دميتري ۆەرحوتۋروۆ دەيتىن تاريحشىنى ەستىگەندەرىڭىز بار ما؟ ءاي، قايدام. ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىندەي ايدىك ادام ەمەس. سوندىقتان بولار، ءبىز دە بىلمەپپىز. سويتسەك، وسىنداي ءبىر ادام بار ەكەن. سويى بىزدەن ەمەس – ورىستان. "بۇل كىم، نەعىلعان ادام، ءوزى قايدا تۇرادى؟" دەدىك. دەدىك تە ينتەرنەتتەن ىزدەدىك. سويتسەك، 1981 جىلى رەسەيدىڭ كراسنويار ايماعىندا تۋعان ەكەن. قازىر دە رەسەيدە تۇراتىن كورىنەدى. ءوزى جازۋشى، ءوزى تاريحشى، ءوزى شىعىستانۋشى، ءوزى ەكونوميست، ءوزى رەسەيدىڭ قوعام قايراتكەرى، ءوزى جۋرناليست، ءوزى بلوگەر، نەسىن سۇرايسىز، سۇمدىق اتاقتى ادام-مىس.

2001 جىلى جازۋشىلىققا قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، قولىنا قالام ۇستاعان كورىنەدى. سودان بەرى ونشاقتى كىتاپ جازىپ تاستاپتى. ۆەرحوتۋروۆتىڭ ينتەرنەت دۇكەندە ساتىلىمدا تۇرعان «ستالينيانا»، «ستالين جانە ەۆرەي»، «ستالين جانە ايەلدەر» سەكىلدى كىتاپتارىنىڭ اراسىنان كوزىمىزگە «اشارشىلىق» اتتى ەڭبەگى وتتاي باسىلدى. 1932-33 جىلدارداعى قازاققا قاساقانا جاسالعان اشتىق تۋرالى جازىپتى. ول ارينە، قازاقتىڭ 3/1-ءىن جالماعان سول ءبىر زۇلماتقا ورىستىڭ كوزىمەن قارايتىنى تۇسىنىكتى. جالپى بۇل ادام 2005 جىلدان بەرى وا ەلدەرى تۋرالى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تۋرالى جازا باستاپتى.

سول ۆەرحوتۋروۆ وتكەندە «كاراۆانعا» پىكىر بەرىپ، ءسوز الىپتى. «قازاقستاندىقتار 31 مامىردىڭ قانداي كۇن ەكەنىن نەگە بىلمەيدى» دەپتى. «جالپى بيلىك مويىنداعان بۇل كۇنگە ەرەكشە ماڭىز بەرۋ كەرەك پە ءوزى؟» دەپ كوسىلىپ سويلەپتى. جالپى ستاليندىك رەپرەسسيا  مەن قولدان جاسالعان اشتىقتا قانشا قازاقتىڭ شەيىت كەتكەنى، قانشا قازاقتىڭ بوسىپ كەتكەنى تۋرالى تاريحشىلار تالاي مارتە جازدى. ونى ءبىزدى قويىپ، الەم حالىقتارى مويىندادى. سويتە تۇرا ۆەرحوتۋروۆ 31 مامىرداعى قازاقتىڭ ازا تۇتۋ كۇنىنە كەكەسىنمەن قارايتىنىن اشىق مالىمدەگەن. وسى قۋعىن-سۇرگىنگە رەسەي ەمەس، قازاقتىڭ ءوزى كىنالى دەگەندى ايتادى. ءبىز ارتىق ءسوز شىعىنداپ جاتپايىق. ء"سوزىمدى بۇرمالادى" دەپ كولگىرسىتپەۋ ءۇشىن بۇل جولى سول ۆەرحوتۋروۆتىڭ ايتقاندارىن سوزبە-ءسوز اۋدارىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

«الدىمەن بىزگە ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا تەرەڭ ۇڭىلمەي جاتىپ ازا تۇتۋدى ۇسىنعانىنا نازار اۋدارايىق. نە ءۇشىن؟ سول جىلدارى قازاق ينتەلليگەنتسياسىن ناقتى نە ءۇشىن ايىپتاعانى، ناقتى قانداي باپتارمەن سوتتاعانى، جالپى ولاردىڭ تەرگەۋ ءىس قاعازدارىندا نە جازىلعانى قىزىق قوي... ءبىز اقىرى بۇل ءىستى قولعا العان ەكەنبىز، وندا بارلىعىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەۋىمىز، بۇل پروتسەسستىڭ بارلىق استارىنا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ماسەلەنى قازىر وسى مازمۇندا كوتەرۋدىڭ وزىندە ازداعان وتىرىك بار.

قازىر بىزگە قۇددى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ باسىم كوبى رەپرەسسيا قۇربانى بولعانداي كورسەتىپ، سول پىكىرمەن ساناستىرىپ وتىر. ياعني، قازاقستان ينتەلليگەنتتەرىنەن ايىرىلىپ قاپ، سوندىقتان ەلدىڭ مادەني ساۋاتى تومەندەگەن. الايدا بۇل وتىرىك. سول جىلدارى قازاقستاندا ءبىلىم، عىلىم مەن مادەنيەت قارىشتاپ دامىدى. 1934 جىلى قازاقستاننىڭ سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعى قۇرىلدى. ول وداق 1939 جىلى ەكىنشى رەت، 1954 جىلى ءۇشىنشى رەت سەزد وتكىزدى.  رەپرەسسيا جىلدارىندا وداقتى ءسابيت مۇقانوۆ باسقاردى. مۇقانوۆتى قازىر قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دەپ تانيدى. سوۆەت جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ مادەني دامۋىنىڭ دالەلى رەتىندە بارلىق فاكتىلەردى ءتىزىپ وتىرماي، وسى جەردەن توقتايىن.  

ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ الماي جاتىپ، ازا تۇتۋ دەگەننەن مەن قانداي دا ءبىر استار ىزدەيمىن. اناۋ اشتىققا قاتىستى دا سولاي بولعان. اۋىل بەلسەندىلەرىنىڭ، ۇجىمداستىرۋ قاھارماندارى مەن مال-جانىن تارتىپ العانداردىڭ ۇرپاقتارى دا ءىستىڭ ءمان-جايىنا ۇڭىلمەي جاتىپ، كىم-كىمنەن تارتىپ العانىن بىلمەي جاتىپ ازا تۇتۋدا. مەنىڭشە، بۇل ماسەلە دە وسى سەكىلدى.

ەگەر تەرگەۋ ماتەريالدارىن ءجىتى زەرتتەيتىن بولساق، مەنىڭشە بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كەشەگى اتالارى تۋرالى كوپتەگەن جاڭا مالىمەتتەرگە قول جەتكىزەر ەدىك. سول كەزدەگى بيلىككە جاعىمپازدانۋ جولىنداعى سۇمدىق تارتىستىڭ تاڭ قالارلىق كورىنىستەرىنە كوز جەتكىزەر ەدىك. كسرو كەزىندە ينتەلليگەنت دەپ – تەك كومپارتيا تاراپىنان مويىندالعان ادامدى عانا اتايتىن. ول ادام اۋىر جۇمىستان بوساتىلاتىن. جاقسى جالاقىسى مەن پاتەرى ت.ب. كوپتەگەن يگىلىكتەرى مەن ارتىقشىلىقتارى بولدى. مىنە، سول جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن، پارتيانىڭ جەڭىلدىكتەرىن الۋ ءۇشىن جۇرت بارلىق نارسەگە دايىن بولدى. ءتىپتى، جولىنداعى باسەكەلەستەرىنىڭ كوزىن جويۋعا باردى. سول ءۇشىن جالا جاۋىپ، ارىز جازۋعا ماقۇل بولدى.

سوندىقتان، اقىرى وسىنداي ارنايى كۇندى بەلگىلەگەن ەكەن، وندا بۇل «جالا جابۋ مەن ارىز جازۋ ارقىلى الەۋمەتتىك جاعدايعا جەتۋدىڭ ۇيات» ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ماعىناسىندا عانا بولۋى كەرەك جانە ناقتى ۇلگىلەرىن كورسەتۋ كەرەك.

ارينە، ماسەلە ناقتى دەرەككوزدەردەن جەتپەگەن، انىق زەرتتەلمەگەن بولسا، وندا ءسىزدى وپ-وڭاي الداۋى مۇمكىن. ميىن بوس سوزبەن ۋلاماي، ارحيۆكە بارىپ زەرتتەپ وتىراتىن ادامدار تابىلا قويۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا ماقساتتى تۇردە «ماسەلەنىڭ مانىنە ۇڭىلمەي جاتىپ ازا تۇتۋ» پروپوگانداسى جاسالىپ جاتىر.

سول سەبەپتى دە، ۇلتتىق جادىنى جاڭارتۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى زەرتتەۋ وتە ماڭىزدى. ءيا، بۇل كەيبىرەۋلەر ءۇشىن كەلەڭسىز جۇمىس بولۋى مۇمكىن. ءوز اتالارى تۋرالى بولعاندىقتان، كەيبىرەۋلەر ءۇشىن بۇل ۇسىنىس ۇناماۋى دا مۇمكىن. الايدا بۇل تۋرالى ءبىلۋ كەرەك. ەڭ قۇرىعاندا سول كەزدەگى جالا جابۋ مەن ارىزدانۋ ايلاسىن بۇگىنگى قوعامدا قولدانباۋدىڭ قامى ءۇشىن، قوعامنىڭ مۇنداي جاعدايلارعا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋى ءۇشىن ءبىلۋ قاجەت».

بۇل جاڭاعى دميتري ۆەرحوتۋروۆ دەگەن بىلگىشتىڭ جازعانى ەكەن. سالىستىرىپ وقيمىن دەگەندەر ءۇشىن، ورىس تىلىندەگى سىلتەمەسى مىنە:

ءتۇيىن. دميتري ۆەرحوتۋروۆ دەيتىن ورىس تاريحشىسىنىڭ پىكىرى وسى. ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ بولعانىن، اشتىقتىڭ قولدان جاسالعانىن جوققا شىعارا الماي امالى تاۋسىلعان ورىس تاريحشىسى، ەندى «قازاق زيالىلارى تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە ارىز جازدى» دەپ قۋعىن-سۇرگىندى قازاقتىڭ ءوزى جاساعان ەتىپ جىبەرىپتى. بۇعان جاۋاپتى جۋرناليست ەمەس، قازاق تاريحشىلارى بەرۋ كەرەك... سوندىقتان دا ۆەرحوتۋروۆتىڭ پىكىرىن سوزبە ءسوز اۋدارىپ بەردىك. ارى قاراي، وي قوزعاپ، پىكىر تۇيىندەۋ، تويتارىس بەرۋدى ءسىزدىڭ ەركىڭىزگە قويدىق، وقىرمان.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz