بيىل ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانىنا 28 جىل. وسى 28 جىلدا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە وزگەرىستەر از بولعان جوق. بەس مارتە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزدىك. بيىل پرەزيدەنت سايلاۋىن التىنشى رەت وتكىزگەلى وتىرمىز. ەكى پرەزيدەنت قازاقستان حالقىنا، قازاق حالقىنا انت بەردى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولسا، ەكىنشىسى نازارباەۆ وتستاۆكاسىنان كەيىن پرەزيدەنتتىك مانداتتى يەلەنگەن بۇرىنعى سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەدى.  نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا، قاسىم-جومارت توقاەۆ تا بيلىك پارتياسىنىڭ، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى. «نۇر وتان» مۇشەلىك سانى جاعىنان دا، بيلىكتىك باسقارۋ ورىندارىنداعى وكىلدەرى جاعىنان دا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان پارتيا.

جالپى قازاقستاندا قازىر قانشا پارتيا بار؟ قازاقستانداعى پارتيالىق جۇيە مەن پارلامەنتتەگى كوپ پارتيالىلىق جۇيەنىڭ دامۋى قاي دەڭگەيدە؟ بۇگىن وسى تاقىرىپتا از كەم ءسوز شىعارايىق...

جالپى كوپ پارتيالىلىق – مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىلىعىن دالەلدەيتىن نەگىزگى ەلەمەنتتىڭ ءبىرى. قازاقستاندا 2012 جىلى سايلاۋى ءوتتى. مىنە، سول جىلى قازاقستان پارلامەنتى كوپ پارتيالى پارلامەنتكە اينالدى. كوپ پارتيالىق جۇيە تۋرالى بۇعان دەيىن دە تالقى بولعان. سول اڭگىمە 2012 جىلى شىنعا اينالدى. ءماجىلىستىڭ بەسىنشى شاقىرىلىمىن انىقتايتىن سايلاۋعا 7 ساياسي پارتيا قاتىسقان.

«نۇر وتان» پارتياسى 80,99 پايىز، «اق جول» پارتياسى 7,47 پايىز، كوممۋنيستەر 7,19 پايىز داۋىس جيناپ ماجىلىسكە دەپۋتات كىرگىزدى. سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا «نۇر وتان» 83, «اق جول» 8, كوممۋنيستەر 7 دەپۋتات سايلادى. وسى جولى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوز ىشىندە سايلاۋ جۇرگىزىپ، ماجىلىسكە 9 دەپۋتات سايلادى. وسىلايشا 2012 جىلى قازاقستان كوپ پارتيالى جۇيەگە كوشتى. قازىرگى تاڭدا ماجىلىستە ءۇش ساياسي پارتيانىڭ جانە اسسامبلەيانىڭ وكىلدەرى بار.

قازاقستانداعى رەسمي تىركەلگەن ساياسي پارتيالار

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن، ءسىز بەن ءبىز بىلەتىن 6 ساياسي پارتيا بار. ولار: «نۇر وتان» پارتياسى، «بىرلىك» ساياسي پارتياسى، «اق جول» پارتياسى، «اۋىل» پارتياسى، كوممۋنيستەر پارتياسى جانە «جسدپ-اقيقات» پارتياسى.

«نۇر وتان» پارتياسىنىڭ نەگىزى 1999 جىلى قالانعان. اۋەلدە «وتان» پارتياسى بولىپ قۇرىلعان ەدى. 2006 جىلى سەز ءوتىپ، پارتيانىڭ اتاۋى «نۇر وتان» بولىپ وزگەردى.  پارتيانىڭ توراعاسى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ. 900 مىڭ مۇشەسى بار ەكەن. ماجىلىستەگى 107 ورىننىڭ 84-ءى وسى پارتياعا تيەسىلى. رەسەيدەگى «ەدينايا روسسيا»، تاجىكستانداعى «تحدپ»، ازىربايجانداعى «جاڭا ءازىربايجان»، ۋكرايناداعى «پارتيا رەگيونوۆ» قىتايداعى كوممۋنيستىك، ارمەنياداعى رەسپۋبليكاشىلدار پارتيالارىمەن ساياسي بايلانىسى بار پارتيا.

«اق جول» پارتياسى 2002 جىلى قۇرىلعان. 260 مىڭعا جۋىق، وسك مالىمەتىنشە 180 مىڭعا جۋىق مۇشەسى بار. ماجىلىستەگى 107 ورىننىڭ 7-ەۋى وسى پارتيانىڭ وكىلدەرىنە تيەسىلى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءماجىلىستىڭ ءۇشىنشى شاقىرىلىمىنا 2 دەپۋتات كىرگىزگەن. ال 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا پارتيا اتىنان ءاليحان بايمەنوۆ سايلاۋعا ءتۇستى. 1,61 پايىز داۋىس جيناپ، 3-ورىن العان. اق جول – ليبەرالدار پارتياسى سانالادى.

كوممۋنيستەر پارتياسى 2004 جىلى قۇرىلعان پارتيا. دالىرەك ايتساق، سول كەزدە رەسمي تىركەۋدەن ءوتىپ، ساياسي پروتسەسستەرگە ارالاسا باستادى. كەي مالىمەتسە سۇيەنسەك، 100 مىڭنان استام مۇشەسى بار. ماجىلىستەگى 107 ورىننىڭ 7-ەۋى كوممۋنيستەرگە تيەسىلى.

2004 جىلعى ءماجىلىس سايلاۋىندا 1,98 پايىز جيناعان. ال 2007 جىلى پارتيا ماجىلىسكە وتكەن جوق. سايلاۋدا جەڭىلىپ قالدى. 2012 جىلعى سايلاۋدا 7,19 پايىز داۋىس جيناپ، ماجىلىسكە بارعان. 2011 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا كوممۋنيستەر جامبىل احمەتبەكوۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولدادى. ءسويتىپ، احمەتبەكوۆ سايلاۋعا تۇسكەن. جالپى بۇل پارتيا – ماركسيزم-لەنينيزم، كوممۋنيزم يدەولوگياسىن ۇستاناتىن پارتيا.

ماجىلىستەگى ءۇش پارتيا وسى، مىنە. بۇلاردان وزگە رەسمي تىركەۋدەن وتكەن تاعى ءۇش ساياسي پارتيا بار. ەندى سولار تۋرالى از كەم ايتا كەتەيىك...

«اۋىل» پارتياسى 2002 جىلى تىركەۋدەن وتكەن. ال 2003 جىلى قايتا تىركەۋگە تۇردى. ونىڭ توراعاسى ءالي بەكتاەۆ قازىر سەنات دەپۋتاتى. 2007 جىلى ءماجىلىس سايلاۋىنا قاتىسقان. 1,51 پايىز داۋىس الىپ، پارلامەنتكە وتپەي قالدى. ال 2011 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا بۇل پارتيا ۇمىتكەر شىعارعان جوق. 2012 جىلى دا ءماجىلىس سايلاۋىنا تۇسكەن. ول جولى 1,19 پايىز داۋىس جينادى.

2015 جىلى «اۋىل» پارتياسى مەن قازاقستاننىڭ پاتريوتتار پارتياسى بىرىكتى. بۇل سوتسيال-دەموكراتتىق باعىتتى ۇستىناتىن پارتيا.

«جسدپ» (جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتتار) پارتياسى 2006 جىلى قۇرىلىپ، 2007 جىلى تىركەۋگە تۇرعان. قازىر 140 مىڭنان استام مۇشەسى بار.

2007 جىلى «ناعىز اق جول» قدپ مەن جسدپ كۇش بىرىكتىرىپ، «ادىلەتتى قازاقستان» قوزعالىسىن قۇردى. 2007 جىلى ءماجىلىس سايلاۋىنا ءتۇستى. بۇل جولى پارتيا 4,54 پايىز داۋىس جيناپ، پارلامەنتكە وتكەن جوق. سول جىلى «ناعىز اق جول» جسدپ قۇرامىنان شىقتى.

2008 جىلى جسدپ «حالىق كەڭەسىن» قۇردى. وعان 30 سايافسي پارتيا مەن ۇيىمدار قاتىستى. ال 2009 جىلى «ازات» پارتياسى، كوممۋنيستەر پارتياسى، جسدپ مەن تىركەلمەگەن «العا» پارتياسى كۇش بىرىكتىردى. 2009 جىلى «ازات» پارتياسى جسدپ قۇرامىنا قوسىلدى.

2012 جىلى پارتيا  ءماجىلىس سايلاۋىنا تاعى ءتۇستى. بۇل جولى پارتيا 1,59 پايىز داۋىس جينادى. پارلامەنتكە كىرە المادى. جسدپ 2011 جىلى دا، 2015 جەىلى دا پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسقان جوق. ال 2016 جىلى ءماجىلىس سايلاۋىنا قايتا ءتۇستى. 1,18 پايىز داۋىس جيناپ، پارلامەنتكە تاعى وتپەي قالدى.

«بىرلىك» پارتياسى 2013 جىلى تىركەۋدەن وتكەن. بۇل پارتيا تۋرالى ماعلۇمات وتە از. «ادىلەت» جانە «رۋحانيات» پارتيالارى بىرىگىپ قۇرعان پارتيا. 2016 جىلى ءماجىلىس سايلاۋىنا قاتىسقان. 0,29 پايىز داۋىس جيناپ، پارلامەنتكە وتكەن جوق. بۇل ەكوسوتسياليزم باعىتىن ۇستاناتىن پارتيا.

قازىرگى تاڭداعى قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن ساياسي پارتيالار وسى. 28 جىل بويى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە بەلسەندى جۇمىس جاساعان وزگە دە پارتيالار بولدى.

بۇرىن تىركەۋدە بولىپ، كەيىن تاراتىلعان پارتيالار:

قازاقستاننىڭ اگرارلىق پارتياسى،

قازاقستاننىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى،

"ادىلەت" دەموكراتيالىق پارتياسى،

قازاقستاننىڭ ازاماتتىق قوعام پارتياسى،

"قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسسى" پارتياسى،

قازاقستاننىڭ پاتريوتتار پارتياسى،

قازاقستاننىڭ حالىقتىق-رەسپۋبليكالىق پارتياسى،

"اسار" رەسپۋبليكالىق پارتياسى،

قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى،

"رۋحانيات" پارتياسى،

قازاقستانىنڭ سوتسياليستىك پارتياسى.

تىركەلمەگەن پارتيا:

قازاقستاننىڭ پيراتتىق پارتياسى.

قىزمەتى زاڭمەن شەكتەلگەن، تىيىم سالىنعان پارتيالار:

حيزب ۋت-تاحرير ءال-يسلامي،

"العا" پارتياسى.

تۇيىندەيىك. قازاقستان پارلامەنتى – قوس پالاتالى پارلامەنت. تومەنگى پالاتا – ءماجىلىس، جوعارعى پالاتا – سەنات. ءبىز بۇگىن ءماجىلىس تۋرالى ايتتىق. ماجىلىستەگى كوپ پارتيالى جۇيە تۋرالى، قازاقستانداعى ساياسي پارتيالار تۋرالى اڭگىمە قوزعادىق.

راسىندا، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ پارمەنىمەن پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ءىسى قارقىندى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇگىندە پارلامەنت تەك زاڭ شىعارۋشى ورگان عانا ەمەس،  ەلدەگى كادرلىق ساياساتقا تىكەلەي ارالاسىپ وتىرعان ساياسي ينتستيتۋتقا اينالدى. پرەزيدەنت پرەمەر-ءمينيستردى، ۇلتتىق بانك توراعاسىن، باس پروكۋرور مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىن پارلامەنتتىڭ كەلىسىم بەرۋىمەن تاعايىندايدى، جوعارعى سوت توراعاسى مەن سۋديالارى، باسقا دا لاۋازىمدى تۇلعالار دەپۋتاتتاردىڭ كەلىسىمىمەن سايلانىپ، قىزمەتتەرىنەن بوساتىلادى. ال 2012 جىلى كوپ پارتيالى جۇيەگە كوشكەلى بەرى بۇل ينستيتۋتتىڭ ىقپالى ارتپاسا، كەمىگەن جوق.

قازىرگى تاڭدا ماجىلىستە ءۇش ساياسي پارتيانىڭ بارىن ايتتىق. كوپ پارتيالىلىق دەدىك قوي. بۇل جالپى - مەملەكەتتە ءۇش، ءتىپتى بولسا ودان دا كوپ ساياسي پارتيالاردىڭ باسەكەلەسە وتىرىپ جۇمىس جاساۋى. ال كوپ پارتيالىلىقتىڭ قازاقستاندىق فورماسى - دەموكراتيالىلىقتىڭ ەلەمەنتى دەگەندى ايتۋعا ابدەن بولادى.

الدا پرەزيدەنت سايلاۋى كەلە جاتىر. ونان سوڭ، ىلە-شالا پارلامەنت سايلاۋى وتەدى. قازاقستانداعى رەسمي تىركەلگەن 6 ساياسي پارتيانىڭ الداعى سايلاۋلارعا بەلسەندى ارالاساتىنى تۇسىنىكتى. سولاي بولۋى كەرەك تە. سەبەبى، ساياسي پارتيالاردىڭ ەڭ باستى يدەولوگيالىق ءرولى – ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ، ساياسي-الەۋمەتتىك ءام ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جولىن ايقىنداۋ، ەتنوس ارالىق ءام قوعامدىق تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى بولۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مەريتوكراتيالىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسۋ ت.ب. ءدال وسىنداي اشىق ءارى ناعىز ساياسي باسەكەنى جاساۋ ءۇشىن بىزدە بارلىق مۇمكىندىكتەر بار. وسىمەن ءتامام.

ەرعالي بەرىكۇلى

Abai.kz