اباي جولى – ۇلى شىعارما!

1924 جىلى «جاس قازاق» گازەتىنىڭ №10-13 سانىندا ءاليحان بوكەيحان «سامات ولەڭدەرىنە سىن»  اتتى ماقالا جاريالايدى. نۇرجانۇلى سامات دەگەن الدەبىر اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى سىن ماقالادا ءاليحان بىلاي دەيدى: «ادەبيەت مايدانىندا داۋىردەن داۋىرگە كوشكەن ۋاقىتتا سامات سىقىلدى جاڭا تالاپ «اقىندار» كوپ بولادى. ولاردىڭ ولەڭىن جەتە قاراستىرماي بولمايدى. ويتكەنى ولار «مەنسىنبەيدى، بويىمىزدى وسىرگىسى كەلمەيدى» دەگەندەي كوڭىلىنە كەلەدى – ءبىر، ەكىنشىسى – ولاردىڭ ولەڭىن سىناماي جىبەرە بەرسەڭ، «شىلدىرىك» سۇيىق ولەڭدەرى جاس ادەبيەتىمىزدى قوتىر الا قويداي بولدىرادى، ازدىرادى.سوندىقتان ساماتتىڭ ولەڭدەرىن باقايشاعىن شاعىپ، تاپتىشتەپ قاراۋدى قاجەت كوردىم. ... بۇل سىن جالعىز ساماتقا ەمەس، بارلىق سامات سياقتىلارعا سىن. تاياعى جالعىز ساماتقا ءتيىپ وتىرسا، ونى ول كوتەرمەك»[1].

ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعان ءاليحاننىڭ وسىناۋ ءسوزى ءوز ماڭىزىن جويماعان ەكەن. قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءحالى پايىمداۋىمشا ءماز ەمەس. الاش ارىستارىن اقتاپ العانىمىزبەن، ۇلت ساناسىنا سىڭىرە الماي جاتىپ، رۋحىمىزدىڭ بويتۇمارى ابايدى سىنايمىز، مۇحتارداي جازۋشىنىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن توككەن ماڭداي تەرىمەن قارا جەردى سۋارىپ، رۋحانيات گۇلزارىن كوركەيتۋدىڭ ورنىنا باقشامىزعا تىكەن مەن ارام-ءشوپ ەگىپ وتىرمىز. قوجانىڭ: «ولگەن ادامدار سويلەمەيدى»[2] دەگەنىندەي، ءتىرىنى قادىر تۇتۋ قايدا، ولگەندەردىڭ ارۋاعىمەن الىساتىن زامانعا جەتكەن ەكەنبىز. «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەمەكشى، «ادالدىق»  الەمىنىڭ شىمىلدىعىن اشۋىما جاقىندا عانا «اباي» پورتالىندا جارىق كورگەن مىرزان كەنجەبايدىڭ «اباي جولى - ۇلى شىعارما ەمەس» اتتى ماقالاسى سەبەپ بولدى.  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن، جۋرناليست مىرزان كەنجەباي: «اباي جولى سونشالىقتى كەرەمەت كوركەم شىعارما ەمەس، ءجاي كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءوز زامانىنداعى ناسيحاتشىسى عانا» – دەپ، 341 سوزدەن تۇراتىن (ءبىر بەتكە جەتەر جەتپەس) ماقالا جاريالاعان ەكەن. ماقالا اۆتورىنا ءبىر عانا سۇراق قويار ەدىم؟

«نەگە؟»

اباي جولىن تالداپ، زەرتتەپ، ناقتى ساراپتاما جاساماي، عىلىمي نەگىزدەمەسىن كورسەتپەي، جالاڭ سوزبەن ەش دالەلسىز مۇنداي تۇجىرىمدى ۇسىنۋعا نە سەبەپ بولدى؟ وقىرمان رەتىندە كوڭىلىڭىزگە جاقپاۋى مۇمكىن، ۇناماعان شىعار، ول ءسىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىز. اكادەميالىق ەتيكاعا ساي ءسوز ەركىندىگىنە قۇرمەتپەن قارايمىن. الايدا، ءسوز زەرگەرى رەتىندە ەگەر دە قانداي دا ءبىر ويدى جالپى جۇرتقا جاريا قىلار بولساق، دالەلدىڭ بولۋى شارت ەمەس پە ەدى؟! ءسىز: ««اباي جولى – ۇلى شىعارما» دەگەندى كەڭەس وكىمەتى قازاقتىڭ ميىنا قورعاسىنداي بالقىتىپ قۇيىپ تاستاعان. قۇلدىق سانا قانىنا ابدەن سىڭگەن ۇلت ءسويتىپ قولدان قۇداي جاساپ الادى. سول قۇدايىنىڭ قۇداي ەمەس ەكەندىگىن ايتقان ادامدى اش قاندالاشا تالايدى» - دەپسىز. سوندا، مىنا ءبىز اش قاندالا ەكەنبىز،... مەيلى، ال، ءسىز كىمسىز؟ «كەيبىرەۋلەر، «ماۋگلي» فيلمىندەگى باندەرلوگالارشا شۋلايدى» – دەپسىز! ءبىز مايمىل بولساق، ءسىز كىمسىز؟

ەكىنشى ماسەلە، ءسىز ««ورىستار قازاقتى قورلاۋ-زورلاۋدىڭ نەشە اتاسىن جاساپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورە-تۇرا اباي نە سەبەپتى سول تۋرالى نە ولەڭىندە، نە قارا سوزىندە سىڭار اۋىز ءسوز ايتپاعان»  – دەپ، ابايدىڭ زامانداستارى ابۋباكىر كەردەرى، سارىشولاق شايىر ت.ب. ولەڭ جولدارىنان ەكى اۋىز ولەڭ جولىن دالەل ەتەسىز.  عافۋ ەتىڭىز! ءسىز اباي جولى رومان-ەپوپەياسىن سىناپ وتىرسىز با، الدە، تاريحي تۇلعا ابايدى سىنعا الىپ وتىرسىز با؟ جوق الدە، ءسىز، اباي جولىنداعى كەيىپكەر اباي مەن تاريحتاعى ابايدى ءبىر تۇلعا دەپ شاتاستىڭىز با؟ بۇلاي بولسا، سىزگە، اسا قادىرلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىق» جايىنداعى ءدارىسىن تىڭداۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم.

ۇشىنشىدەن، جالپى العاندا، ەگەر ءسىز ابايدى مىسە تۇتپاساڭىز، ءالى ادامتانۋ، رۋحتانۋ ءىلىمىنىڭ نە ەكەنىن ۇعىنباعان بولۋىڭىز كەرەك دەر ەدىم. سەبەبى، ابايدىڭ دانالىعى مەن دارالىعى باي بالاسى بولعاندىعىندا، يا ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ، قازاق پوەزياسىنا جاڭا ۇيقاس اكەلگەندىگىندە ەمەس، اباي «تولىق ادام»، «يمانيگۇل» سىندى مەتافيزيكالىق نەگىزدەگى ۇلكەن فيلوسوفيالىق، كلاسسيكالىق، تەوريانىڭ تىلىمەن ايتقاندا ماڭگىلىك تەرەڭ تاقىرىپتارقا بارعان جانە تولىق ادام بولۋ شارتتارىن تالداعان بىرەگەي اقىن، حاكىم! ادام بولۋ ءىلىمىن ۇيرەتكەن، ناسيحات قىلعان تۇلعا! ءبىز بىراق، ادامتانۋدان گورى اتاق تابۋدى كوپ ويلايتىن كەزەڭگە تاپ بولدىق. سورىمىزدىڭ ءتورت ەلى بولماعى سودان با دەيمىن؟! الەمنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ 200 تومدىعىنا ەنگەن اينالدىرعان ەكى-ءۇش-اق شىعارمامىز بار. سونىڭ ءبىرى – «اباي جولى» ەدى. 2500 كەيىپكەرى بار... ءار كەيىپكەرىنىڭ سوزبەن سومدالعان قايتالانباس پورترەتى، جان-دۇنيەسى شەبەر سۋرەتتەلگەن، قازاق دالاسىنىڭ گەوگرافيالىق كارتاسى ىسپەتتى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ دالمە-ءدال كورسەتكىشى بولا الاتىن، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق تۇسىندىرمە سوزدىگى دەسە ارتىق بولمايتىن (سەبەبى نەگىزگى سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ءبارى قامتىلعان), ادام جانىنىڭ تازالىعىن ءومىردىڭ ءمانى ەتىپ جەتكىزگەن (ادامدىق يدەياسى – كلاسسيكا), قازاق حالقىنىڭ 20 مىڭعا جۋىق سوزدىك قورىن جيناقتاعان، ستيلدىك، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ءوز الدىنا ساۋاتتى قولدانىلعان مۇنداي شىعارمانى نە سەبەپپەن مىسە تۇتپاعانىڭىزدى، قادىرلى مىرزان مىرزا، تۇسىنبەي-اق قويدىم![3]

اكادەميالىق شىعارمانى تالداۋ ءۇشىن تەرەڭ ءبىلىم مەن پاراسات-پايىم قاجەت. اباي جولى – قازاقتىڭ ايناسى ءھام ارمانى! اباي جولىن ءتۇسىنىپ وقىعان ادام بۇل شىعارمادان ءوزىن تابادى يا ارمانىن تابادى. سەبەبى، اباي جولى – قازاقتىڭ جولى. سول جولدا كەزدەستىرگەن ءار كەيىپكەر كۇنى بۇگىن دە ءجۇر. دالەل كەرەك بولسا، ايتايىن، كەشە مەن نەمەرەسى ءۇشىن مەيىرىمىن اياماي ەمىرەنىپ وتىرعان زەرە اجە مەن بالاسىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن پاراساتتى دا سابىرلى ۇلجان انانى كوردىم. سونداي-اق، بيلىك پەن مانساپتى كوكسەگەن تاكەجان مەن بيلىكتەن كوڭىلى قالعان، اشىنعان داركەمبايدى، جۇرت كوزىنە جەككورىنىشتى بولعانىمەن، ىشتەي قازاققا جاناشىر، تەكتى ورازبايدى دا كەزدەستىردىم! سونان-سوڭ ءوزىمدى كوردىم، ...قازاقتى كوردىم!

اباي جولى – جانىمىزدىڭ ايناسى! جانىمىز كوركەم بە، جوق، قۇبىجىق پا، سول ايناعا قاراعان كەزدە كورىنەدى. سوندىقتان، جان اينامىزعا اباي بولايىق! ار سوتىنان اسقان تورەشى جوق! اركىم ءوزى شەشەر، مەنىكى ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرۋ، پارىزىمدى وتەۋ! قىسقا قايىرعان جاۋابىم وسى! اباي جولى – ۇلى شىعارما!

[1]  - ءا.بوكەيحان شىعارمالارى / استانا: «سارىارقا» باسپاسى، 2016. – قازاقشا، ورىسشا.قۇر. سۇلتان حان ءجۇسىپ.11ت.-387ب.

[2] - ب.سوقپاقباەۆ / «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىنداعى كەيىپكەر ءسوزى.

[3] كەلتىرىلگەن دالەلدەمەلەردىڭ قاينار كوزى.ت.جۇرتباي. بەينەت سۋسىنى / الماتى: «ءحانتاڭىرى» باسپاسى، 2016. – ب.380

قارلىعاش اۋباكىر، سەمەي

Abai.kz