كەشە، 20 ماۋسىم كۇنى «قازمەديا ورتالىعىنىڭ» كينوكونتسەرتتىك زالىندا قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى قىزمەتىنە جاقىندا عانا كىرىسكەن اقتوتى رايىمقۇلوۆا حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋىن وتكىزىپتى. ەلىمىزدەگى مادەنيەت، ونەر، سپورت، تىلدەردىڭ دامۋى جانە تۋريزم سالاسىنداعى اتقارىلعان جۇمىستاردى جىپكە تىزگەن جاڭا مينيستر «رەفورماتور» بولعىسى كەلەتىنىن بايقاتتى.

ءبىزدىڭ ەلدىڭ مينيسترلەرى قولىنا تىزگىن تيە سالا ءوز بىلگەنىن ىستەۋگە كىرىسەدى. وزىنەن بۇرىنعى باسشىنىڭ قاتەلىگىن تۇزەپ، حالىققا پايدالى ءىستىڭ باسىن شالسا «بارەكەلدى» ايتۋعا بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ «رەفورماتورلار» جەر ورتەپ اتىن شىعارۋعا اۋەس. ءبىلىم، دەنساۋىلىق، مادەنيەت، ەكونوميكا سالاسىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا جاڭا باسشى اۋىسقان سايىن باعدارلامالارى جاڭارىپ وتىرادى.

سونداي «رەفورماتورلاردىڭ» قاتارىنا سۋ جاڭا مادەنيەت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا دا قوسىلدى دەدىك. ءۇش جىل بويى ۆيتسە-مينستر بولعاندا ءۇنسىز وتىرعان اقتوتى راحمەتوللاقىزى باس مينيستر بولا سالا تەرميندەردى تەزگە سالۋعا كىرىستى. حالىققا ەسەپ بەرۋگە كەلگەن مينيستر حانىم حالىقارالىق تەرميندەردى قازاق تىلىنە اۋدارماي، تۇپنۇسقا بويىنشا الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

«حالىقارالىق تەرميندەردى قازاق تىلىنە قايتارۋ ءۇشىن تەرمينولوگيالىق قورعا مونيتورينگ جۇرگىزىلدى. وتكەن جىلدان باستاپ بۇرىن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان 3 300-نان استام جالپىعا بىردەي قابىلدانعان تەرمين مەن ۇعىم قايتا قارالىپ بەكىتىلدى.

ولاردىڭ 300-گە جۋىعى – حالىقارالىق تەرميندەر. مىسالى، «مۇراجاي» دەگەن ءسوز «مۋزەي» بولاتىن بولدى. مۇراعات – ارحيۆ، تاعى سونداي-سونداي نارسەلەر»، – دەدى رايىمقۇلوۆا.

سول قاتاردا، ازاتجول – ابزاتس، پايىز – پروتسەنت، سىنىپ – كلاسس، قۇرسىم – شينا،  تەڭگەرىم – بالانس، ءانۇران – گيمن، مۇقاممال – ينۆەنتار، اقاۋ – دەفەكت، شەگەندەۋ – دەماركاتسيا، مەيرامحانا – رەستوران، قيمىل – انيماتسيا، ال «الەۋەت»  دەگەن ءسوز «پوتەنتسيال»  بولىپ قايتا وزگەرەتىن كورىنەدى.

«ەندى مۇراجاي – «مۋزەي»، مۇراعات –«ارحيۆ» بولاتىن بولدى» دەپ ۇلت ءۇشىن ۇلاعاتتى جۇمىس تىندىرعانداي ءسۇيىنشى سۇرادى. بۇنداي شەشىم قابىلداۋلارىنا حالىقارالىق تەرميندەردى قازاق تىلىنە اۋدارۋعا بولمايدى دەگەن تۇسىنىكتەرى تۇرتكى بولعان كورىنەدى. وكىنىشتىسى، الەمدىك دەڭگەيدە قالىپتاسقان حالىقارالىق تەرمين مەن ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردى شاتاستىرىپ العان سەكىلدى.

ماسەلەن، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، «ارحيۆ» دەگەن حالىقارالىق تەرمين جوق ەكەن. بۇل ءسوزدىڭ تۇپنۇسقاسى «archive» بولۋى كەرەك. سول سەكىلدى «پروبلەما» ءسوزىنىڭ تۇپنۇسقاسى «problem» بولۋ كەرەك. ال «پروتسەنت» تەرمينى «رەr سەntو» دەگەن يتاليان سوزىنەن شىققان. بۇل ءسوز كەيىن لاتىندانىپ «رrو سەntوعا» اينالعان. ورىستار بۇل ءسوزدى نەمىستىڭ «رrوzەntى» ارقىلى قابىلداعان. ءبىز بولساق «پروتسەنت» دەگەن حالىقارالىق تەرمين، ونى مۇلدە اۋدارۋعا بولمايدى دەپ داۋ قۋىپ ءجۇرمىز. حالىقارالىق تەرمين دەپ جۇرگەن تاعى ءبىر ءسوزىمىز - «ابزاتس». بۇنىڭ تۇپنۇسقاسى نەمىستىڭ «Absatz» ءسوزى ەكەن. ولاردان ورىستار العان، ال ءبىز رەسەيدە قالاي جازىلسا، سولاي جازۋىمىز كەرەك دەپ ءجۇرمىز. دەمەك ءبىزدىڭ مينيستر قازاقشا اۋدارىلىپ، اينالىمعا الدەقاشان ەنىپ كەتكەن سوزدەردى قايتادان ورىس ءتىلىنىڭ ترانسليتەراتسياسىنداعى سوزدەرگە اۋىستىرعىسى كەلەتىن سەكىلدى.

ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر وزدەرى بىلمەيتىن نەمەسە وزدەرىنە ۇنامايتىن قازاق سوزدەرىن قىرقىپ تاستاۋعا قۇمار. ماسەلەن، «ارحيۆ» ءسوزى مينيسترگە مىڭ جەردەن ۇناعانىمەن، قازاققا كەرەگى مۇراعات ءسوزى. سول ءۇشىن بيلىك تىزگىنىندەگىلەر بىلەرمەندىككە سالىنىپ، ءوزىنىڭ انا تىلىنە مۇرىن شۇيىرە قاراماعانى ءجون. كوپتەگەن اعا بۋىن وكىلدەرى قازاقشاعا اۋدارىلعان تەرميندەرگە كۇلە قارايدى. قازاقشا ءسوز ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەگىدەي اسەرلى ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. مىسال ءۇشىن، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قازاقستان حالقىنا بەلگىلى ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءبىرى ءوزىن كومپوزيتور دەمەي، سازگەر دەپ اتاعاندارعا رەنىش بىلدىرگەنىن ايتۋعا بولادى.

حالىقارالىق تەرميندەردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ جانە حالىقارالىق اتاۋلاردى دۇرىس تاڭبالاۋ ماسەلەسى سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلە. اكىم-قارالاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە قاراي ءبىر جاقتى شەشە سالاتىن وڭاي ءىس ەمەس بۇل. «رۋحاني جاڭعىرامىز» دەپ تالپىنىپ وتىرعان قازاقستان ءۇشىن وسىنداي كەزدە وتكەن تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ، بۇرىنعى عالىمدارىمىز سالعان سارا جولعا كوز سالعان ارتىقتىق ەتپەيدى.

ماسەلەن 1922 جىلى قازاقستاندا جات سوزدەردى، ءپان اتاۋلارىن قازاقشالاندىراتىن كوميسسيا قۇرىلىپ، ونى احمەت بايتۇرسىنۇلى باسقارعان. كوميسسيا وزگە تىلدىك سوزدەردى قابىلداۋدا مىنا پرينتسيپتەردى باسشىلىققا العان:

ا) جات اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرگەندەي قازاق ءسوزىن الۋ;

ءا) وعان قولايلى قازاق ءسوزى بولماسا، تۇركى ءسوزىن الۋ;

ب) تۇركى ءسوزى دە تۋرا كەلمەسە، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرىپ، ەۋروپا ءسوزىن الۋ.

احمەت بايتۇرسىنۇلى تەرميندەردى قازاق تىلىنە قالاي اۋدارۋعا بايلانىستى «جات سوزدەردى باسقالار، ماسەلەن، ورىستار ءوز ءتىلىنىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرىپ العاندا، سولاي الۋعا ءبىزدىڭ دە قاقىمىز بار» دەگەن ەكەن. دەمەك، حالىقارالىق تەرمين تيسۋگە بولمايتىن قاسيەتتى قاعيدا دەگەن ءسوز جوق. ءار حالىق ءوز تىلىنە بەيىمدەپ قابىلداۋىنا بولادى. وزگەرتپەي قابىلداعىسى كەلسە، تەرميننىڭ تۇپنۇسقاسىنان العانى ءجون. بىزدەگىدەي ورىستار قالاي جازدى بىزدە سولاي الامىز دەۋ اقىلعا سىيمايدى. ايتا بەرسەك، بۇكىل الەمنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن، قالاسى مەن دالاسىن ورىستاردان وزگەرىسسىز كوشىرىپ الىپ وتىرمىز.

ۆيتسە-مينيستر كەزىندە بار-جوعى بىلىنبەگەن اقتوتى حانىم مادەنيەت سالاسىنىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىن قولعا الا سالا تانىمالدىققا يە بولدى. وكىنىشتىسى، الدەقاشان قالىپتاسىپ، قولدانىسقا ەنگەن قازاقى سوزدەردى قايتادان ورىسشا نۇسقاسىنا كوشىرۋ اسا كورەگەن شەشىم ەمەس. سول ءۇشىن جاڭا مينيستر حالىقتىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراعان وسى مالىمدەمەسىنەن ساباق الىپ، بۇل قاتەلىكتى دۇرىستايدى دەگەن سەنىمدەمىز.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz