مىرزان كەنجەبايدىڭ «اباي جولى» ۇلى شىعارما ەمەس» دەگەنى ۇلكەن ءبىر تالداۋدىڭ قورىتىندىسى بولار دەپ ويلاسام، 341 سوزدەن تۇراتىن، اركىمنىڭ ايتقانىن ء(وز ويى جوقتىڭ تىرلىگى) جيناعان ەسالاڭنىڭ ساندىراعى ەكەن. بۇدان كەيىن مىرزاندى ادەبيەتكە قاتىسى بار ادام دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ورىنسىز جانە وسىنداي قىزمەتكەرى بار «مادەنيەت» جورنالىنىڭ سوڭعى 30 جىلدا تيراجىنىڭ ءجۇز ەسەگە ءتۇسىپ كەتكەنىنە تاڭ قالۋعا بولمايدى.

جالپى، ونىڭ جەكە باسىندا مەنىڭ ەشقانداي ءىسىم جوق، بىراق وعان م.اۋەزوۆتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ 20 جاسىندا جازعان «فيلوسوفيا نەگىزدەرى» وچەركىن، «بۇركىتشى»، «كوكسەرەك» اڭگىمە-پوۆەستەرى مەن درامالىق تۋىندىلارى، «قاراش-قاراش...» ت.ب. وقۋى كەرەك بولار. سەبەبى، 3-ءشى سىنىپتاعى ۇلىم عالىمبەك «بۇركىتشىنى» وقىعاننان كەيىن كوپ سوزدەردى تۇسىنبەيتىنىن ايتتى. وندا، قايتا وقىپ، تۇسىنبەگەن سوزدەردىڭ استىن سىز دەدىم. ول 200-دەن استام ءسوزدىڭ استىن سىزدى. ەگەر مىرزان، 9 جاسار بالا سياقتى «اباي جولىن» تۇسىنبەدىم دەپ، شىنىن ايتسا، ءبىز ونى تۇسىنەر ەدىك؟!

«اباي جولىنىڭ» سوڭعى تومىنداعى قازاقتىڭ شارۋالارى مەن ورىستىڭ مۇجىقتارى بىرىگىپ بايلارمەن توبەلەسەتىن جەرلەرىن رەسپۋبليكا كومپارتياسىنىڭ ءبولىم باسشىسى ءادي ءشارىپوۆتىڭ، «روماندا حالىقتار دوستىعى مەن ينتەرناتسيوناليزم جوق...» دەگەسىن قوسقانىن بارلىعى بىلەدى. بىراق، ودان ۇلى شىعارما قۇنىن جويمايدى.

كەلەسى، بۇل رومان-ەپوپەيا كوشپەندىلەر وركەنيەتىن الەمگە تانىتقان ۇلى شىعارما رەتىندە ءوز ورنىن الىپ، سول ستالين مەن حرۋششەۆتەردىڭ كەزىندە ونداعان تىلدەرگە اۋدارىلىپ، مەملەكەتتىك جانە لەنيندىك سىيلىق الدى. بۇل سىيلىقتاردى الاردا قازاقستان باسشىلىعىنىڭ دا ارالاسقانى بەلگىلى.

باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ بىرەۋى (ل.اراگون بولار) «ەگەر ءسىز «اباي جولىن» وقىماساڭىز، وندا ەشتەڭە بىلمەيسىز...» دەگەن ەدى. گەرولد بەلگەر وسى شىعارما تۋرالى، شەكسپيردىڭ شىعارمالارىنىڭ ءسوز بايلىعى 16600, اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىندا» - 18800, تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگىندە» - 22400 سوزدەن تۇرادى» دەيدى.

1940-1950 جىلدارى لەونوۆ، سوبولەۆ، سيمونوۆ، فادەەۆ، چاكوۆسكي ت.ب.، قسرو جازۋشىلار وداعىنداعى 20-دان استام ەڭ مىقتى جازۋشىلار مەن سىنشىلار وسى رومان جازىلۋى بارىسىندا، وعان ءارتۇرلى قىرىنان اتسالىستى. مىسالى، الەكسەي تولستوي قارسى بولدى... باسىندا، «اباي جولىن» جازۋعا بىرگە اتسالىسقان سوبولەۆ سوڭىنان سۋىپ قالدى... (وسى ۇلى شىعارمانىڭ جازىلۋى كەزىندەگى شىرعالاڭ تۋرالى «ليتەراتۋرنايا روسسيا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۆياچەسلاۆ وگرىزكونىڭ «اقيقات» جورنالىنىڭ 2018ج.№10-11-لەرىندەگى «اۋەزەۆ اۋەزەسى» دەگەن ماقالادان تولىق وقۋعا بولادى).

ماسەلە تەك مىرزاندا عانا ەمەس، ول قالاي بولعاندا دا گەتەنىڭ، «ەرجەگەيلى الىپتىڭ يىعىنا شىعىپ تۇرسا دا، ونداي بولا المايدى» دەگەنىن تۇسىنەتىن بولار.

وتكەن جىلى مۇقاڭ (شاحانوۆ) اۋرۋحانادا جاتىر دەپ ەستىگەسىن ءحالىن بىلەيىن دەپ قوڭىراۋ شالسام، ول امان-ساۋلىقتان كەيىن، «ماڭىزدى مالىمدەمە جاسايىن دەپ جاتىرمىن. ونىڭ ىشىندە اۋەزوۆ ت.ب. بار» دەگەندى ايتتى. مەن، «باسقالاردى بىلمەيمىن، بىراق م. اۋەزوۆتى قوزعاماي-اق قويىڭىز» دەدىم. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن مۇقاڭ قوڭىراۋ شالىپ مالىمدەمە تۋرالى ءوز ويىندا قالعانىن ايتتى... سول مالىمدەمەنىڭ سوڭى جازۋشىلار وداعىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ماسقارا پلەنۋمعا ۇلاستى.

جالپى، بۇل بىرنەشە جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. وعان، مۇرات اۋەزوۆ اعامىز دا «جاس الاشتا» تولىققاندى جاۋاپ بەرگەن. بىراق، مۇحتار اعامىز (شاحانوۆ), «1980 جىلدارى جوعارعى كەڭەستە دەپۋتات بولعاندا ۇقك باسشىسىنا بارلىق ارحيۆتەردى اشۋ كەرەك دەگەندە، ول وندا اۋەزوۆتەن باستاپ بارلىعىنىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلەدى» دەگەندى نەگىزگە الىپ ءجۇر.

ۇلى جازۋشىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىنا بايلانىستى ماسەلە قايتادان كوتەرىلىپ وتىرعاندىقتان، وعان جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆ:

* 1920 جىلدارى الاش پارتياسىنىڭ ەڭ جاس مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولدى جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول ۇستانىمنان اينىعان جوق. ول ءۇشىن 1930ج. ەكى جارىم جىل تۇرمەگە وتىرىپ، ءوزى «قاتەلەستىم...» دەپ حات جازعاننان كەيىن بوساپ شىقتى;

*1933 جىلى «حان كەنە» درامالىق سپەكتالىن جازدى ء(بىزدىڭ تەاترلار ءالى كۇنگە قويعان جوق);

*1937ج. رەپرەسسيانىڭ كەزىندە ماسكەۋگە كەتىپ قۇتىلدى (تاشكەنت-لەنينگرادتا اسپيرانتۋرا);

*1938ج. احمەت بايتۇرسىنوۆ ءۇشىنشى رەت تۇرمەگە وتىرىپ كەلگەننەن كەيىن اۋەزوۆكە، «ءبىز ءبارىمىز كەتتىك، قازاق ادەبيەتىن ساعان تاپسىردىق» دەپ سەنىپ، امانات ەتتى;

*1940 جىلعا دەيىن ونىڭ اتىن اتاۋعا ءۇنسىز تيىم سالىندى;

*1940 جىلى «اباي» پەساسى اۋەزوۆ پەن سوبولەۆانىڭ اتىنان «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» جارىق كورىپ، سول جىلى ونى ا.توقپانوۆ ساحنالادى;

*سوعىس باستالعاندا اۋەزوۆ قازاقستانعا ورالدى;

*1946-47جج احماتوۆا مەن زوششەنكونى قۋدالاۋدان كەيىن، الماتى اتقامىنەرلەرى اۋەزوۆتىڭ ارتىنا ءتۇستى. 1947ج. قازاقستان كپ وك قارار قابىلداپ، وندا، «م.اۋەزوۆتىڭ بۋرزۋازيالىق-ۇلتشىلدىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاعان انتيكەڭەستىك ادەبي قىزمەتىنە تىكەلەي ماقساتتى تۇردە سيپاتتاما بەرىلمەدى» دەپ اتاپ ءوتىلدى;

*بۇل نەگىزسىز جالالارىنان قۇتىلۋ ءۇشىن اۋەزوۆ ي.ستالينگە حات جازدى;

*1948ج. «پراۆدا» گازەتىندە كولەمدى ماقالا جازىپ «ماناس» ەپوسىن جويىلىپ كەتۋدەن قۇتقاردى;

*1948-1950جج. ونىڭ الدىندا تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ تۇبىنە جەتكەن ح.ايداروۆا ت.ب. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ قولداۋىمەن م.اۋەزوۆتى «كەنەسارىنى جاقتاۋشى» دەپ ايىپتادى;

*1952ج. قانىش ساتباەۆ ت.ب. ءبىر توپ زيالىلارمەن بىرگە سەمەي اتوم پوليگونىنىڭ اشىلۋىنا نارازىلىق بىلدىرگەنى ءۇشىن قۋعىندالىپ، ماسكەۋگە قاشىپ قۇتىلدى;

*1957ج. قازاقستان بيلىگىنىڭ ىقپالىمەن جازۋشىلار وداعىندا م.اۋەزوۆكە قارسى ۇيىمداستىرىلعان شارا. وندا ءسابيت مۇقانوۆ، مالىك گابدۋللين (كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى) ت.ب. سويلەدى (ز.قابدولوۆ، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» ەستەلىك-رومان).

ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ قيىن دا قايعىلى، ادامعا قارسى رەپرەسسيالىق ساياسات ۇستانعان قوعامدا ءومىر سۇرگەن ۇلى جازۋشىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى ءالى جاۋابى تابىلماعان سۇراقتار كوپ؟! شاكىرتى قايىم مۇحامەتجانوۆ، ونىڭ ءبىر سەبەبى «شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنداعى كەزدەسۋدەن كەيىن بولدى» دەگەندى ايتادى. جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى رەتىندە زاۋىتقا كەزدەسۋگە بارعان مۇحتار ومارحانۇلى جينالىستاعى باسشىلاردىڭ ىشىنەن ءبىر قازاقتى كورمەگەسىن، باسشىلىققا ەسكەرتۋ جاسايدى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي ماسكەۋدە پىشاققا تۇسەدى. وعان دەيىن 1926 جىلدان بەرى فرۋنزە، دزەرجينسكيدەن باستاپ مىڭداعان تۇلعانى «و دۇنيەگە» وسىلاي كەتىرگەن بولاتىن. سونىمەن بىرگە 50-ءشى جىلدارداعى ك.بايسەيتوۆا مەن 1972ج. ش.ايمانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى قۇپيا ولىمدەرى اشىلعان جوق (اشىلمايتىن دا بولار).

تاعى ءبىر بولجام، ول نوبەل سىيلىعىن العان ميحايل شولوحوۆ (1957 ج.), بوريس پاستەرناكتارمەن (1963ج.) قاتار، سول سىيلىقتى الاتىنداردىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۇرۋى؟! ورىستار، ءوز جازۋشىلارىنىڭ سول سىيلىقتى الۋىنا قارسى بولماعانىمەن، قازاقتار بار بولمىسىمەن جانە رەسمي ماسكەۋ باسقا ۇلتتىڭ بۇل سىيلىقتى الۋىنا قارسى ەكەنى بەلگىلى.

قالاي بولعاندا دا، ءومىرى سەرگەلدەڭمەن وتكەن مۇحتار اۋەزوۆ ەل مەن ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن سوڭعى دەمىنە دەيىن كۇرەسىپ وتكەن ۇلى تۇلعا.

ال، «اباي جولى» - ول تۇركى حالىقتارىنىڭ الەم وركەنيەتى الدىنداعى مانداتى، الەم كلاسسيكاسىنداعى ۇلى تۋىندى.

اركىمنىڭ ءوز زامانى، ءوز ماقسات-مۇراتى، ءوز جولى، ءوز تاعدىرى مەن باقىتى، ءوزىنىڭ شىققان شىڭى بولادى... سوندىقتان، ارۋاقپەن الىسپاي، «اياز بي ءالىن، قۇمىرسقا (بي) جولىن بىلگەنى» دۇرىس بولادى.

«ءبىز اۋەزوۆتىڭ شاكىرتىمىز نەمەسە مەن «ابايتانۋشىمەن» دەپ بۇكىل ەلگە جار سالاتىنداردىڭ وسىندايدا كورتىشقانعا اينالۋى، ول بيشارا بولعان قازاق ادەبيەتى مەن ادەبي سىنىنىڭ تراگەدياسى.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz