىنە اپوستروف قوسارلانعان). ەكىنشى تاڭبا رەتىندە ءى ءارپى رەتىندە الىنعان h قارپى جىڭىشكەرتۋشى تاڭباعا تاڭدالىپ، ءا دىبىسىنىڭ ارپىنە سايكەس تۇردە ا دىبىسىنىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى رەتىندە ah تاڭباسى; ال  ڭ ارپىنە قازاق ءتىلى ءۇشىن ابدەن جارامدى اعىلشىن ءتىلىنىڭ بەلگىلى ng قوساعى تاڭدالدى. ايىرىقشا اتاپ وتەرلىك جايتتار:

-         ق ارپىنە جۋىق بۇرىنعى ح تاڭباسى تاڭدالدى;

-         ۇ دىبىسى - W (قوس «ۋاي» دىبىسى ۇ دىبىسىنا جۋىق ەكەنى ەسكەرىلدى) جانە ونىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى ءۇ دىبىسى - V ارپىمەن (قوس «ۋايدىڭ» سىڭارى، ۇ-نىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى ءۇ ءۇشىن تاڭدالدى) تاڭبالاندى; بۇلارعا تۋىندىلاس ءو ءارپى دە گرافيكالىق جاعىنان جۋىقتاس Qq قارپىمەن (بۇرىننان تانىس ءارىپتىڭ ورتاڭعى سىزىعى تومەنگە ءتۇسىرىلدى) الماستىرىلدى.

وسىلايشا گرافيكالىق جاقىندىقپەن عع ءارپى ءۇشىن اعىلشىندىق Ff الىندى. قالعان ارىپتەردىڭ اعىلشىنشا قارىپتالۋى كەسكىندەس جانە كادىمگى لاتىندىق قولدانىستاعى نۇسقالار بولىپ تابىلادى. سوندا قولدانىستاعى گرافيكالىق داستۇردەن تىس  6 قارىپتى جاڭاشا مەڭگەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل الىپبيلىك جۇيەگە ەشبىر تەحنيكالىق جانە ەلەكتروندىق قوسالقى ازىرلىك پەن شىعىن كەرەك ەمەس، الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىندەگى ەلەكترون سايمانى قازاق تىلىنە قولدانىسقا تۇسە بەرەدى.

 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەملەلىك پرينتسيپتەردى ىسكە اسىرۋدا قوس تاڭبالى ارىپتەردىڭ قاتارلاس كەلۋى نەمەسە قاباتتاسۋى بولمايدى،ونىڭ ۇستىنە وزبەك الىپبيىندەگىدەي جازۋدى قيىنداتاتىن ارتىق بەلگى (اپوستروف)جوق; سوندىقتان ولاردى وسىلايشا قولدانۋ ەشبىر تۇيىققا تىرەمەيدى دە، اعىلشىن تەرگىسىنىڭ (كلاۆياتۋرا) بارلىق مۇمكىندىگى سول كۇيىندە قازاق ءتىلىنىڭ دە يگىلىگىنە اينالادى.

استى سىزىلعان وسى ءماتىندى جاڭا الىپبيگە سالساق، ءاربىر ءتورت-بەس جول بىرەۋگە قىسقارىپ، مىناداي جازبا الامىز:

Jofaryda keltrlgen emlelk prinspterdh hske asruda xos tangbaly ahrpterdng xatarlas keluh nemese xabattasuy bolmaidy, sondxtan olardy oslaica xoldanu ecbr  twixxa tremeidh de, aflcn tergsnng barlx mvmkndgh sol kvinde xazax thlnng de ighlgne  ainalady.

بايقالىپ تۇرعانداي، جاڭا ءالىپبي كەستەسىندە ارىپتەردىڭ ادەتتەگىدەي اتاۋى جوق، ءارىپ قاتارىندا سايكەس ۇنشەلەردىڭ (فونەما) دىبىستالۋى بار. بۇل قازاق تىلىنە ءتان ۇندەسىم زاڭدىلىعىن جازباعا بارىنشا ءتيىمدى قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە جازۋ ەملەسىن مەيلىنشە قاراپايىم ەتەدى. الايدا، دىبىستىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەسكى الىپبيگە بويۇسىنعاندار ءۇشىن بۇل ەملە ءبىرشاما ەرسى كورىنۋى مۇمكىن.الايدا، مۇنى جاس ۇرپاق تەز مەڭگەرەدى. شامامەن العاندا، جاڭا ءالىپبيدى مەڭگەرۋ جاستار ءۇشىن 1-3 كۇن، ال ەرەسەكتەرگە ءبىر اپتالىق مەرزىم جەتكىلىكتى.

 

اتالمىش ءالىپبيدى جازبالىق ۇدەرىسكە سالماس بۇرىن مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ ەلەكتروندىق دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىن (مۇنداي ەلەكتروندىق پروگرامما بارلىق شەت تىلدەردە بار) ازىرلەپ، كومپيۋتەرگە تەگىن ەنگىزۋدى قاراستىرۋ كەرەك. سونداي جاعدايدا، ءاربىر ءسوزدى تەرە باستاعان قولدانۋشى كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن باسقى ارىپتەردى تەرە باستاعاندا، ءسوزدىڭ دايىن ۇلگىسىنە تاپ بولادى، ءسويتىپ، ەشبىر ءسوز قاتە تەرىلمەيتىندەي جانە ونى تەكسەرەتىندەي ەلەكتروندىق مۇمكىندىك بولماق. بۇل تەكسەرمەنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى الگى الىپبيگە نەگىزدەلەن قازاق تىلىندەگى لەكسيكالىق بىرلىكتەردى تولىعىمەن ەلەكتروندىق ورفوگرافيالىق سوزدىككە اينالدىرىپ، دايىنداۋ جۇمىسىن اتقارۋ قاجەت.

 

MENNG  XAZAXSTANM

Altn kvn aspany,

Altn dahn dalasy,

Erlktng dastany,

Elhme xaracy!

Ejelden er degen,

Dangxmz cxty foi,

Namsn bermegen,

Xazafm mxty foi!

 

Menng elm, menng elm,

Gvlng bolp eglemn,

Jyrng bolp tqglemn elm!

Tufan jerm menng - Xazaxstanm!

 

 

 

 

 

سالىستىرۋ ءۇشىن:

وزبەك ءالىپبيى

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بارلىعى 30 ءارىپ-تاڭبا قاتىستىرىلعان.

 

ءبىزدىڭ ۇسىنىس:  احمەت اتامىزدىڭ تۇجىرىمىنا نەگىزدەلگەن ءا.جۇنىسبەك مىرزا ۇسىنعان ءالىپبيدى قولداي وتىرىپ، ونى اعىلشىن قارپىمەن الماستىرۋدى ۇسىنامىز. قولداعان ازاماتتار بىرىگىپ، سىناقتان وتكىزىپ، ونى اۋەلگى ساتىدا «ۆولوپيۋك» (بەيرەسمي قوسار ءالىپبي) رەتىندە اقىلدى سايمانداردا  قولدانۋدى ۇسىنامىز.