ەلىمىزدىڭ تاريحىندا حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءورىس العان الاش قوزعالىسىنىڭ الار ورنى ەرەكشە ەكەنى بارشا قازاق جۇرتشىلىعىنا ءمالىم. وسى جايتتى ەسكەرسە كەرەك، ەلىمىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى سانالاتىن ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى 2018 جىلى «قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە الاشوردا» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيانى (الماتى، «ليتەر-م» جشس باسپاسى. 720 بەت) جارىققا شىعاردى.

الاش تاقىرىبىنا ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قويگەلديەۆ جانە د.امانجولوۆالاردان كەيىن  قالام تارتىلماعالى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بولدى عوي دەپ الگى كىتاپتى قولعا تۇسكەن بويدا ىزدەستىرىپ تاۋىپ وقىعان ساۋاتتى ادامنىڭ كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلادى. ويتكەنى، مۇندا بۇرىنعى تاپتاۋىرىن بولعان ماسەلە قايتا قوزعالىپ، ەشقانداي تىڭ دۇنيە ۇسىنىلماعانى بىردەن كوزگە تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە كىتاپتا فاكتىلەردى بۇرمالاۋشىلىق، ورەسكەل قاتەلىكتەر ءورىپ ءجۇر.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ز.ە. قابىلدينوۆ جازعان كىرىسپە بولىمدە اتالمىش ۇجىمدىق مونوگرافيانىڭ «الاش تاريحناماسىن تولىقتىرۋ» كوزدەلگەنى اتالىپ كورسەتىلگەن. بىراق وندا ماعىناسىز، تياناقسىز، قاتە قۇراستىرىلعان مىنانداي سويلەم كوزگە ۇرىپ تۇر: «الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى تمد ەلدەرى ارحيۆ قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتار مەن «قازاق» گازەتى باسپا بەتىنەن كورە الادى» (4 بەت).

ز.ە. قابىلدينوۆ كىرىسپە بولىمدە سويلەمدى دۇرىس قۇراستىرىپ، ءوز ويىن جەتكىزە الماعانىنا قاراماستان 2018 جىلى جارىق كورگەن مونوگرافيادا ن.ءا. نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ، ن.ءا. نازارباەۆتى ەلباسى دەپ كورسەتەدى. ول 2018 جىلى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ەلباسى عانا ەمەس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولعانىن نازارعا ىلمەيدى. مۇنىڭ ءوزى 2018 جىلى جارىق كورۋى ءتيىس بولعان كىتاپتىڭ بيىل، مەرزىمىنەن كەشىگىپ 2019 جىلدىڭ جازىندا شىققانىن بىلدىرەدى.

الاش قوزعالىسىنا ارنالعان بۇل كىتاپتىڭ مازمۇنى ونىڭ مونوگرافيا ەمەس ماقالالار جيناعى ەكەنىن اڭعارتىپ-اق تۇر. كىتاپ مازمۇنىندا بىرىزدىلىك ساقتالىنباعان. ءبىر اۆتوردىڭ ايتقانىن ەكىنشى اۆتور قايتالاپ، ايتەۋىر كىتاپتى اۋقىمدى ەتىپ ماقسات ەتىپ قويىلعانى سەزىلەدى.

كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ العاشقى تارماقشاسى كورنەكتى الاشتانۋشى م.قويگەلديەۆ «الاش قوزعالىسى: تەوريا مەن پراكتيكا» دەگەن ەڭبەگىنەن باستالادى. م.ق.قويگەلديەۆ الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋ كوزدەرىن، دامۋ ءۇردىسىن دۇرىس، ءدال ايقىنداپ بەرگەنىمەن باسقا اۆتورلار ورەسكەل قاتەلىكتەرگە جول بەرىپ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى م. قويگەلديەۆكە ءوز كولەڭكەسىن تۇسىرگەن. ماسەلەن، ا.م. اۋاناسوۆا مەن ە.ق. نۇرپەيىسوۆتىڭ بىرلەسىپ ازىرلەگەن «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋى – «الاش» قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى» دەگەن تارماقشادا «جالپىقازاق سەزد (قۇرىلتاي) ءوتتى، وندا «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى جاريالانعان بولاتىن. بۇل سەزدە «الاش» پارتياسىنىڭ كوپتەگەن يدەيالارى تالقىلاندى» (40 بەت) دەگەن قاتەلىك ورىن العان.

قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا 1917 جىلى شىلدەدە وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە كوتەرىلگەنى بەلگىلى. بىراق بۇل سەزدە پارتيانىڭ اتىن «الاش» قويۋ تۋرالى ۇسىنىس تا جانە بۇل پارتيانىڭ ۇستانىمدارى جايى تالقىلانباعانى جانە «الاش» پارتياسىن قۇرۋ 1917 جىلدىڭ كۇزىندە قولعا الىنعانى تاريحشىلار قاۋىمىنا جاقسى تانىس. وسى ءجايتتىڭ ءوزىن ا.م.اۋاناسوۆا مەن ە.ق.نۇرپەيىسوۆ بۇرمالاپ، «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە جاريالاندى دەپ كورسەتەدى. مۇنىڭ ءوزى اۆتورلاردىڭ ءوزى الاش قوزعالىسىنان جاقسى حاباردار ەمەس ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك.

ا.م.اۋاناسوۆا مەن ە.ق.نۇرپەيىسوۆتىڭ  «جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى كىرگەن تۇركىستان اۆتونومياسى» (40 بەت) دەپ جازۋىنان اۆتورلاردىڭ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىن مويىندايتىنىن تانىتپاعانىن جانە سىرداريا وبلىسىنىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋى جايىن 1918 جىلى قاڭتاردا تۇركىستان قالاسىندا وتكەن سەزدە ەندى عانا قاراستىرا باستاعانىن بىلمەيتىنى سەزىلەدى. مۇنىمەن قوسا اتالعان عالىمداردىڭ «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا «الاش» اۆتونومياسىن اۆتونومدى مەملەكەتتىك بىرلىك ەسەبىندە ەمەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتى جانداندىرۋدىڭ العاشقى ارەكەتى دەپ ساناۋىمىز كەرەك. ... «الاش» اۆتونومياسىنىڭ كەڭەس بيلىگىمەن اراسىنداعى شيەلەنىسكەن قارىم-قاتىناس اقىرى – قىرعىز سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا اكەلدى» (47 بەت) دەگەن پىكىر ءبىلدىرۋىنىڭ ءوزى قاتە ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل جەردە اۆتورلار ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ كەيىنگە قالدىرىلعانىن، ونى جاريالاۋعا ءا. بوكەيحاننىڭ ءوزى قارسى داۋىس بەرگەنىن ەسكەرمەگەن.

كىتاپقا ب.ع.اياعاننىڭ «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مەملەكەتتىلىك يدەياسى» دەگەن اتپەن ەنگەن تارماقشاسىندا دا قاتەلىكتەر بايقالادى. ونىڭ «الاشوردا اۆتونومياسىن قايتا قۇرۋ ۇرانى ەجەلگى قازاق تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگىن – ەتنوستىڭ ەڭ قابىلەتتى جانە باستى قورعانىسىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى ارمانىن بىلدىرەدى» (67 بەت) دەگەن پىكىرىنىڭ وزىنەن ەلىمىزدەگى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ءوزى «الاشوردا» دەگەن اۆتونوميانىڭ ەمەس، ۇكىمەتتىڭ اتاۋى ەكەنىن بىلمەيدى دەۋگە نەگىز بولادى. ۇكىمەتتىڭ اتاۋىن اۆتونومياعا تەلۋ –  ورەسكەل قاتەلىككە جولبەرۋشىلىكتىڭ ايقىن كورىنىسى.

مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ب.ع.اياعان فاكتىلەردى بۇرمالاۋعا، جوق نارسەنى بار ەتىپ كورسەتۋگە دە قۇلشىنىس تانىتقان. بۇعان كىتاپتا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتى باياندالا كەلىپ، «كوسباشىلاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي (چوكاەۆ) «قازاقتاردىڭ ءوتىنىشى»، «الداعى سايلاۋعا»، «دۋما ءھام قازاق»، «وقىرماننىڭ ەسكەرتپەلەرى (اسكەري مويىنسىنۋ جارعىسىنا قاتىستى)» ماقالالارىندا رەفورمانىڭ قاجەتتىگى تۋرالى اشىق تۇردە جازدى» (76 بەت)  دەگەن پىكىر ءبىلدىرۋى دالەل.  م. شوقاي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاننان كەيىنگى كەزەڭدە جوعارىدا اتالعانداي ماقالالار جازعان ەمەس. «دۋما جانە قازاق» دەپ اتالاتىن ماقالانىڭ اۆتورى – ا. بايتۇرسىنوۆ.

ب.ع. اياعان اتالمىش ەڭبەگىندە «قورىتا كەلگەندە، «الاش وردا (1917 ج.) باعدارلاماسى مەن 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا رەفەرەندۋمدا قابىلدانىپ، 1995 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە كۇشىنە ەنگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ اراسىنداعى سالىستىرمالى تالداۋ ارەكەتتەرى جاسالدى» (91 بەت) دەيدى. بىراق ول ءوز ەڭبەگىنىڭ بىردە-ءبىر جەرىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن الاشوردا باعدارلاماسىمەن سالىستىرا تالداعانى بايقالمايدى.

وسى كىتاپتى شىعارۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ارنايى گرانتىن (ماقساتتىق-باعدارلامالىق قارجىلاندىرۋ – 2018 جىلعا مەملەكەتتەن بولىنگەن قارجى كولەمى 40 ميلليونعا جۋىق تەڭگە) العان م.م. قوزىباەۆا دا ءوزىنىڭ ج.ر. بايدىلداەۆامەن بىرلەسىپ دايىنداعان «الاش قايراتكەرلەرى ەڭبەكتەرىندەگى جەر ماسەلەسى» اتتى تارماقتا ءوزىنىڭ بىلىكسىزدىگىن، الاش قوزعالىسىنان مۇلدەم بەيحابار ەكەنىن تانىتقان. ول الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جەر ماسەلەسىن جازۋ ءۇشىن «قازاق»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «جاس ازامات» گازەتتەرى جانە «ايقاپ» پەن «اباي» جۋرنالى بەتتەرىندەگى ماتەريالداردى وقۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەگەن. ونىڭ ۇستىنە م.م.قوزىباەۆا مەن ج.ر.بايدىلداەۆا دايارلاعان ماتىندە «الاشوردا اۆتونومياسىن قالىپتاستىرعاننان كەيىن ول بۇل جەرلەردى الاشتىڭ قازاق اۆتونومياسى اۋماعى رەتىندە جاريالادى» جانە «الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان قازاق حاندىقتارىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا ەرىكتى تۇردە ەنگەن تۇستاعى ءوزارا شارتتارعا ارقا سۇيەدى» (468 بەت) دەگەن عىلىمعا جات پىكىرلەر ورىن العان.

عىلىمي نەگىزسىز پىكىر ءبىلدىرۋ ت.ا.رىسقۇلوۆ دەگەن اۆتور ازىرلەگەن  «الاش جانە باشقۇرت ۇلتتىق قوزعالىسى» اتتى تارماقشاعا ءتان. ونىڭ «ا.-ز. ءۋاليدي، ءا. بوكەيحان، م. شوقاي، م. تىنىشباەۆ، ج. دوسمۇحامۇلى، ۆ. تاناشەۆ ... بۇكىلالەمدىك مۇسىلمان قوزعالىسىنا قاتىستى» (353 بەت) دەگەن پىكىرىن شەكتەن شىعۋشىلىق دەپ باعالاۋعا بولادى. ول جوق نارسەنى بار ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ، عىلىمي نەگىزسىز پىكىر بىلدىرگەن.

كىتاپتا كەيبىر اۆتورلار ءوزى بىلمەيتىن تاقىرىپتارعا قالام تارتقان. بۇعان ت.اپەنديەۆ دەگەن جاس عالىمنىڭ ءازىمحان كەنەساريندى جازۋ بارىسىندا ورەسكەل قاتەلىككە جول بەرۋىن دالەل رەتىندە ايتۋعا بولادى. ول ءا.كەنەساريندى اۋليەاتاداعى قازاق كوميتەتىنە توراعا بولدى دەپ وتىرىك مالىمەت كەلتىرەدى. تاريح بويىنشا PhD دوكتور اتاعى بار ت. اپەنديەۆ اۋليەاتادا قازاق كوميتەتى بولماعانىنان، وندا قىرعىز (قازاق-قىرعىز) كەڭەسى دەگەن ۇيىم بولعانىنان بەيحابار. ول 1917 جىلى تامىزدا تاشكەنت قالاسىندا وتكەن تۇركىستان ولكەسى قازاق-قىرعىزدارىنىڭ جيىنىنىڭ (سەزىنىڭ) شەشىمىمەن قوعامدىق نەگىزدەگى قازاق-قىرعىز كەڭەستەرى دەگەن ۇيىمدار قۇرىلعانىن جانە اۋليەاتا ۋەزىندە بۇل ۇيىمدى ءا.كەنەسارين باسقارعانىنا نازار اۋدارماعان.

ت.اپەنديەۆ ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى تۇسىندا ءا.كەنەساريننىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە پەتيتسيا جازۋعا اتسالىسقانىن ەش سىلتەمەسىز باياندايدى. ءبىزدىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىندا بۇل ماسەلە تەك گ.ا.بيسەنوۆانىڭ «ءبىرىنشىورىس رەۆوليۋتسياسى تۇسىنداعى ازاتتىق قوزعالىس» (م. قويگەلديەۆتىڭ شاكىرتى) اتتى ديسسەرتاتسياسىندا عانا باياندالعانىن ت.اپەنديەۆ ەسكەرمەگەن جانە وعان سىلتەمە جاساماعان.

بازارباي مامەتوۆتىڭ قىزمەتىنە ارنالعان تارماقشادا ت. اپەنديەۆتىڭ «ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاق ساياسي پارتياسى قۇرىلىپ، ول «الاش» دەپ اتاندى دەگەن پىكىر بىلدىرۋىنەن، ونىڭ الاش قوزعالىسى تاقىرىبىن دۇرىس مەڭگەرمەگەنىن ايعاقتايدى.

ج.تاڭاتاروۆا «الاشوردا جانە رەسەي دەموكراتياسى» دەگەن تاقىرىپپەن ازىرلەگەن ماتىندە الاشوردا تاريحى ەمەس، الاشوردا قۇرىلعانعا دەيىنگى جاعداي باياندالىپ، تاقىرىپتا مۇلدەم اۋىتقىپ كەتۋشىلىك ورىن العان. سوسىن كىتاپتاعى «مەملەكەتتىك ءداستۇردى جاڭعىرتۋداعى قازاق سەزدەرىنىڭ ءرولى»، «قازاق كوميتەتتەرىنىڭ قۇرىلۋى جانە قىزمەتى»، «الاش زيالىلارى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىنان كەيىنگى كەزەڭدە» جانە «الاش قوزعالىسى جانە تۇركى-مۇسىلمان قايراتكەرلەرى كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا ەگەمەندىك ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياسي كۇرەس» دەگەن تاقىرىپشالاردا ءبىر ماسەلە قايتالانا بەرگەن. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر اۆتوردىڭ ايتقانىن ەكىنشى اۆتور قايتالاۋدان ارى اسا الماعان. وسى سەبەپتى قازاق سەزدەرى، قازاق كوميتەتتەرى جانە  زەمستۆو ماسەلەسى كىتاپتىڭ ونەبويىندا قايتالانعان. سونىڭ ەسەبىنەن كىتاپ بەتىنىڭ سانى ارتتىرىلعان. كىتاپتان قازاق سەزدەرى جايلى ايتىلماعان تاقىرىپشانى جوق دەسە دە بولادى.

قورىتا ايتقاندا، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىسىپ، جۇرتشىلىققا ءدۇدامال، سىن كوتەرمەيتىن كىتاپ ۇسىنعان. مۇنداي كىتاپ رۋحاني جاڭعىرۋدى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەلىمىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعىن الاش قوزعالىسى جونىندەگى تانىمىن ارتتىرۋدىڭ ورنىنا، ونى كەرى قاراي يتەرمەلەپ، اداستىرۋشىلىققا باستايدى.

ا.قامباروۆ، تاريحشى

Abai.kz