تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا جىلداپ جاتۋدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. تۇرمە تىرشىلىگى وڭاي ەمەس. ايتالىق، وتكەن عاسىردىڭ 1930-1940-1950 جىلدارى گۋلاگقا قامالعاندار مەن بۇگىنگى كۇنى تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ءومىرى ەكى بولەك. گۋلاگتا نەگىزىنەن ساياسي تۇتقىندار قامالدى. باراكتاردا ءومىر ءسۇرىپ، قاقاعان قىستىڭ سۋعىنا ءتوزدى، ىستىعىنا كوندى، كۇزەتشىلەردىڭ قورلىعىنا شىدادى. بىراق ميلليونداپ قىرىلىپ جاتتى. 30-جىلداردان باستاپ، 1956 جىلعا دەيىن كسرو تۇرمەلەر مەكەنىنە اينالعان ەدى. 1953 جىلى ستالين ولگەن سوڭ، كەشىرىم جاساۋدىڭ ارقاسىندا ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق ادام تەمىر توردان بوساتىلدى. بىراق ارنايى تۇرمەلەردە جاتقان ساياسي تۇتقىندارعا ول بۇيىرمادى. قاپاستىڭ ارعى جاعىندا قورلىق كورگەندەر تالاي مارتە بۇلىك شىعاردى، كوتەرىلىس جاسادى. بىراق مۇزداي قارۋلانعان كەڭەستىك اسكەر ولاردى تىرپ ەتكىزبەدى. اياۋسىز قىردى، اتتى، استى، يتكە تالاتتى. جولى بولىپ قاشىپ شىققاندار ءسىبىردىڭ ورماندارىندا اداسىپ، يت-قۇسقا جەم بولدى، سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنا قاتىپ ءولدى، نە بولماسا ورتا ازيانىڭ ىستىعىنا شىداماي، ءبىر جۇتىم سۋعا قاتالاپ، جان تاپسىردى. ايتەۋىر امان-ەسەن قۇتىلعاندارى نەكەن-ساياق. الىسقا بارماي-اق ءوز ەلىمىزگە كەلەتىن بولساق، 1917 جىلدان باستاپ، كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىنگە 105 مىڭ ادام ۇشىرادى. 40 مىڭعا تاياۋ ادام اتىلدى. ولاردىڭ 39 پايىزى، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋشىلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، 30 پايىزى جۇمىسشىلار، 17,5 پايىزى شارۋالار مەن قاراپايىم جاندار.

تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا جىلداپ جاتۋدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. تۇرمە تىرشىلىگى وڭاي ەمەس. ايتالىق، وتكەن عاسىردىڭ 1930-1940-1950 جىلدارى گۋلاگقا قامالعاندار مەن بۇگىنگى كۇنى تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ءومىرى ەكى بولەك. گۋلاگتا نەگىزىنەن ساياسي تۇتقىندار قامالدى. باراكتاردا ءومىر ءسۇرىپ، قاقاعان قىستىڭ سۋعىنا ءتوزدى، ىستىعىنا كوندى، كۇزەتشىلەردىڭ قورلىعىنا شىدادى. بىراق ميلليونداپ قىرىلىپ جاتتى. 30-جىلداردان باستاپ، 1956 جىلعا دەيىن كسرو تۇرمەلەر مەكەنىنە اينالعان ەدى. 1953 جىلى ستالين ولگەن سوڭ، كەشىرىم جاساۋدىڭ ارقاسىندا ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق ادام تەمىر توردان بوساتىلدى. بىراق ارنايى تۇرمەلەردە جاتقان ساياسي تۇتقىندارعا ول بۇيىرمادى. قاپاستىڭ ارعى جاعىندا قورلىق كورگەندەر تالاي مارتە بۇلىك شىعاردى، كوتەرىلىس جاسادى. بىراق مۇزداي قارۋلانعان كەڭەستىك اسكەر ولاردى تىرپ ەتكىزبەدى. اياۋسىز قىردى، اتتى، استى، يتكە تالاتتى. جولى بولىپ قاشىپ شىققاندار ءسىبىردىڭ ورماندارىندا اداسىپ، يت-قۇسقا جەم بولدى، سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنا قاتىپ ءولدى، نە بولماسا ورتا ازيانىڭ ىستىعىنا شىداماي، ءبىر جۇتىم سۋعا قاتالاپ، جان تاپسىردى. ايتەۋىر امان-ەسەن قۇتىلعاندارى نەكەن-ساياق. الىسقا بارماي-اق ءوز ەلىمىزگە كەلەتىن بولساق، 1917 جىلدان باستاپ، كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىنگە 105 مىڭ ادام ۇشىرادى. 40 مىڭعا تاياۋ ادام اتىلدى. ولاردىڭ 39 پايىزى، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋشىلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، 30 پايىزى جۇمىسشىلار، 17,5 پايىزى شارۋالار مەن قاراپايىم جاندار. سول قۋعىن-سۇرگىن ۇدەپ تۇرعان زاماندا قازاق توپىراعىندا نكۆد-نىڭ كارلاگ، ستەپلاگ جانە الجير (ايەلدەرگە ارنالعان) تۇرمەلەرى قۇرىلدى. وندا نەگىزىنەن ساياسي تۇتقىندار جاتتى. 1953 جىلعى بەريا قول قويعان امنيستيا ولاردى اينالىپ ءوتتى. 1952 جىلى كارلاگتىڭ ەكىباستۇز بولىمىندە، 1954 جىلى ستەپلاگتا تۇتقىندار كوتەرىلىس جاسادى. بىراق ونىڭ ءبارى اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. گازەتىمىزدىڭ وتكەن ءبىر سانىن («ايقىن»، 2.06.2011 ج.) «كەڭگىردەگى قىرعىن» دەگەن اتپەن 1954 جىلى ستەپلاگتا بولعان كوتەرىلىس تۋرالى جازعان بولاتىنبىز. بۇل جولى ايتپاعىمىز، 1953 جىلى جاز ايىندا سولتۇستىكتەگى تايمىر تۇبەگىندە ورنالاسقان نوريلسكدەگى گورلاگ لاگەرىندە جانە ۆوركۋتتەگى №10, №29 شاحتالاردا بولعان ساياسي تۇتقىنداردىڭ كوتەرىلىسى بولماق. بۇل جەردەگى كوتەرىلىسكە وسىنىڭ الدىندا، ياعني 1952 جىلى كارلاگتا كوتەرىلىس جاساعانداردىڭ اسەرى بولعانى بەلگىلى. ويتكەنى كارلاگتا كوتەرىلىس جاساعانداردىڭ ءبىرازىن، ناقتىلاپ ايتساق، 1200 ادامدى وسى سىبىردەگى نوريلسككە جانە ۆوركۋتكە جەر اۋدارعان ەدى. ولار بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ، كارلاگتىڭ «پەسچانىي» بولىمىندە بولعان بۇلىكتى قايتالاۋعا تىرىستى. ارينە، ساياسي تۇتقىنداردىڭ ماسكەۋدەن سۇراعان تالاپتارى بارلىق جەردە بىردەي ەدى. ولار جەراستى شاحتالارىنداعى وتە اۋىر جۇمىستى 12 ساعاتتان 7-8 ساعاتقا ءتۇسىرۋدى، ۇستىلەرىندەگى رەتتىك ساندى الىپ تاستاپ، وزدەرىنىڭ اتى-جونىمەن اتاۋدى، تۋعان-تۋىستارىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋدى، جۇمىسقا اقى تولەۋدى، تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋ، ياعني ەمدەلۋ، تۇراتىن جەر ت.ب، باراكتاردىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىندەگى تەمىر تورلاردى الىپ تاستاۋ، اۋرۋ جانە ايەل، بالالار مەن قارتتاردى بوساتۋ، كۇزەتشىلەردىڭ قورلاۋىن تىيۋ ت.ب كوپتەگەن تالاپتار قويدى. بىراق بۇلاردىڭ ەشقايىسى ورىندالمادى. مۇنىڭ ۇستىنە 1953 جىلى 5 ناۋرىزدا ستالين قايتىس بولىپ، بارلىق گۋلاگقا قامالعاندار ءبىر ەركىن دەمالىپ، «قاپاستان بوسايمىز» دەگەن ۇكىلى ۇمىتتە بولعان. ارتىنشا جۇرگەن امنيستيا، وكىنىشكە قاراي، از مەرزىمگە قامالعاندار، قىلمىسى جەڭىل ۇرى-قارىلار تاعى باسقالاردىڭ تۇرمەدەن شىعۋىنا جول اشتى. ال ساياسي تۇتقىندار ءباز-باياعىشا قالا بەردى. اۋىر جۇمىس، قورلاۋ، قۇل رەتىندە ۇستاۋدىڭ ارتى گۋلاگ جۇيەسىندە ءار جەردە كوتەرىلىس جاساۋعا الىپ كەلدى. گورلاگتا 26 مامىر كۇنى باستالعان كوتەرىلىسكە 16 مىڭ ساياسي تۇتقىن قاتىسىپ، ول ەكى ايعا سوزىلىپ، تامىزدىڭ باسىندا جانشىلىپ تاستالدى. ال ۆوركۋتتە ماۋسىمنىڭ باسىندا باستالعان ەكىنشى ءبىر كوتەرىلىس تە ەكى ايعا سوزىلىپ، تامىزدا توقتادى. بۇل ساياسي تۇتقىنداردىڭ باس كوتەرۋى كەيىننەن تاريحشىلار «نوريلسك كوتەرىلىسى» جانە «ۆوركۋت كوتەرىلىسى» دەپ اتالدى. مۇنى ماسكەۋ وتە قۇپيا ۇستادى. ويتكەنى ونداعى جاعدايلار وزگە دە تۇرمەلەردە جالعاسىپ كەتە مە دەپ قورىقتى. ءبىر قاراعاندا، بۇل وقيعالاردى «كوتەرىلىس» دەپ اتاۋعا دا تۇرمايتىن. ويتكەنى قا­ماۋداعىلاردىڭ ەشقايسىندا قارۋ بولمادى. ءتىپتى «قارۋ» دەپ اتاعان قۇرالدار لوم، بالتا، بالعا، قايلا سەكىلدى قۇرىلىسقا پايدالاناتىن زاتتار ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، كۇزەتشىلەردەن تارتىپ العان ازىن-اۋلاق مىلتىق، اۆتو­ماتتارمەن قارۋلانعان ولار ەكى اي بويى ەشكىمدى باراكتارعا جاقىنداتپاي، ءوز تالاپتارىن قويۋمەن بولدى. ءبىر ايتا كەتەر جايت، بۇل لاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋكراينا ۇلتتىق قوزعالىسى جانە بالتىق بويىنىڭ «ورمانداعى اعايىندىلار» توبىنىڭ وكىلدەرى جانە سوعىس كەزىندە نەمىستەرگە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ستالين ولاردى «ساتقىندار» دەپ اتاپ، كەڭستىك تۇرمەگە قايتا قاماعان اسكەريلەر ەدى. دەمەك، الگى كوتەرىلىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، ۇيىمداستىرعان دا سول كوزى اشىق بۇرىنعى اسكەري كومانديرلەر بولدى. ولار تالاپتارىن ورىنداماعان سوڭ، جۇمىسقا شىعۋدان باس تارتتى. گورلاگتاعى جاعدايدى ۆوركۋتتەگى رەشلاگ تۇتقىندارى دا قايتالادى. باراكتار باسىپ الىنىپ، كۇزەتشىلەر قۋىلدى. تۇرمەلەردە كوميسسيا قۇرىلىپ، تۇتقىندار ءوز-ءوزىن باسقارۋدى قولعا الدى. باسشى رەتىندە ءبىلىمدى، كوزى اشىق جاندار سايلاندى. ولاردىڭ ەشقايىسى تۇرمەنى تاستاپ قاشۋدى ماقسات ەتپەدى. سەبەبى يت تۇمسىعى باتپايتىن تايگادا ءھام قاقاعان سۋىقتا جول تاۋىپ قاشىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءتىپتى قاشىپ قۇتىلعانمەن ءتۇبى ءبىر قايتا قۇرىققا تۇسەرى بەلگىلى. ال ونىڭ ارتى جازانىڭ ەڭ قاتال ءتۇرى -اتۋ ەدى. سوندىقتان ولار تالاپ قويىپ، ءتۇر­مەدەگى ساياسي تۇتقىن­داردىڭ تۇرمىسىن ءسال دە بولسا تۇزەۋ بولدى. نارازىلىقتىڭ بەلگىسى -جاپپاي جۇمىسقا شىقپاۋ، شەرۋ ۇيىم­داستىرۋ، اشتىق جاريا­لاۋ، كەڭەستىك ۇكىمەتكە، «ستالين جولداسقا» ءوتىنىش-حاتتارىن جازۋ، ت.ب جەڭىل شارالار جاساۋ. ۆوركۋتتەگى رەشلاگتا 8700 تۇتقىن، ال نو­ريلسكدەگى گورلاگتا 16 مىڭ ادام نارازىلىق شەرۋگە قاتىستى. ەكى اي بويى تۇرمە باسشىلارى مەن ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن دەلەگاتسيا وكىلدەرى ولارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. بىراق ەكى جاق تا ناقتى كەلىسىمگە كەلمەدى. اقىرى كەڭەستىك بيلىك ولاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن قورقىتۋعا كوشتى. 1 تامىز كۇنى ۆوركۋت تۇرمەسىندە باس كوتەرگەندەردى جازالاۋ باستالدى. جۇمىسقا شىقپاي قاقپا الدىندا جيالعاندارعا پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىلدى. رەسمي دەرەكتەردە 42 ادام ءولىپ، 135 ادام جارالاندى دەپ بەرىلگەن. ال كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار ولگەندەرمەن جارالانعاندار ەكى-ءۇش ەسە كوپ دەسەدى. تامىزدىڭ 3 مەن قىركۇيەكتىڭ 10 اراسىندا رەشلاگتا كوتەرىلىسكە قاتىسقاندارعا بايلانىستى تەكسەرۋلەر جانە سوت بولدى. 29 ادام بۇلىككە سەبەپشى بولىپ تانىلدى. 280 ادامعا «بەلسەندىلىك كورسەتتى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، بۇلاردىڭ بارلىعى قايتادان ۇزاق مەرزىمگە سوتتالدى. بۇلىككە قاتىسقانداردىڭ 832-ءسى وزگە تۇرمەلەرگە اۋىستىرىلدى. ال نوريلسكتە بولعان وقيعا وتە قاسىرەتتى بولدى. وندا كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن، بروندى تەحنيكالار، حيميالىق قارۋلار قولدانىلعان. بيلىكتىڭ رەسمي دەرەگى بويىنشا: «123 ادام ءولىپ، 242 ادام جارالاندى». ال بەيرەسمي دەرەكتەر ولگەندەر مەن جارالانعاندار ودان الدەنەشە كوپ دەگەندى ايتادى. قالاي دەسەك تە، قىزىل يمپەريا قارسى شىققانداردى اياۋسىز جازالاۋدا قاشان دا تاپسىرمانى اسىرا ورىنداپ كەلگەنى بەلگىلى. دەمەك، گۋلاگتاعى باس كوتەرۋلەردى جانشۋدا قۇربان بولعاندار كوپ بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ايتقانداي، ۆوركۋت پەن نوريلسكتەگى باس كوتەرۋلەر ماسكەۋگە ساباق بولادى. ساياسي تۇتقىنداردىڭ تالابىن كسرو جوعارعى كەڭەسى ارنايى قارادى. 1953 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، «ۆوركۋتكومىر» كومبيناتى (ساياسي تۇتقىندار جۇمىس ەتكەن مەكەمە) نكۆد-دان الىنىپ، كومىر ءوندىرىسى مينيسترلىگىنە بەرىلدى. سونداي-اق رەشلاگ بولىمدەرى بىرىكتىرىلىپ، ونىڭ اسا قاتاڭ جۇيە دەگەن ارنايى مارتەبەسى الىنىپ تاستالدى.
1955 جىلى 17 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى كەڭەسى «سوعىس كەزىندە باسىپ الۋشىلارمەن اۋىز جالاسقان» دەپ ايىپ تاعىلعان كەڭەستىك ساياسي تۇتقىندارعا امنيستيا جاريالادى. گۋلاگتاردا وتىرعان كوپتەگەن ادام تۇرمەدەن بوسادى. 1956 جىلى كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانە ورتالىق كوميتەت «بۇدان ارى ساياسي تۇتقىندار وتىراتىن تۇرمەلەردى ۇستاۋدىڭ قاجەتى شامالى» دەپ تاۋىپ، №1443-713 ساندى جارلىق شىعارىپ، بارلىق لاگەرلەردى ورنالاسقان جەرلەرىنە بايلانىستى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باسقارۋىنا بەردى. ال 1960 جىلى كسرو ءىىم №020 بۇيرىعىمەن كسرو جەرىندەگى بارلىق گۋلاگ-تاردىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى. دەگەنمەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە اشىلعان، ءتۇرلى ايىپتار تاعىلعان ساياسي تۇتقىنداردى قويشا توپىرلاتىپ قاماعان، ازاپتاعان، اتقان گۋلاگ تاريحىندا 1952 جىلى «كارلاگ كوتەرىلىسى»، 1953 جىلى «گورلاگ»، «رەشلاگ كوتەرىلىسى»، 1953 «ستەپلاگ كوتەرىلىسى» دەگەن اقتاڭداقتار ماڭگىگە قالدى. مۇنىڭ ءبارىن ءبىلۋ بۇگىنگى ۇرپاققا ءبىر قاراعاندا اسا ماڭىزدى بولماۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن ستاليندىك گۋلاگ-تا ءيسى قازاقتىڭ، الاشتىڭ تالاي مارعاسقا ازاماتارى وتىردى. جاپا شەكتى. سوندا ءولدى، اتىلدى. سوندىقتان قۋعىن-سۇرگىن، گۋلاگ قازاقتان تىس بولدى دەپ ايتا المايمىز.

نۇرسۇلۋ مىرزابەكوۆا

aikyn.kz