بولىستىق جۇيە قازاقتىڭ مىنەزىن وزگەرتتى

- مەكەمتاس اعا، ءسىز ابايدى زەرتتەپ جۇرگەن ىرگەلى عالىمدار­دىڭ ءبىرىسىز. اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى جايلى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى دەۋگە دە بولادى. بار قازاق­تىڭ قايعىسىن جۇرەگىنە جاماعان اقىن قازاسى جۇمباعى­نىڭ سىرى نەدە؟ وسى ارانى تارقاتىپ ايتىپ وتسەڭىز.

بولىستىق جۇيە قازاقتىڭ مىنەزىن وزگەرتتى

- مەكەمتاس اعا، ءسىز ابايدى زەرتتەپ جۇرگەن ىرگەلى عالىمدار­دىڭ ءبىرىسىز. اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى جايلى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى دەۋگە دە بولادى. بار قازاق­تىڭ قايعىسىن جۇرەگىنە جاماعان اقىن قازاسى جۇمباعى­نىڭ سىرى نەدە؟ وسى ارانى تارقاتىپ ايتىپ وتسەڭىز.

- اباي 59 جاسىندا ومىردەن وزدى. ۇلى اقىن رۋحاني قايعىنى كوتەرە المادى. وعان رۋحاني قايعى ەكى جاقتان اسەر ەتتى. ءبىرى - قوعامنان جانە جاعدايىنان. وتباسىلىق جاعدايىندا ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن بالالارى وزىنەن بۇرىن قايتىس بولدى. بۇل ابايعا ۇلكەن سوققى، اۋىر قايعى بولدى. ونى جاق­سى بىلەمىز. ەكىنشىسى - الەۋمەتتىك قايعى. ءوزىنىڭ ولەڭىندە «قايعى شىعار ىلىمنەن. ىزا شىعار بىلىمنەن. قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ، زار شىعادى تىلىمنەن» دەيدى. ابايدىڭ بۇكىل ساياسي-الەۋمەتتىك ولەڭدەرىنىڭ تامى­رىن تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن سول زار نەگە شىقتى، قانداي جاعدايدا تۋدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. مۇنىڭ استارىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» دەگەن ساياساتى جاتىر. حالىقتى وزىنە-ءوزىن ايداپ سالۋ. ال ول ساياساتتىڭ نەگىزى كوپ جىل ويلاستىرىلىپ بارىپ 1867 جىلى قابىلدانعان جاڭا نيزام ەرەجەسى بولاتىن. اتالمىش ەرەجەدە پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىنە بولىستىق بيلەۋ جۇيەسىن ەندىردى. دۇرىس-اق، اباي دا، باسقا­لارى بۇعان كوندى. ويتكەنى بودان ەل بولعان سوڭ پاتشا بيلىگىنە باعىنادى. بولىستىق بيلەۋ جۇيەسىندە رۋلىق-اۋلەتتىك باسقارۋ جانە تەرريتوريالىق-اۋماقتىق باسقارۋ جۇيەسى بار ەدى. اباي وسى رۋلىق-اۋلەتتىك باسقارۋدى قالادى. وسى جۇيە قازاق جەرىنە ەنگىزىلسە، اۋلەتتىك تۇتاستىقتا ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن ەل تىنىش بولادى دەپ ءتۇسىندى. راسىندا سولاي ەدى. ءبىر رۋلى ەلدى ءبىر بولىس باسقارادى. سول رۋدىڭ اقساقالدارى ۇسىن­عان ادام سايلاۋعا تۇسەدى. ەڭ باستىسى، تىنىش وتىرعان ەل الاتايداي بۇلىنبەيدى، تالاسىپ داۋرىقپايدى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى تەرريتوريالىق-اۋماقتىق باسقارۋ ءتاسىلىن قولداندى. نەگە؟ ويتكەنى ولارعا ءبىزدى ىدى­را­تىپ جىبەرۋ كەرەك بولاتىن. ماقساتتارى سول ەدى. ءبىرىنشى رەت وسى تەرريتوريالىق-اۋماق­تىق باسقارۋ جۇيەسىن سىرداريا گەنە­رال-گۋبەرناتورى نيكولاي گرودەكوۆ ەنگىزدى. تۇلكىباس اۋدانىندا مايلىكەنت دەگەن بولىستىق قۇرىلدى. تاجىريبە جۇزىندە. ەكس­پەريمەنت رەتىندە كوردى. ولار بولىستىققا 12 رۋدان تۇراتىن 12 اۋىلدى تاڭداپ الدى. قۇلي، شىلمامبەت، قورالاس، سىرگەلى، جانىس سەكىلدى جەكە-جەكە رۋلاردى بىرىكتىرىپ، ءبىر بولىس جاسادى. سوسىن وسى رۋلاردىڭ اراسى­نان بولىستى وزدەرىڭ داۋىس بەرىپ سايلاپ الىڭدار دەدى. العاشقى جىلى حالىق بي­لىك­كە، وبلىستىققا ونشا تالاسا قويمادى. ال كەلەسى سايلاۋدا قاتتى داۋ بولدى. پاتشا ساياساتكەرلەرىنىڭ دە كوزدەگەنى وسى ەدى. مۇددەلەرى قازاقتاردى ءوز ىشىنە سىيماستاي ەتىپ، ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالۋ ەدى. قازاقتاردى قىرىقپىشاق قىلىپ قويىپ سىرتتان باقىلاپ وتىردى. 1914 جىلى «ايقاپتا» «ءبىزدىڭ دەرتىمىز» دەيتىن ماقالا شىقتى. سوندا «مىنە، 40 جىل بولدى، قازاق حالقى اقىل-ويىن، دۇنيە-مۇلكىن وسى سايلاۋدىڭ جولىنا سالىپ كەلەدى. جىل وتكەن سايىن ازىپ بارامىز، تۇرمىسىمىز ناشارلاپ بارا جاتىر، مىنەز-قۇلقىمىز بۇزىلىپ بارا­دى» دەيدى. ابايدىڭ قارسى بولعانى وسى ەدى. قازاقتىڭ مىنەزىنىڭ وزگەرۋى. جانە مۇنى ول ەرتە ايتتى. «بەت بەرگەندە شىرا­يىڭ سونداي جاقسى، قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟» دەپ. بىلق ەتپەيتىن ءمارت، نار قازاق ەندى جىلپوس، پسيحولوگياسى ءوز­گەر­گەن، دالا ادامىنا ءتان مىنەزىنەن ايى­رىلعان قازاققا اينالدى. وسى بولىستىق سايلاۋدىڭ سالدارىنان. قازاق ءومىرى ارىز جازىپ كورمەگەن، ونىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەي­تىن. ەسەسىنە، بولىستىق سايلاۋ ۇيرەتتى. سايلاۋ كەزىندە دومالاق ارىزدى قارشا بوراتاتىن بولدى ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن.

- بولىستىق باسقارۋ قازاقتىڭ مىنەزىن عانا وزگەرتىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار رۋارالىق سىيلاس­تىق­تى بۇزدى، جۇدىرىقتاي جۇمى­لىپ، «اتتان!» دەگەندە ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالاتىن حالقىمىزدىڭ باسىن بىرىكپەستەي ەتتى عوي سوندا؟ ابايدىڭ دا قاۋىپتەنگەنى وسى ەمەس پە؟

- بولىستىققا تالاسۋدىڭ سالدارىنان باۋىرمال قازاق شوقپار سىلتەسۋگە، كەرەك دەسەڭىز، ءبىرىن-ءبىرى ولتىرۋگە دەيىن باردى. قازاقتىڭ ءبىرىنشى ىشتەي بۇزىلۋى وسىدان باستالدى. اباي وسىنىڭ ءبارىن كوردى. وكىنەر ۋاقىتىمىز بولدى عوي دەپ قىنجىلدى. ويتكەنى ابايدىڭ بۇكىل ءومىرى وسى جۇيەدە ءوتتى. 18 جىل ءوزى دە بولىس بولدى، بي بولدى. اقىرى، ءبارىنىڭ بايانسىز ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءوز ەركىمەن كەتتى بيلىكتەن. ويتكەنى پاتشا ۇكىمە­تىنىڭ سۇرقيا ساياساتىن تەرەڭ ءتۇسىندى. «قايران ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولە­ڭىندە «ءوز قولىڭنان كەتپەسە ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ كۇڭىرەندى. قازاق ءوز ىرقىنان ايىرىلدى، بوداندىق قامىتىن ءبىرجولاتا كيدىك دەپ ۇقتى. مۇنى اباي ءبىلىم ارقىلى دا، ءىلىمى ارقىلى دا ءبىلىپ وتىردى. ەڭ باستى­سى، قازاقتىڭ، ءوز حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرگەنىن، ۇساقتالعانىن كوزىمەن كوردى. مىنە، وسىدان كەلىپ ونىڭ جۇرەگىنەن زار شىقتى. بۇل دا ابايدىڭ قايعىسىنا قايعى جامادى.

- الايدا ابايدىڭ جۇرەگىنە سالماق سالعان بۇدان دا اۋىر دۇنيە بار سياقتى عوي اعا. ءوزى ۇلگى تۇتقان ورىس جۇرتىنان ءبىرجولاتا كۇدەرىن ۇزدىرگەن نە نارسە؟

- راس، ابايدىڭ ءبىلىمىن ۇيرەنۋ كەرەك دەپ ساناعان ورىس بيلىگىنەن ءبىرجولاتا كۇدە­رىن ۇزدىرگەن، بۇل 1902 جىلى نيكولاي پات­شا II-ءنىڭ جازعان راسكريۆتى ەدى. باسقا قۇجاتتاردى پاتشانىڭ قول استىنداعى قىزمەتكەرلەرى جازادى دا، پاتشا تەك قولىن قويىپ بەرەدى. ال راسكريۆتتى پاتشانىڭ ءوزى ەرەكشە ءمان بەرىپ، اسا قۇپيا جاعدايدا ءوز قولىمەن جازادى. وسى 1902 جىلى جازىل­عان راسكريۆتتە پاتشا «قازاقتاردى تەز ارا­دا ورىستاندىرىپ، شوقىندىرۋ كەرەك. كون­بەسە، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرىڭدەر» دەپ بۇيرىق بەردى. وسى اسا قۇپيا بۇيرىقتى دۋما­عا دەپۋتات بولعان شايمەردەن قوس­شىعۇلوۆ قولىنا ءتۇسىردى. ءسويتتى دە، ونىڭ ەكى كوشىرمەسىنىڭ بىرەۋىن ابايعا، ەكىنشىسىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيگە سالىپ جىبەردى. باس­قا دا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمدارىنا، باس كوتەرەر ازاماتتارىنا حات جازىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىردى. الايدا مۇنى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ادامدارى ءبىلىپ قويدى دا، بۇكىل جاندار­مە­ريا، گۋبەرنيا باسشىلارى ابايدىڭ قولىن­داعى اسا قۇپيا راسكريۆتتى الۋعا تىرىستى. ابايدىڭ ءۇيىن ءتىنتىدى. بىراق ول حات اقىلباي­دىڭ ۇيىندە بولىپ شىقتى. اقىلباي «مەن بۇل قاعازدى تەمەكى وراۋعا الىپ ەدىم» دەدى. ابايدىڭ سەنگەن ءبىر تىرەگى بار ەدى، «ورىستىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، مادەنيەتىن ۇعۋ كەرەك» دەگەن. وسى تىرەگى قۇلادى. ابايدىڭ قۇسا بولعانى وسى ءجايت. اقىن ولەر ساتىندە ءۇش-ءتورت كۇن ەشكىممەن سويلەسپەي، باتىسقا قاراپ جاتىپ العانى دا وسى سەبەپتەن.

ابايدىڭ ۇلتتىق ساناسى الاشتى وياتتى

- ءۇيىن ءتىنتۋ كەزىندە ورىس وفي­تسەر­لەرىنىڭ ابايعا تىزەسى باتقان دەگەن دە ءسوز بار. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

- ول تۋراسىندا ناقتى دەرەك جوق قولىم­دا. الايدا ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىندا ورازباي باستاعان توپ ءوزىن ساباپ كەتكەندە، ورىس وفيتسەرىنىڭ مىلتىق اتىپ، اراشالاپ العاندىعىن ايتادى.

قازاقتا ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق ساناسى ويانعان دۋلات باباتايۇلى. اباي دا ەرتە وياندى، تەرەڭنەن تولعادى. ورىستارعا جاقىنداۋ ارقىلى ولاردىڭ جىمىسقى ويىن ءتۇسىندى. كەيىننەن بارىپ ابايدىڭ ۇلتتىق ساناسى الاشتى وياتتى. قازاقتىڭ پاتشا بيلىگى قول استىندا وتىرىپ جەكە اۆتونوميا قۇرۋ يدەيا­سى ابايدان باستاۋ العان. ويتكەنى قا­زاقتىڭ باسىنا كۇن تۋعانىن، حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى جاقىنداعان سوڭ اباي وسىنداي ساياسي ماقسات قويعان الدىنا. پاتشا ۇكىمەتىنە قاراستى تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندە باسقا ەلدەر بۇلاي جاساي العان جوق.

رەسەي ەكى نارسەدەن قورىقتى. ءبىرىنشىسى، مايدا ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانىپ كەتۋىنەن، ەكىنشىسى، وسى حالىقتاردىڭ اۆتونوميا الىپ، ءوز الدىنا جەكە ءتۇتىن تۇتەتۋىنەن. بۇدان كەيىن ورناعان كەڭەس وكىمەتى دە وسىدان قاۋىپتەندى. قاراساڭىز، كەڭەس تۇسىندا باس كوتەرەر الاشتىڭ ارىستارى ۇلتشىل دەپ ايىپتالىپ، اتىلىپ كەتتى. بيلىك وسى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانىپ كەتۋىنەن سەكەم الدى. تاريحي ساناسى قايتا ورالعان حالىق ەشقاشان بوداندىقتا بولمايدى. قۇلدىق قامىتتى كيمەيدى.

پاتشا ۇكىمەتى قول استىندا ەرتە ويانعان، باس كوتەرگەن حالىق - قازاق حالقى. حالىقتىڭ تاريحي ساناسىنىڭ قايتا ورالۋىنا ىقپال ەتكەن تۇلعا - اباي. وسى تۇرعىدان بارىپ ابايدىڭ قايتىس بولعان جاعدايىن دا تانىپ-بىلۋىمىزگە بولادى. ويتكەنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ابايدى تانۋدىڭ ءبىر قيىنشىلىعى - ول ءومىر سۇرگەن زاماندى ءبىلۋ» دەگەنى بار. سەبەبى اباي ءومىر سۇرگەن زامان قازاقتى ءوز قولىمەن تۇنشىقتىرۋدىڭ باستالعان تۇسى بولاتىن. تۇپ-تۇنىق ساناسى لايلانىپ، ۇلتتىق رۋحىنىڭ السىرەگەن ءساتى ەدى. ابايدىڭ ءومىرى قازاق جەرىنە ايارلىق ساياسي مەحانيزمدى ەنگىزگەن كەزگە تۇسپا-تۇس كەلدى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ، سەزىپ وتىرعان سانالى ادامنىڭ جۇرەگى قالاي اۋىرمايدى، قالاي اشىنبايدى، قالاي زار جۇتپايدى؟!

- قازاق حالقىنا قاتىستى پاتشا ۇكىمەتى جۇرگىزگەن زىمىستان ساياساتتىڭ تاعى دا قانداي پاراسى بار؟ ءسىزدى پاتشا ءارحيۆىنىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن ۇستەلىنە وتىرعان دەپ ەستىگەن ەدىك...

- پاتشانىڭ ءارحيۆى بەس ۇستەلدەن تۇرادى. ءبىرىنشى، ۇستەلدە پاتشا مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى اراسىنداعى قۇجاتتار ساقتالادى. بۇعان ەشكىم كىرە المايدى. ءتىپتى شوقان دا كىرە المادى بۇل جەرگە. ەكىنشى ۇستەلدە گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان. وسى ەكەۋىنە ەشكىمدى كىرگىزبەيدى، باسقالارىنا كىرۋگە رۇقسات. مەن ورىنبورعا، ومبىعا بارعان كەزدە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ارحيۆىنە كىرە المادىم. كەيىننەن باستىعىم ءلايلا مۇحتارقىزى ارالاسىپ، رۇقسات الىپ بەردى. ءارحيۆتى ارشۋ بارىسىندا كوپتەگەن ماڭىزدى قۇجاتتاردى تاپتىم. سولاردى ارقاۋ ەتىپ «قازاق قالاي ورىستاندى؟» دەگەن كىتاپ جازىپ شىقتىم. وقىپ وتىرساڭ توبە شاشىڭ تىك تۇرادى، قانىڭ قاينايدى. ىشىندە ءبىر ماقالا بار. «حالىق ساناعىنىڭ استارلى سىرى ءۇن قاتسا» دەگەن. ياعني پاتشا ۇكىمەتى جەر بەتىنەن ءۇش حالىقتى تىپ-تيپىل ەتىپ جويىپ جىبەرۋدى ماقسات تۇتتى. سانالى تۇردە، مەملەكەتتىك تۇرعىدا. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - نوعاي حالقى. ولاردى ازايتىپ، قۇرتىپ جىبەرۋدەن ءالى دە باس تارتار ەمەس. قازىر ولاردىڭ كوبى شوقىنىپ كەتتى. ەكىنشىسى - ورىستاردىڭ 50 پايىزىن قۇرعان قىرىم تاتارلارى. ولاردى دا قۇردىمعا جىبەردى. قازىر كوپ بولسا، جارتى ميلليونعا جەتپەي­تىن حالىق قالدى. ءۇشىنشىسى - قازاقتار. بۇل - تاريحي دەرەك. 1897 جىلى قازاقتار بۇكىل رەسەيگە قاراعان تۇركى حالىقتارىنىڭ 57 پايىزىن قۇراعان ەكەن. سۇرقيا ساياسات ءبىزدى دە وڭدىرمادى. قازاقتار ءۇش ەسە ازايىپ، 21 پايىزعا دەيىن ءتۇستى. بىراق باسقا حالىقتارعا تيىسپەدى. ايتپەسە ءبارىمىز ءبىر مەملەكەتتىڭ قول استىندا بولدىق قوي. ارحيۆتەن الىنعان دەرەكتەرگە قاراساق، ۇيعىرلار التى ەسە ءوستى، تاجىك بەس ەسە، قىرعىز التى ەسە، تۇركىمەن التى ەسە، وزبەك تىپتەن 12,5 ەسە ءوستى. ال قازاقتار ءۇش ەسە كەمىدى. نەگە؟ قازاقتاردان پاتشا ۇكىمەتى نەگە ولەردەي قورىقتى؟ سەبەبى ۇلان-عايىر جەرى بار، بايلىعى مول، رۋحى مىقتى حالىق ءبىز ەدىك. قازاقتى تۇقىرتىپ، ساعىن سىن­دىر­ساق، باسقا حالىقتار باس كوتەرە المايدى دەپ سانادى. مىنە، بۇل سول اباي ءومىر سۇرگەن كەزدە باستالعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالقىنى.

- اباي توبە بي بولىپ سايلا­نىپ، ءوزى باسقارعان كوميسسيا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ازىرلەگەن 93 باپتان تۇراتىن «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستىق ىستەرگە قارسى زاڭ ەرەجەسىنە» قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. بۇل ەرەجە ابايدىكى مە، الدە؟..

- بۇل ەرەجەنى اباي جازعان جوق. تەك تۇزە­تۋلەر ەنگىزىپ، قولىن قويعان بولۋى ءمۇم­كىن. ويتكەنى ەرەجە ورىس تىلىندە جازى­لىپ، تاتارشاعا اۋدارىلعان. وتار بولعان ەلدىڭ قولىنا مۇنداي ساياسي قۇجاتتى بەر­مەيدى. ءاۋ باستا ءبىز دە بۇل ەرەجەنى ابايدىكى دەپ جۇرگەنبىز. كەيىن مەنىڭ شاكىرتىم وسى ەرەجەنى ارحيۆتەن تاۋىپ، اقيقاتىن انىقتا­دى. ابايدىڭ تۇسىندا مۇنداي ساياسي قۇجات­تاردى پاتشا ۇكىمەتى دايىنداپ، دالا قازاق­تارىنىڭ بارماعىن باستىرىپ، ماقۇلدات­تىرىپ الاتىن بولعان.

- ءومىر بويى قىسىم كورسەتىپ وتكەن شورماننىڭ مۇستافاسى قايتىس بولدى دەگەندى ەستىگەن جاياۋ مۇسا اۋىر كۇرسىنىپ، «الىسۋعا دا، ارپالىسۋعا دا تۇراتىن ازۋى التى قارىس ەر ەدى. الىسساڭ، سوندايمەن الىس، ءوزىڭنىڭ دە شاماڭ بايقالا­دى» دەگەن ەكەن. بالكىم، وسى اباي­دىڭ دۇشپاندارى توڭىرەگىندە وزگە­شە ءبىر كوزقاراس قاجەت ەمەس پە؟ قازاقتىڭ ابايداي داناسىمەن ارپالىسقان ورازبايلار دا تەگىن ادام ەمەس قوي. اقىن اجالى تاقا­عان تۇستا الدىنان ءوتىپ، كەشىرىم وتىنگەن، «اباي ءولدى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراي جەتكەن جالشىسىن قامشى­مەن دۇرەلەپ جىلاعان دا ورازباي عوي.

- راس، ءبىز كوپ نارسەنى بىلمەيمىز ءالى. مى­سا­لى، اباي زامانىندا ەلىمىزدىڭ باتى­سىندا بيلەۋشىلەر - سۇلتاندار بولدى. ورتا جۇزدە اعا سۇلتاندار ەدى. ال ول كەزدە وڭتۇستىك قازاقستان جەرى قوقان حاندىعىنا قارادى. ولار ەلدى داتقالار ارقىلى بيلەدى. پاتشا اسكەرى قوقان، حيۋا، بۇحارانى جاۋ­لاپ الدى. سول كەزدە ءومىر سۇرگەن بايزاق داتقانى قوقان حاندىعىنا ۇستاپ بەرىپ، اتتىرعان باتىربەك داتقا دەپ جۇرەتىنبىز. ەلگە سولاي تاراعان. سويتسەك، ءبىز قاتەلەسىپ ءجۇرىپپىز. ونى ىستەگەن گەنەرال ميحايل چەرنياەۆ ەكەن. چەرنياەۆتىڭ مينيسترگە جاز­عان حاتىندا «بۇل جەردى بيلەيتىن ءتورت داتقا بار. ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى، ايلاكەرى، ءدىنشىلى باتىربەك داتقا. ەش ۇستاتپايدى. قوقان­دىقتاردىڭ وزدەرىن ايداپ سالۋعا تىرىسىپ ەم، ناتيجە شىقپادى. سودان تەك بايزاق داتقانى «سەن ءبىزدىڭ ەلشىمىز بولاسىڭ» دەپ باتىربەككە جۇمسادىم. بايزاق داتقا، «مەنى ولار ءولتىرىپ تاستايدى عوي» دەپ ايتتى. مەن ونىڭ جانىنا وفيتسەرلەر قوسىپ بەرەتىنىمدى ايتىپ سەندىردىم. ءسويتىپ، قوقانعا جۇمساپ، بايزاق داتقانى ولتىرتكىزدىم. سوسىن باتىر­بەك داتقا بايزاقتى الداپ، قوقان زەڭبىرە­گىنىڭ ىشىنە سالدىرىپ اتىپ جىبەرىپتى دەگەن قاۋەسەت تاراتىپ جىبەردىم. حالىقتىڭ باتىر­بەك داتقاعا دەگەن سەنىمى جوعالدى» دەپ ايتادى. ءبىز سوڭعى كەزگە دەيىن وسى سوزگە سەنىپ كەلدىك. الايدا تاريحي دەرەك باسقاشا سويلەيدى. باتىربەك داتقا حالقىن سۇيگەن جان. ءبىزدىڭ حالىق ءبىر-بىرىنە قاتتى سەنگەن. ال حالىقتىڭ سەنىمىنەن ايىرىلۋ - بۇل ولىممەن تەڭ جاعداي. ال وسى باتىربەك داتقاعا جولىققان شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ويىنان اينىپ، ارىزىن جازىپ، وتستاۆكاعا كەتىپ قالادى. ويتكەنى وعان باتىربەك داتقا كىمنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندىگىن تۇسىندىرگەن. حالىقتىڭ بولاشاعى قالاي بولاتىنىن ايتقان.

سول سياقتى ابايدىڭ دا دۇشپانى، اي­نا­لاسىندا جاۋلارى كوپ بولدى. ناداندىق­تان باردى عوي ولار ءتۇرلى ارەكەتكە. بالكىم، ۋاقىت وتە ونىڭ دا دۇشپاندارىنا باسقاشا كوزقاراس قالىپتاسار، اقيقات اشىلار، شىندىق ايتىلار.

- مەكەمتاس اعا، اباي قايتىس بولار ساتىندە قىسىمى كوتەرىلىپ، ورىس دارىگەرى وعان ءبىر ءدارى ۇسىنعان دەسەدى. بۇل جايىندا نە ايتاسىز؟

- اباي بالا شاقپاقتا قايتىس بولدى. ونىڭ دەنەسىن اكەسى قۇنانبايدىڭ قاسىنا قويماقشى بولدى. ءشوپ سالىنعان اربامەن اكەلە جاتقاندا شاكارىم سۇيەكتى قاراسا يىستەنىپ بارادى ەكەن. سودان سۇيەكتى جيدە­بايعا قويعىزادى. ءىنىسى وسپاننىڭ جانىنا. الايدا ورىس دارىگەرى ءدارى ۇسىنعان دەگەن دەرەكتى ەش جەردەن جولىقتىرمادىم.

- ش.قوسشىعۇلوۆتىڭ ابايعا جىبەرگەن پاتشانىڭ راسكريۆتىنە قايتا ورالساق. ءوزى رۋحاني قايعىدا جۇرگەن اقىنعا مىنا سۇمدىقتى وقىپ-ءبىلۋ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاتتى اسەر ەتتى عوي.

- ارينە، ءوزى ماقتاپ، ارقا سۇيەپ جۇرگەن ورىسىنىڭ ءوز حالقى تۋرالى نە ويلاپ وتىر­عاندىعىن بىلگەندە اباي رۋحاني-پسيحولو­گيالىق تۇرعىدا كۇيرەدى. ەڭ اۋىر سوققى وسى بولدى. ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ءۇزىلدى.

اباي شىعىسىنىڭ ەسىگىن اشتىق، بىراق ءالى ىشىنە كىرە المادىق

- ابايدىڭ شىعىسىنا قاتىستى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىسى كەرەك سياقتى ءالى. ابايدىڭ ار ءىلىمى دەسەك تە بولار، قانشالىقتى يگەرىلۋدە؟

- 1949 جىلى كوسموپوليتيزم تۋرالى ماسكەۋ قاۋلى شىعارعان. ول قاۋلىدا باتىسقا دا، شىعىسقا دا باس يگەندەردى تالقاندايمىز دەلىنگەن. ءسويتىپ، شىعىس تۋرالى ماقالا جازعان، كىتاپ جازعان ادامداردىڭ بارلىعى قۋدالاۋعا ءتۇستى، اتىلدى، قۇردىمعا كەتتى. ال باتىسقا باس يگەن ەۆرەيلەردى دە ايامادى. وسى سەبەپتەن ءبىزدىڭ ابايدىڭ شىعىسىن زەرتتەۋگە توس­قاۋىل قويىلدى، جول جابىلدى، تىيىم سالىندى. ول تاقىرىپقا بارساڭ، بالەگە قالاسىڭ. بۇل تاقىرىپتى ەڭ اۋەلى پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ زەرتتەپ، ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى ماقالا جازدى. قىزىلور­داعا جەر اۋدارىپ جىبەردى ونى وسىدان كەيىن. سول جاقتا جەتى جىلدىق مەكتەپكە ەسەككە ءمىنىپ بارىپ، ساباق بەرىپ جۇرگەن جەرىنەن پەدينستيتۋتتىڭ رەكتورى ءادىل ەرمەكوۆ دەگەن ازامات كورىپ قاپ، وزىنە جۇمىسقا شاقىرىپ، كەيىننەن الماتىعا قايتىپ كەلدى. سول جاعدايدان سوڭ ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى ەشقانداي زەرتتەۋ بولعان جوق، ماقالالار جازىلمادى. مۇحتار ومار­حانۇلى باستاعان ەدى، بىراق تەك تەزيس­پەن قالدىرۋعا ءماجبۇر بولدى. كوپ نارسەنى ايتا المادى. سوندىقتان ابايدىڭ شىعىسى ەندى عانا اشىلىپ جاتىر.

1989 جىلى مەن دوكتورلىق ديسسەر­تاتسيامدى قورعادىم. سوندا مونوگ­رافيام­نىڭ ءبىر تاراۋى وسى ابايدىڭ شىعىسىنا ارنالعان بولاتىن. قورعاۋ بارىسىندا بۇكىل اكادەميكتەر وسى ابايدىڭ شىعىسىنا قارسى بولدى. ويتكەنى مەنىڭ مونوگرافيام 1982 جىلى جارىققا شىققان. مەنىڭ مىق­تىلىعىمنان ەمەس، ءلايلا مۇحتارقىزىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا. ماعان اباي تۋرالى ديسسەرتاتسيامدى جەتى رەت قورعات­قىزبادى. اقىرى قايتا قۇرۋ كەزىندە قورعاپ شىقتىم.

قازىر ابايدىڭ شىعىسىنان ءبارى تابى­لىپ جاتىر. تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى دە، يسلامياتتى تانۋى، ادامگەرشىلىك تۋرالى يدەياسى، مورال فيلوسوفياسى دا جۇيەلى تۇردە جازىلعان. قازىر وسى يگىلىك ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرە باستادى.

ابايدىڭ يسلامدى تانۋىنا كوز جىبە­رەيىك­شى. ءبىزدىڭ دالامىزعا تاراعان ءدىن سوپىلىق ءىلىم نەگىزىندە بولدى. جانە ءبىر قىزىعى، الەمدەگى ەڭ ۇلى كلاسسيك اقىننىڭ ءبارى سوپىلىق ىلىمنەن سۋسىنداعاندار. ابايدى دا سولاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس. تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى دە وسى سوپىلىق ىلىممەن ۇشتاسادى. الايدا مۇنى فيلوسوفتار ءالى تولىق اشىپ بەرە المادى. ەندى اشا المايدى. ويتكەنى فيلوسوفيانىڭ تىرەلەتىن جەرى - ماتەريا. ال شىعىستىڭ ءپالساپاسى­نىڭ قاينارى - سانا. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءپالساپا­مىزعا تۇسپەيىنشە، ابايدىڭ شىعىسىن تولىق ۇعىنا المايمىز. بۇل - بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە.

- ءبىز ابايدى تازا قازاقى تابيعاتپەن قابىلداپ، جاڭا بولمىسپەن تاني الدىق پا؟

- العاشقى زەرتتەۋدىڭ ءبارى «اباي جانە ورىس ادەبيەتى» دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە بولاتىن. ابايدى ورىس ادەبيەتىنىڭ قالى­بىنا سالۋعا تىرىستىق. سولاي ۇقتىق، قا­بىل­دادىق. فيلوسوفتاردىڭ اباي رەسەيدىڭ پروگرەسسيۆتى ۇستانىمىمەن قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىمدارى وتىرىككە شىقتى. بۇل ەندى وزگەرەدى. ءبىز ءالى كۇنگە ابايعا ورىس ادەبيەتىنىڭ مودەلى ارقىلى كىرىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان دا ونىڭ شىعىسىن اشا الماي­مىز. قازىرگى تاڭدا تەك اباي شىعىسىنىڭ ەسىگىن عانا اشا الدىق. ال ارى قاراي كىرىپ، كورىپ، تانۋعا ءىلىم-ءبىلىمىمىز جەتپەيدى. كادر دايارلاۋ دۇرىس جولعا قويىلماعان.

- راسىمەن، جاستار اراسىنان ابايدى زەرتتەپ، ونىڭ ءالى تانىلماعان قىرلارىن اشۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەندەرى بار ما؟

- ءبىزدىڭ شاكىرتتەرىمىزدىڭ ىشىندە ابايعا دەن قويىپ، زەرتتەپ جۇرگەندەرى بارشىلىق ەدى. عىلىم كانديداتتارى. الاتىندارى 45 مىڭ تەڭگە. جالداپ العان پاتەرلەرىنە جەتپەيدى. سوندىقتان دا ءبارى عىلىمنان قاشادى. اياق باسپايدى. بولاشاقتا اباي زەرتتەلمەي قالۋى مۇمكىن. تەرەڭ، ىرگەلى زەرتتەيتىن عالىمدار شىعا قويماس. مەنىڭ دە قاۋىپتەنەتىنىم، قورقاتىنىم وسى تۇس.

- ساليقالى اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

الاشقا ايتار داتىم...

ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەمىز، قوعامدىق عىلىمدار ءالى كۇنگە ەۋروتسەنتريستىك رەلسپەن ءجۇرىپ كەلەدى. سول مودەلدەن شىقپايمىز. ءبىز تاۋەلسىز ەلمىز، ءوزىمىزدىڭ سالت-سانامىزعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، جاڭا مودەلدە ءبىلىم بەرۋىمىز كەرەك. ەگەر ەۋروپانىڭ پەداگوگيكاسى مىقتى بولسا ولار ازباس ەدى. ءبىز بالالارىمىزدى ءالى سول ەۋروپانى ازدىرىپ، توزدىرعان پەداگوگيكاسىمەن وقىتىپ كەلەمىز. دەرەۋ ارادا پەداگوگيكامىز ۇلتتىق شىعىستىق رەلسكە ءتۇسۋى ءتيىس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىز بۇعان سانالى تۇردە بارامىز.

وقشاۋ وي

ءبىر كەزدەرى «قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى قاشان قالىپتاستى» دەگەن ۇلكەن داۋ بولدى. عالىمدارىمىزدىڭ كوبى «ابايدان كەيىن، ورىسقا قوسىلىپ، العاش كىتاپ شىعارعان كەزىمىزدەن باستالدى» دەپ ورىستىڭ قالىبىنا سالدى. بىراق ءبىز بۇعان قارسى بولدىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز قالاممەن جازىلمادى، كوبىندە اۋىزشا ايتىلىپ قالىپتاستى. مۇنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءبىزدىڭ XVI عاسىردا-اق ايتىلىپ كەتكەن جىرلارىمىزدا نەبىر كەرەمەت وبرازدار بار. باسقالاردا جوق مۇنداي. سوندىقتان دا مۇنىڭ ءوزىنىڭ مودەلى بولۋى كەرەك دەپ تاپتىق. مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىنعى ءVIى عاسىردا قالىپتاسقان دەپ ايتتىم. ماحمۇد قاشقاريدىڭ كىتابىندا «الىپ ەر توڭا» تۋرالى جوقتاۋ بار. سونداعى ولەڭ قۇرىلىسى دۋلاتتا دا بار، ابايدا دا بار.

سۇحباتتاسقان دارحان بەيسەنبەكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى