كەشە Abai.kz پورتالى جازعان قالا ورتالىعىنداعى تار عيماراتقا ورنالاسقان №24 باستاۋىش مەكتەپتى قويما-قوپسىسى كوپ، كۇيى قاشقان «سترويتەل» اۋدانىنداعى كەڭ عيماراتقا كوشىرۋ تۋرالى قالا اكىمىنىڭ باستاماسى قوستانايلىق اتا-انالار تاراپىنان قولداۋ تاپپاعاننان كەيىن، شەشىم كەيىن قايتارىلدى. بيلىكتىڭ جۇرتشىلىق پىكىرىنە قۇلاق اسۋى – قۇپتارلىق كورىنىس. بىراق بىزدە بيلىك الدىمەن شەشىم قابىلداپ، سوسىن جۇرت شۋلاسا، شەگىنە باستايتىن ادەت قالىپتاسىپ كەلەدى.

بۇل ورايدا بيلىك جۇيەسىندە قالىپتاسقان شەشىم قابىلداۋدىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى قاساڭدىق كوزقاراسى باياۋ وزگەرىپ، ال قوعامدا سانالىق وزگەرىستەر تەز ءجۇرىپ جاتقانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. سوعان بايلانىستى مۇنداي داۋلار ءالى دە تۋىندارى ءسوزسىز. ال مەكتەپتى كوشىرۋدەن تۋىنداعان داۋدىڭ استارىندا الەۋمەت كورىگىندە كۇردەلەنىپ قالعان تۇيىتكىلدى سەبەپتەر بار سىندى.

بىرىنشىدەن، تىنىس-تىرشىلىكتە حالىقتىڭ جادى، ەسى دەگەن ۇعىمدار بار. كوشىرىلمەك بولعان مەكتەپتىڭ قوستانايلىق جۇرتشىلىقتىڭ، ەلدىڭ جادىندا ساقتالعان وزىندىك تاريحى بار. № 24 باستاۋىش مەكتەپ - 90 -جىلدارى قالا اقساقالدارى مەن قوعام بەلسەندىلەرى بيلىكپەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، كۇرەسپەن زورعا اشقان ءبىلىم ورداسى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن كۇرەس. تاۋەلسىزدىك بىزگە بەيبىت تۇردە كەلدى. بىراق ونى جاريالاعاننان كەيىن تالاي ىستەر اتقارىلدى، ەلدىڭ بولاشاعى مەن دامۋى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىلدى. اتالمىش مەكتەپ - سونىڭ ءرامىزى. ونى مىنا ءومىردىڭ سورەسىنەن ءسۇرىپ تاستاي المايسىڭ.

بۇل قوستانايدىڭ ءوز باسىنداعى تاريحى. ال قازاقستاندى تۇتاس الاتىن بولساق (ءاربىر قازاق قالىپتاسقان مەنتالدىك ەرەكشەلىك بويىنشا ءوزىن تۇتاس قازاقتىڭ ءبىر بولشەگىمىن دەپ سانايدى), ۇلان-بايتاق جەردىڭ يەسى قازاق جۇرتىنىڭ وزىنە ءتان تاريحي جادى بار. ول جاد مىناعان سايادى: ەل يەسى، جەر يەسى دەگەن جۇرتتىڭ نەسىبەسىن قاعۋ، كەمىسىتۋ، شەتتەتۋ، قيىن-قىستاۋ، الاساپىران زاماندى قولمەن ورناتۋ سىندى قياناتتى كورگەن حالىق جەر بەتىندە ەكەۋ دەسەك، سونىڭ ءبىرى - قازاق. مۇنى ەلدىڭ ەسىنەن ۇمىتتىرا المايسىڭ. قازاقتىڭ كەشەگى كەڭەس زامانىندا ەسەسى كەتكەن. ەندى ەگەمەندىك كەزىندە ول ونى قايتالاعىسى كەلمەيدى. تاريح وسىلاي قالىپتاستى، قازاقتىڭ ساناسى وسىلاي بەكەمدەلدى.

حالىقتىڭ سانا-سەزىمىندەگى مۇنداي كوزگە كورىنبەيتىن الەۋمەتتىك قۇبىلىستارمەن ساناسپاسا بولمايدى. ايتپاقشى، مەكتەپ كوشەدى دەگەن "سترويتەل" اۋدانى كەڭەس داۋىرىندە، كەشەگى 90-جىلدارداعى قۇلدىراۋ كەزەڭىندە حالىقتىڭ جادىندا كريمينالدى، ناركوماندار مەن القاشتار تۇراتىن، ازىپ-توزعان، ەسكەرۋسىز قالعان قالا بولىگى دەگەن جاد قالىپتاسقان. ونى حالىقتىڭ جادىنان ءبىر-ەكى قۇرىلىس پەن ەكى كوشەگە اسفالت سالۋ ارقىلى ءوشىرىپ تاستاي المايمىز.

ەكىنشىدەن، قوستاناي وبلىسى – دەموگرافيالىق ءوسىم جاعىنان كەرى، تەرىس سان كورسەتىپ وتىرعان ايماق. كەرى سان - ورىس تىلدىلەردىڭ ەنشىسىندە. قازاق تىلدىلەر كۇرت ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان اتالمىش عيمارات مەكتەپكە تار بولىپ قالدى. بالاباقشاعا لايىق سىندى. بىراق عيمارات تار بولسا، قازاق مەكتەبىنە ورتالىقتاعى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىن بەرۋگە كىم كەدەرگى جاسايدى؟ سەبەبى الداعى ۋاقىتتا، شامامەن 4-5 جىلدا  ورىس مەكتەپتەرىندەگى بالالار سانى  كۇرت ازايادى. وعان سەبەپ ءورىستىلدى اعايىنداردىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الىپ وتىرعان دەموگرافيالىق ءھام ميگراتسيالىق فاكتور. ورىس تىلدىلەردە ءوسىم جوق، ال ميگراتسيا، ءتىپتى، جويقىن. ال قوستانايدا قازاق سانى ارتىپ كەلەدى. ءتورت-بەس جىلدا جاعداي ءالى دە كۇرت وزگەرەدى: دەموگرافيالىق ءوسىم ءوز جەمىسىن بەرەدى، وڭتۇستىكتەن قازاق جۇرتىنىڭ ميگراتسياسى كوبەيەدى. بىزدەر قالايىق، قالامايىق، قالىپتاسقان جاعداي وسىنداي!. بۇل، ارينە، تابالاۋ ەمەس، ءبولۋ نەمەسە شەتكە تەبۋ ەمەس، قالىپتاسقان شىندىق سولاي. «شىندىقپەن ساناسپاساڭ، ساعىڭ سىنادى» دەگەن قازاق حالقى. جۇرت وسى تەندەنتسيانى كورىپ-ءبىلىپ وتىر، سوندىقتان بيلىكتەن ءتيىستى قادامداردى كۇتەدى. ول قادام بيلىك تاراپىنان جاسالماسا، جۇرتتىڭ كوڭىلىنە ۇلكەن كۇمان تۋىندايدى. ال كۇمان - قارسىلىققا باستايتىن توتە جول.

ۇشىنشىدەن، قالا ورتالىعىنا زامانعا ساي جاڭا قازاق مەكتەبىن سالۋ - ماڭىزدى ماسەلە. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قوستاناي قالاسىندا جاڭادان ءبىر-ەكى عانا مەكتەپ قانا سالىندى. ءتىپتى، قالا ورتالىعىندا جاڭا سالىنعان "جاڭا قالا" شاعىن اۋدانىندا ءبىر دە ءبىر جاڭا بالاباقشا نەمەسە مەكتەپ سالىنباعان. راس، ورتالىقتا بوس جەر تەلىمدەرى جوق، بولسا دا قىمبات. ونىڭ قىمبات بولۋى دا بيلىكتىڭ وراشولاقتىعىنان. ەگەر قالا سىرتىنان تۇرعىندارعا زاڭدا كورسەتىلگەن 10 سوتىق جەردى جاپپاي بەرەتىن بولسا، ورتالىقتاعى جەر تەلىمدەرىنىڭ باعاسى شايقالىپ، پاتەرلەر باعاسىنىڭ ءوسۋى تەجەلەر مە ەدى؟

باعا تۇسسە، قالانىڭ ورتالىعىن «ورىستىڭ ۇلكەن دەرەۆنياسى نەمەسە قازاقتىڭ جالپاق اۋىلى» ەتپەي، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار قۇرىلىس نىساندارىن جۇرگىزۋگە زور مۇمكىندىك اشىلارى انىق. ميگراتسيالىق ءۇردىستىڭ كورىگى قىزىپ، دەموگافيالىق ءوسىم كەرى كەتىپ تۇرعاندا، «قولدان شارىقتاتىپ وتىرعان نارىقتىق باعالارعا» وسىنداي تاسىلمەن سوققى بەرۋ بيلىككە اسا قيىن ەمەس. حالىق مۇنى دا تۇسىنەدى، سەزەدى. سوندىقتان ونىڭ بيلىككە قوياتىن تالابى دا ارتا تۇسەدى.

سوڭعى ماسەلە، بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەگە قاتىستى كوزقاراسى تۋراسىندا بولماق. بيلىك بۇل تۇستا الەۋمەتتىك ماڭىزى اسا زور ينفراقۇرىلىمداردى جاڭادان قالىپتاستىرۋدىڭ ورنىنا ەسكى عيماراتتاردى قايتا جوندەپ، سىلاپ-سيپاۋعا قارجى شىعىنداۋدى ءجون ساناپ وتىر. الەۋمەتتىك سالادا ەسكى-قۇسقىنى جاماپ-جاقسايتىن «كەڭەستىك كەدەيشىلىك پسيحولوگياسىنان» باس تارتۋ ماڭىزدى. كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ەسكى عيماراتتاردى قايتا جوندەۋگە كەتەر شىعىندى جاڭا عيماراتقا سالعاننىڭ پەرسپەكتيۆالىق پايداسى مول. مەكتەپتى ەسكى عيماراتقا كوشىرىپ، وعان جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى دەگەن اقپاراتتى ەستىگەندە ەسكە ورالعان وي وسى بولاتىن.

الماسبەك ابسادىق، قوستاناي قالاسى

Abai.kz