ەلiمiزدiڭ مادەنيەت سالاسىندا رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز بەن تاريحي-ارحەولوگيالىق جادiگەرلەرiمiزدi تۇگەندەۋدە اتقارىلىپ جاتقان شارۋا شاش-ەتەكتەن. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتiك باعدارلاماسى ارقىلى سان عاسىردان بەرi قاراۋسىز كەلگەن قۇندى دۇنيەلەر قالپىنا كەلتiرiلiپ، ەل-جۇرتتىڭ كوزايىمىنا اينالىپ ۇلگەردi.

ەلiمiزدiڭ مادەنيەت سالاسىندا رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز بەن تاريحي-ارحەولوگيالىق جادiگەرلەرiمiزدi تۇگەندەۋدە اتقارىلىپ جاتقان شارۋا شاش-ەتەكتەن. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتiك باعدارلاماسى ارقىلى سان عاسىردان بەرi قاراۋسىز كەلگەن قۇندى دۇنيەلەر قالپىنا كەلتiرiلiپ، ەل-جۇرتتىڭ كوزايىمىنا اينالىپ ۇلگەردi.

مادەنيەت مينيسترلiگi ءۇشiن بىلتىرعى جىل ناتيجەلi ءارi ءساتتi جىل بولعان. تاياۋدا پارلامەنت ماجiلiسiندە مادەنيەت سالاسىنىڭ بۇگiنi مەن كەلەشەگi جايىندا كەلەلi بايانداما جاساعان مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا ناقتى جەتiستiكتەرگە توقتالىپ ءوتتi. «جەتi جىل اياسىندا تابىسپەن iسكە اسىرىلعان «مادەني مۇرا» بiرەگەي ستراتەگيالىق جوباسى اياسىندا 40 ارحەولوگيالىق جانە 26 عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگiزiلدi. قىتاي، تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي، جاپونيا، اقش جانە ەۋروپا ەلدەرiنە جاسالعان عىلىمي-iزدەستiرۋ ەكسپەديتسيالارىنىڭ ناتيجەسiندە ەلiمiزگە 5 مىڭنان استام تاريح، ەتنوگرافيا، ونەرگە قاتىستى اسا قۇندى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ قايتارىلۋى ۇلت تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردىڭ» ورنىن تولتىرۋ iسiنە زور سەرپiن بەرەدi»، - دەدi مينيستر. سونداي-اق، ول تاريح پەن مادەنيەتiمiز ءۇشiن ماڭىزدى بولىپ سانالاتىن 73 ەسكەرتكiشتiڭ قايتا قالپىنا كەلتiرiلگەنiن قۋانا جەتكiزدi. اتاپ ايتقاندا، شەتەلدەگi 2 نىسان، ەلiمiزدiڭ 12 وبلىسىنداعى 19 ەسكەرتكiش، داماسكiدەگi ءاز-زاحير بەيبارىس سۇلتان كەسەنەسi كوزدiڭ جاۋىن الارلىقتاي تۇرلەندi. كايردەگi بەيبارىس سۇلتان مەشiتiن قالپىنا كەلتiرۋ جۇمىستارىن قارجىلاندىرۋعا قاتىستى ماسەلە قازاقستان تاراپىنان تۇپكiلiكتi شەشiمiن تاپقان. بۇدان وزگە بيىل كوكتەمدە تاشكەنت قالاسىنداعى اباي ەسكەرتكiشi قۇرىلىسىنىڭ جۇمىستارى ءساتتi اياقتالىپ، 2011-2013 جىلدارى جاڭا 30 ەسكەرتكiشتi قالپىنا كەلتiرۋ جۇمىستارى جوسپارلانىپ وتىر. دەمەك تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىندا ەلiمiزدەگi جانە جىراقتاعى ەسكەرتكiشتەردi تولىققاندى تۇگەندەۋ شاراسىنىڭ ناتيجەسi كوز الدىمىزدا تۇرعان جوق پا؟! قازiرگi كەزدە تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكiشتەرiنiڭ مەملەكەتتiك تiزiمi بەكiتiلiپ، وعان 218 رەسپۋبليكالىق، 11 مىڭ 277 جەرگiلiكتi ماڭىزداعى ەسكەرتكiشتەر ەنiپ وتىر.

«مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا «قازاقفيلمنiڭ» ۇلەسi ەرەكشە. بۇگiندە تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكiشتەرi تۋرالى 10 فيلمنiڭ ءتۇسiرiلiمi اياقتالسا، «ۇلتتىق مۇرا» دەرەكتi فيلمدەر تسيكلى بويىنشا 20 فيلم دۇنيەگە كەلدi. كينوستۋديا تاريحىندا العاش رەت جۇرگiزiلگەن جاڭعىرتۋدىڭ ناتيجەسiندە ءپوستوندiرiستiڭ بارلىق تەحنولوگيالىق توپتاماسى قالىپتاستىرىلىپ، پوستپروداكشن بويىنشا قىزمەتتiڭ بارلىق ءتۇرi تiكەلەي «قازاقفيلمنiڭ» وزiندە كورسەتiلمەكشi. مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ ايتۋىنشا، بۇگiندە «قازاقفيلمدە» وندiرiلگەن فيلمدەردiڭ ساندىق كiتاپحاناسى جاسالىپ، كينوقورداعى «قىز جiبەك» فيلمi ساندىق نەگiزگە كوشiرiلگەن. ەندi كەزەكتە «ناش ميلىي دوكتور» جانە «مەنiڭ اتىم - قوجا» فيلمدەرi تۇرعان كورiنەدi.
سونداي-اق، مادەنيەت مينيسترi «قازاقفيلمنiڭ» وتاندىق فيلمدەرمەن قوسا، حالىقارالىق جوبالاردى دا جۇزەگە اسىرىپ وتىرعاندىعىن جەتكiزدi. «سوڭعى ەكi جىل iشiندە 70-تەن اسا فيلمنiڭ ءتۇسiرiلiم جۇمىسى اياقتالدى. بiز سىننان تيiسiنشە قورىتىندى شىعارىپ قانا قويماي، ۇلتتىق كينو جاساۋدا ساپالى دەڭگەيگە كوتەرiلدiك. ال ءۇش جىل iشiندە 20-دان استام فيلم پروكاتقا شىقتى. ايتا كەتۋ كەرەك، سوڭعى ەكi جىلدا وتاندىق 40 فيلم الەمنiڭ 22 ەلiندەگi 27 كينوبايقاۋعا قاتىسىپ، شەتەلدiك مامانداردىڭ ەرەكشە iلتيپاتىنا بولەندi»، - دەگەن جۇرەكجاردى قۋانىشىمەن ءبولiستi.

مەملەكەتتiك تiلدiڭ احۋالى ءالi كوڭiل كونشiتەرلiكتەي ەمەس. بۇعان دەيiن ەل ۇكiمەتi «تiلدەردi دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2005-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسىن» قابىلداپ، ءوز مارەسiنە جەتكiزگەن بولاتىن. الايدا بۇل باعدارلاما قازاق تiلiنiڭ كوسەگەسiن كوگەرتە الدى ما؟ ناتيجەسi قانداي؟ بۇل ساۋالدارعا ناقتى ءارi تولىققاندى جاۋاپ تاپپاي جاتىپ، جاڭا ونجىلدىق باعدارلاما جاساقتاۋعا كiرiسiپ تە كەتتiك. بۇل باعدارلامانى ازiرلەۋدi مادەنيەت مينيسترلiگi ءوز قولىنا العان.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا: «العاشقى ۇزاق مەرزiمدi تiلدiك باعدارلامانىڭ تيiمدiلiگi جونiندە ءارتۇرلi پiكiر، داۋ-دامايلار بار. الايدا سونىڭ وزiندە باعدارلاما ناتيجەسi مەملەكەتتiك تiلدi وقىتۋ ينفراقۇرىلىمىن ايتارلىقتاي ارتتىردى. ماسەلەن وسىدان بەس جىل بۇرىن وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ سانى 8 بولسا، قازiر جۇزدەن استام ورتالىقتار جۇمىس iستەيدi. ولاردىڭ جارتىسىنان استامى مەملەكەتتiك»، - دەدi. مينيستردiڭ ايتۋىنشا، باعدارلاما جۇزەگە اسقالى بەرi قازاق تiلiندەگi بالاباقشالار سانى ايتارلىقتاي وسكەن. اتاپ ايتقاندا، ون جىل iشiندە ولاردىڭ سانى 68 پايىزعا، ال قازاق مەكتەپتەرiنiڭ سانى 173-كە وسكەن. «بۇگiندە ەلiمiزدەگi 7,5 مىڭ مەكتەپتiڭ 3 مىڭ 821-ندە تازا قازاق تiلiندە بiلiم بەرiلەدi. ال ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العان كەزدە قازاق مەكتەپتەرiندە وقيتىن بالالار سانى 32 پايىزدى قۇراسا، قازiر ول كورسەتكiش ەكi ەسەگە ارتىپ، 1,5 ملن.-نان استام بالا قازاق مەكتەپتەرiندە بiلiم الادى»، - دەپ تولىقتىردى. وسى جىلدار iشiندە مەملەكەتتiك ورگانداردا iس-قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلدە كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشiرۋ كوزدەلگەنi ەسiمiزدە. مينيستردiڭ سوزiنە سەنسەك، 2007 جىلى اتقارۋشى ورگانداردىڭ 40 پايىزى عانا مەملەكەتتiك تiلدە iس جۇرگiزسە، بىلتىر 70 پايىز، ال قازiر بۇل 80 پايىزعا جەتiپتi. ارينە، ناقتى كورسەتكiش وسىلاي بولسا، قانەكەي!
بiر قىزىعى، مينيستردiڭ بايانداماسىنداعى تiل ساياساتىنا قاتىستى نەگiزگi جۇكتەلگەن مiندەتتەر بۇعان دەيiنگi تالقىعا تۇسكەن «تiلدەردi دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» جوباسىندا كەڭiنەن كورiنiس تاپقان بولاتىن. ماسەلەن مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بۇل جولعى ەسەبiندە دە: «2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتiك تiلدi ەركiن مەڭگەرگەن قازاقستاندىقتار سانى 80 پايىز، ال 2020 جىلى ولار 95 پايىزدان كەم بولماۋى تيiس»، - دەگەندi تاعى دا ەكشەپ ايتتى. سونداي-اق، ول ورىس تiلi مەن قازاقستاندا تۇراتىن باسقا دا ەتنوستار تiلi مiندەتتi تۇردە ءارi قاراي دامۋى كەرەكتiگiن دە ۇمىتقان جوق. مينيستردiڭ بۇل پiكiرiمەن كەلiسپەيتiن دەپۋتات روزاقۇل حالمۇرادوۆ: «تiلدەردi دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان جاڭا مەملەكەتتiك باعدارلاماسىنىڭ باستى ماقساتى - قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ تiلدەرiن ساقتاي وتىرىپ» دەپ باستالادى! ەتنوستاردىڭ تiلدەرiن ساقتاۋ - ول مەملەكەتتiڭ مiندەتi ەمەس! ول - ءاربiر ەتنوستىڭ ءوز مiندەتi. مەملەكەت تەك قانا وعان جاعداي جاساپ بەرەدi» دەي كەلە، تەك قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك مارتەبەسiنە تولىق يە بولۋى مەن مەملەكەتتiك تiلدiڭ قازاقستانداعى ەتنوسارالىق تiل بولۋى دارەجەسiنە قول جەتكiزۋ كەرەكتiگiن قاداپ ايتتى.
قازاقستان ءۇشiن لاتىن الiپبيiنە كوشۋدiڭ تيiمدiلiگiن مينيستر تاعى نازارعا سالدى. «ەلباسى قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسىندا سويلەپ، ەكi رەت لاتىنشاعا ءوتۋ ماسەلەسiن مۇقيات قاراۋ كەرەكتiگiن ەسكەرتتi. لاتىنشاعا ءوتۋ - ول ۋاقىت تالابى. ەگەر عىلىمي-پەداگوگيكالىق قاۋىمداستىق بۇل يدەيانى قولداسا جانە ول بiزدiڭ قوعام ءۇشiن وتە تيiمدi بولسا، وندا مiندەتتi تۇردە لاتىنشاعا ءوتۋiمiز كەرەك. ءوزiم لاتىنشاعا ءوتۋدi قانداي دا بiر ساياسي تۇرعىدان ەمەس، تەك اقپاراتتىق تەحنولوگيالار عاسىرىندا كوشتەن كەش قالماۋ ءۇشiن قولداعانمىن»، - دەدi. ونىڭ ايتۋىنشا، قازiرگi كيريلليتساعا قۇرىلعان قازاق الiپبيiندە - 41, ورىسشادا - 33, ارابشادا - 28, ال، لاتىن الفاۆيتiندە بار-جوعى 25-26 ءارiپ قانا بار. ياعني لاتىنشادا تەز جازۋ مۇمكiندiگi مول.
قازاق ەلiنiڭ لاتىن الiپبيiنە كوشۋiن پرەزيدەنتتiڭ ساياسي ماسەلەلەر جونiندەگi كەڭەسشiسi ەرمۇحامەت ەرتiسباەۆ تا قولدايدى ەكەن. ول: «لاتىن الiپبيiنە كوشۋ - قازاق تiلiن كۇشەيتە تۇسەدi. ەگەر لاتىنعا كوشسەك، قازاق تiلi تۇركiتiلدەس الەمدە باسقاشا، جاڭا ساپالى دەڭگەيگە شىعادى» دەگەندi ايتادى. ول: «كەي جاعدايدا قازاق تiلi حالىقارالىق تiل بولىپ سانالادى. بiز مەملەكەتتiك تiلدە قىرعىزدارمەن، وزبەكتەرمەن، تۇركiمەندەرمەن، ازiربايجاندارمەن، تاتارلارمەن، باشقۇرتتارمەن، تۇرiكتەرمەن سويلەسە الامىز. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بايلانىستارى مەن جاھاندانۋ ۇدەرiسiندەگi جاعدايىندا لاتىن الiپبيiنە كوشۋدi تەزiرەك قولعا الۋ كەرەك سياقتى. الايدا بۇل ۋاقىتتىڭ ماسەلەسi. بۇل پروتسەسس كەمiندە 5-10 جىل ۋاقىتتى الادى»، - دەيدi پرەزيدەنتتiڭ ساياسي ماسەلەلەر جونiندەگi كەڭەسشiسi.

بيىل ەل تاۋەلسiزدiگiنە - 20 جىل. بۇل ايتۋلى مەرەكەنi حالىق بولىپ، ەل بولىپ جوعارى دەيگەيدە تويلاماساق، ەلدiگiمiزگە سىن. تاۋەلسiزدiك تويىنىڭ ءماندi دە ءساندi ءوتۋi بويىنشا ماسەلەمەن ارنايى مەملەكەتتiك كوميسسيانىڭ جۇمىس توبى اينالىسىپ كەلەدi. ال مادەني iس-شارالار جونiندەگi قىرۋار جۇمىس مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ قۇزىرەتiندە.
بۇگiندە تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا دەگەن دايىندىقتى رەسەيلiك رەجيسسەرلەر باستاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ونىڭ كوشباسىندا رەسەيلiك تانىمال كومپوزيتور يگور كرۋتوي بار. الايدا «ەلiمiزدە وتەتiن مەملەكەتتiك ماڭىزدى شارالارعا انشiلەر مەن قويۋشى رەجيسسەرلەردi سىرتتان شاقىرۋدان نە ۇتامىز؟ وزگەنiڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورگەندi دوعارۋ كەرەك» دەگەن ءماجiلiس دەپۋتاتى نۇرلان ونەرباەۆ ءوز ماماندارىمىزدى دايارلاۋ ماسەلەسiن كوتەردi. «سوڭعى جىلدارى بiزدiڭ قۇلاعىمىز بiر عانا فاميليانى ەستيدi. ول - كرۋتوي. وسى كرۋتويسىز بiزدە كونتسەرت وتە مە، وتپەي مە؟ كرۋتوي توبى بۇكiل ازيادانى قويىپ شىقتى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىق مەرەكەسiنە تاعى دا كرۋتوي توبى جۇمىس iستەپ جاتىر. سوندا كرۋتويسىز كۇن كورە المايمىز با؟»، - دەگەن وكپە-نازىن جەتكiزدi. دەپۋتاتتىڭ رەنiشiن قابىلداي الماعان مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا: «جالپى مادەنيەتتە ەسiكتi تارس جاۋىپ وتىرۋعا بولمايدى. مادەنيەت بiر-بiرiمەن ىقپالداسقان كەزدە، بiر-بiرiمەن ارالاسقان كەزدە داميتىن بولادى. مادەنيەتتiڭ ۇلكەن قايراتكەرلەرiن بiز شاقىرۋىمىز كەرەك. مىسالى يتاليادان باربارا فريتتوليدi شاقىردىق»، - دەپ جاۋاپ بەردi.

البەتتە، تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىن قازاقى بوياۋمەن، ۇلتتىق رەڭكپەن اتاپ ءوتۋ - كەز كەلگەن قازاقتىڭ جۇرەگiنە پاتريوتتىق سەزiم ۇيالاتاتىنى ءسوزسiز. حالىق قالاۋلىلارىنىڭ وسىنداي ماڭىزدى شارانىڭ باسى-قاسىندا رەسەيلiكتەردiڭ جۇرۋiنە الاڭداۋشىلىعىن بiلدiرۋi دە زاڭدى. تiپتi كەيبiرەۋلەر «نەسi بار، يگور كرۋتوي باستاعان توپ ازيادانىڭ اشىلۋ سالتاناتىن ۇلتتىق ناقىشتا شىنايى كورسەتە بiلدi...» دەپ تە ايتىپ ءجۇر. جاسىرىپ قايتەمiز، قازاقتىڭ قازاق ەكەندiگiن پاش ەتەتiن دۇنيە جاساۋعا كەلگەندە وتاندىق مامانداردىڭ قارىم-قابiلەتiنiڭ كوڭiل كونشiتپەيتiندiگi قىنجىلتادى.

دينارا مىڭجاسارقىزى

turkystan.kz