"قاراقۇسوۆا قازاقتارعا قاتتى وكپەلەپتى" دەگەن جەل ءسوز جەلىدە جەلدەي ەسىپ جۇرگەن سوڭ، قارادىق، تاعى. سويتسەك، راس ەكەن. وكپەلەپتى. "قازاقشامدى قازاقتار مازاق قىلدى" دەپتى. سوۆەتتىڭ ۋاعىندا تۋعانىن سىلتاۋ قىپ، "ەندى تەك ورىسشا سويلەيمىن" دەپتى، انە. ءسوزىن بۇرمالامايىق. ءوزى نە ايتتى، سونى جازايىق، الدىمەن.

«ەتو وپيات توجە ساموە... تەك قانا ورىسشا ايتام. نۋ نەت ينتەرنەتتە سولاي ءجۇر عوي... چتو ۆوت، قاراقۇسوۆا قازاق ءتىلىنى بىلمەيدى. ول مەنىكى كىنالىم ەمەس. ساعات وقىدىق تاعى...».

بۇرىنداعى «اۋزىما جالاڭداتىپ ءتىلدى بەردىڭ، ىرزىعىن تەرىپ جەسىن، ولمەسىن دەپ» دەپ كەلەتىن توعجاننىڭ «گوي-گويى» بار ەدى عوي. ال بۇل ەندى گۇل اپانىڭ «گوي-گويى». تەك قاراقۇسوۆانىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋى ءوز باسىنا تاياق بوپ ءتيىپ جاتىر-اۋ...

جالپى ءبىز وسىعان دەيىن گۇلجان قاراقۇسوۆا تۋرالى كوپ جازدىق. ونىڭ شاتا تىلدە شاتىپ-پۇتىپ سويلەگەن سوزدەرىن دە سىنادىق. «كەمپىر-شالدارعا پانسيونات سالۋ كەرەك» دەگەنىن دە سوكتىك. «ءبىزدىڭ سوۆەت وداعى» دەگەنى ءۇشىن دە شۇيلىكتىك. ءبارىن جازدىق.

تەك وسى ءار كەز تىلشىلەردىڭ سۇراعىنا ءتىلىن سىندىرىپ، ەجىكتەسە دە قازاقشا جاۋاپ بەرۋگە تىرىساتىنى ءۇشىن ءىشىمىز جىلى تارتاتىن.

راس، قاراقۇسوۆانىڭ قازاقشاسىنا كۇلە قاراپ، كەلەمەج قىلعاندار بولدى. «ءبىر بالا دا، ەكى بالا...» دەپ بىلدىرلاعانىنا كۇلكىڭ كەلەدى-اق، ارينە. بىلتىر ءوزىنىڭ قازاقشاسىنا كۇلگەندەرگە قاراقۇسوۆا: «قازاق ءتىلىن ۇيرەنە بەرەمىن. بىراق ءتىلدى ۇيرەنىپ جۇرگەنىم ءۇشىن قولداۋ كەرەك. ەندى عانا باستادىم. نەگە؟ سەبەبى، 50 جىل بويى مەن ورىس تىلىندە ويلاپ، وقىپ، جۇمىس جاسادىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.

زەينەتكە جەتكەن جاسىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، جۋرناليستەرگە قازاق تىلىندە سويلەۋگە تىرىسۋىن قولداعاندار بولمادى ەمەس، بولدى.

جالپى گۇلجان قاراقۇسوۆا ساۋاتتى ءارى بىلىكتى مامان دەيدى بىلەتىندەر. ەكونوميست. عىلىم دوكتورى. پروفەسسور. 16 جىل بويى دەپۋتات. سەناتتى دا كوردى، ءماجىلىستى دە كوردى. ءبىر جىلدارى مينيستر دە بولدى. 3 بالاسىنان 8 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان اجە. 3-4 وردەن، 7-8 مەدالى بار. قىزمەتىنە قاراساڭ، ساۋاتىنا شەك كەلتەرگىڭ جوق. كەيدە، ەكىنىڭ-ءبىرى ايتا المايتىن ماسەلەلەردى ءماجىلىستىڭ مىنبەرىنەن باتىل ايتادى. ال كەيدە «اۋزىم اپامدىكى ەدى» دەپ قويعان جەردەن سالىپ قالاتىنى تاعى بار.

قاراپ وتىرساق، پارلامەنت سايتىنداعى ءومىربايانىندا «اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن» دەپ جازىپ قويىپتى. دەمەك، ءتىل ۇيرەنۋگە قابىلەتتى ادام. ەندەشە نەگە ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىن، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇيرەنە الماي ءجۇر دەيمىز...

انىعىندا «ەندى تەك ورىسشا ايتامىن» دەگەن قاراقۇسوۆا پارلامەنتتەگى مەملەكەتتىك تىلدەن بەزىنگەن، قازاقشا سويلەۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان جالعىز دەپۋتات ەمەس. سويلەگىسى كەلمەيتىن، كەلسە دە سويلەي المايتىن دەپۋتاتتار قانشاما؟!

ءماجىلىستىڭ VI-شاقىرىلىمىنداعى ۇلى وزگە دەپۋتاتتاردى الدىمەن ءتىزىپ شىعالىق. ولار:

يرينا ارونوۆا،

گالينا بايماحانوۆا،

ۆلاديمير بوجكو،

سۆەتلانا بىچكوۆا،

سەرگەي زۆولسكي،

ناتاليا جىلقىشيەۆا،

سەنەجاننا يماشەۆا،

پاۆەل كازانتسەۆ،

رومان كيم،

يۆان كليمەنكو،

ەۆگەني كوزلوۆ،

ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ،

ماگەررام ماگەرراموۆ،

نارينە ميكاەليان،

احمەد مۋرادوۆ،

ەكاتەرينا نيكيتينسكايا،

ۆاسيلي ولەينيك،

ارتۋر پلاتونوۆ،

البەرت راۋ،

سەرگەي سيمونوۆ،

يرينا سميرنوۆا،

الەكساندر سۋسلوۆ،

يۋري تيموششەنكو،

يرينا ۋنجاكوۆا،

شاكير حاحازوۆ،

تاراس حيتۋوۆ،

ميحايل چيركوۆ،

پەتر شاراپاەۆ،

گەننادي ششيپوۆسكيح،

ولگا شيشيگينا،

گلەب ششەگەلسكي،

تاتيانا ياكوۆلەۆا.

پالەن جىلدا ەكى-اۋىز ءسوز قازاقشا ايتقان بولار دەگەن ۇمىتپەن، سويى قازاقتاردى تىزىمدەپ جاتپادىق. ۇلتارالىق ازاردىقتى تۋدىرۋ دا ويىمىزدا جوق. بۇلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى. قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانىندا جۇمىس جاسايتىن ادامدار. وسى ازاماتتاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە مۇدىرمەيتىن جالعىز ادام – گەننادي ششيپوۆسكيح شىعار، ءبىر بىلسەك. گەننادي قايسىبىر جىلى ءتىپتى، قازاقشا بىلمەيتىن قازاق ءمينيسترى قالمۇحامبەت قاسىموۆقا شۇيلىككەن.

وتكەن جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە قازاقشا سويلەڭدەر دەپ تاپسىرما بەرگەندە نارينە ميكاەليان، ماگەررام ماگەرراموۆ پەن يرينا ۋنجاكوۆانىڭ ءتىل سىندىرىپ، قازاقشا سويلەگەنىن كوردىك. باسقالارى شە؟ قاشان، قاي جەردە سويلەدى، قازاقشا؟ بالكىم ءبىز ەستىمەگەن شىعارمىز. كورمەگەن-بىلمەگەن شىعارمىز...

ءماجىلىستىڭ سوڭعى سايلاۋ 2016 جىلى بولدى. سودان بەرى 3 جىل ءوتتى. وسى ازاماتتاردىڭ قايسىسى قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاق تىلىندە سۇراق قويدى؟

مەملەكەتتىڭ اتا زاڭىندا، 7-باپتا  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوز تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. ول از دەسەڭىز، 1997 جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭ بار. سول زاڭنىڭ 4-بابىندا: «مەملەكەتتiك تiل - مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى» دەپ جازىلعان.

ال ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار «ەندى تەك ورىسشا سويلەيمىن» دەگەندى بەدىرەيىپ تۇرىپ بەتىڭىزگە ايتادى. سوندا دەپۋتاتتار ءۇشىن جوعارىداعى زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋ مىندەتتى ەمەس پە؟

2018 جىل. ۇكىمەتتە ەسەپ بەرگەن قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى قازاقستان حالقىنىڭ 83,1 پايىزى قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەنىن ايتتى. بۇل شىندىق. بۇل فاكتى. بۇل ستاتيستيكا. قوعام قازاقىلاندى. مەملەكەت قازاقتىلدى بولدى. قازاق ءتىلى – دومينانتتى تىلگە اينالدى. ەندى سول مەملەكەتتىڭ دەپۋتاتتارى دا قازاقشا ۇيرەنەتىن ۋاقىت جەتتى.ويتكەنى - اۋديتوريا قازاق تىلىندە سويلەيدى.

ءارىسىن ايتپاي-اق، قويايىق. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا بيىل 28 جىل. اعىلشىن ءتىلىن 6 ايدا ۇيرەنۋگە بولادى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن – 28 جىل جەتپەي مە، سوندا؟ وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس جاساپ، نان تاۋىپ جۇرگەن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋى مىندەت.  مەملەكەتتىك ءتىل ەمتيحانى – پرەزيدەنتتەن عانا ەمەس، بارلىق لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردەن الىنۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى! قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، قازاق تىلىندە سويلەمەيتىن دەپۋتاتتار ورىندارىن بوساتۋى ەندى تالاپ!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz