الماتى – ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني قالاسى. ال، الماتىنىڭ اكىمى بولۋ ءار كەزدە جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى قىزمەت. جۋىردا عانا بۇل قالاعا قر پرەمەر مينيستر قىزمەتىن اتقارعان باقىتجان ساعىنتاەۆ تاعايىندالدى.

سونىمەن وڭتۇستىك استانانىڭ اكىمدەرى ەل ەسىندە قانداي ىستەرىمەن قالعانىنا "Forbes" سايتى شولۋ جاساپتى. اتالعان شولۋدى قازاقشاعا قوتارىپ بەرە وتىرىپ، ايتىلماي قالعان ازدى-كەم ويىمىزدى قوسقاندى ءجون كوردىك.

زامانبەك نۇرقادىلوۆ (1992-1994)

ءبىلىمى بويىنشا ينەجەنەر-قۇرىلىسشى. مەدەۋ بوگەنىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىسقان. كەيىننەن پارتيا ورگاندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. 1985-1991 جىلدارى الماتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلداردا الماتىنى ەكىنشى رەت باسقاردى.

نۇرقادىلوۆ قالا تۇرعىندارىنىڭ ەسىندە ەڭ اشىق جانە قولجەتىمدى بولۋىمەن قالدى. ول كوپتەگەن جىلدار بويى الماتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە اينالعان “ازيا داۋىسى” حالىقارالىق بايقاۋىنىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. نۇرقادىلوۆتىڭ كەزىندە جەكەشەلەندىرۋ باستالىپ، قالادا العاشقى كوممەرتسيالىق كاسىپورىندار، فيرمالار مەن بانكتەر اشىلا باستادى.

ەلدەگى ەكونوميكانىڭ اۋىر ءحالى وعان قالانى جاقسارتۋعا، قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. كەرىسىنشە، جارىق پەن گازدىڭ ءوشۋى، قوعامدىق كولىك پەن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق جۇمىستارىندا ءجيى ءۇزىلىس بولىپ تۇراتىن.

زامانبەك قالابايۇلى استانانى بولاشاق استاناعا كوشىرۋگە قارسى بولدى. الايدا، پارلامەنت وسى ماسەلە بويىنشا شەشىم قابىلداعانعا دەيىن (1994 جىلعى 6 شىلدە) ول قىزمەتتەن بوساتىلدى.

نۇرقادىلوۆ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن الماتىنى ەرەكشە ءسۇيىپ ءوتتى. 1994 جىلى قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ول ءماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. كەيىننەن 1997-2001 جىلدارى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ، الماتىدا قىزمەت اتقاردى.

سونداي-اق، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق بولىمشەلەرىن جاڭا استاناعا اۋىستىرۋعا قاراماستان، 2001-2004 جىلدارى توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى اگەنتتىكتى باسقاردى. ءوزى ورنىنان تۇسكەننەن كەيىن اگەنتتىك مينيسترلىككە اۋىستىرىلىپ، استاناعا كوشتى.

2005 جىلدىڭ 12-قاراشاسىندا 61 جاستاعى نۇرقادىلوۆ ءوز ۇيىندە ءولى كۇيىندە  تابىلدى.

شالباي قۇلماحانوۆ (1994-1997)

مانساپتىق جولى الماتىنىڭ الدىڭعى مەرىمەن ۇقساس. قۇلماحانوۆ تا نۇرقادىلوۆ سەكىلدى قۇرىلىس ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان، كەيىننەن پارتيالىق جانە كەڭەستىك ورىنداردا جۇمىس ىستەدى. الماتى قالاسى اكىمىنىڭ قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن ول ەكى رەت توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى كوميتەتتى باسقاردى. سودان كەيىن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى بولدى. سونىمەن قاتار، 80-جىلدارى قۇلماحانوۆ قالالىق اكىمشىلىكتە نۇرقادىلوۆتىڭ قول استىندا قىزمەت اتقاردى.

قۇلماحانوۆتىڭ اتقارعان ەرەكشە جۇمىستارى بولمادى. ول باسقارعان جىلدارى الماتى دا، قالا تۇرعىندارى دا نۇرقادىلوۆ باسقارعان كەزدەگىدەي قيىن ەكونوميكالىق كەزەڭدى باستان وتكەردى.

2007 جىلدىڭ قاڭتارىندا توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى قىزمەتىنەن كەتكەننەن زەينەتكەرلىككە شىققان. قازىرگى ۋاقىتتا قۇلماحانوۆتار وتباسى ۇلكەن بيزنەسپەن اينالىسادى. ال، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا شالباي قۇلماحانوۆ ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن شەت ەلدە وتكىزەدى.

ۆيكتور حراپۋنوۆ (1997-2004)

ەنەرگەتيك. كوپ جىلدار بويى الماتىدا  تۇرعان. ول دا نۇرقادىلوۆ سياقتى الماتىنى ەكى رەت باسقارعان. ياعني، 1991- 1992 جىلدارى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى.

ءدال حراپۋنوۆ باسقارعان جىلدارى الماتى ەلوردا اتىنان ايىرىلىپ، الماتىلىقتار “وڭتۇستىك استانا تۇرعىندارى” دەپ اتالا باستادى.

90-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي رەسپۋبليكا ەكونوميكالىق ورلەۋدى باستان كەشىرىپ، قالا بەلسەندى تۇردە دامي باستادى. راس بۇل جاعداي كوبىنە ۇنامادى. سەبەبى الماتى تاۋلارىنىڭ ەتەگىنە كوتتەدجدەر سالۋ ءۇشىن، ونداعى الماتىنىڭ سانىنە اينالعان الما باقتارى كەسىلدى. سونداي-اق، تۇرعىندارمەن سۋ قورعاۋ ايماعىن قۇرۋ تۋرالى «كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ» مۇمكىندىگى جۇزەگە استى.

حراپۋنوۆ الماتى اۋەجايىنا قاتىستى وقيعامەن ەرەكشە ەستە قالدى. 1994 جىلى اۋەجاي ورتەندى. كەيىن ول ۇزاق ۋاقىت بويى قايتا جاسالىپ، 2004 جىلى عانا پايدالانۋعا بەرىلدى.

ال،1999 جىلدان باستاپ «الماتى - مەنىڭ العاشقى ماحابباتىم» جاڭا مۋزىكالىق فەستيۆالى وتكىزىلدى.

حراپۋنوۆ 2004-2007 جىلدار ارالىعىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بولدى. ال 2007 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قاراشاعا دەيىن توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل لاۋازىم وڭتۇستىك استانانىڭ بۇرىنعى اكىمدەرى ءۇشىن “قۇتتى ورىن”  بولدى.

حراپۋنوۆ وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن ونىڭ ۇستىنەن سىبايلاس جەمقورلىق، الاياقتىق، ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتاردىڭ قۇرىلۋى مەن باسقارىلۋى تۋرالى ايىپتار باستالدى. 2018 جىلدىڭ قازان ايىندا حراپۋنوۆ سىرتتاي 17 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، بارلىق اتاقتار مەن ماراپاتتارىنان ايىرىلدى.

بۇگىندە حراپۋنوۆ جانە ونىڭ وتباسى شەت ەلدە تۇرادى. بىرنەشە مەملەكەتتە، سونىڭ ىشىندە شۆەيتساريادا بيزنەسىن جۇرگىزىپ وتىر. ال، حراپۋنوۆ وزىنە تاعىلعان ايىپتىڭ ساياسي استارى بار دەپ ەسەپتەيدى.

يمانعالي تاسماعامبەتوۆ (2004-2008)

قالانىڭ تاريحىنداعى ەڭ بەدەلدى كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قالدى. ونىڭ بيلىگى كەزىندە الماتى كوشەلەرى تارتىپكە كەلتىرىلىپ، قوقىستاردان تازارتىلدى، بارلىق جەردە جولدار مەن كولىك جولدارى سالىندى. جانە ول تاسماعامبەتوۆ 2011 جىلعى ازيادا ويىندارىن الماتىدا وتكىزۋگە ارنالعان كونكۋرستى جەڭىپ الدى.

دەگەنمەن، تاسماعامبەتوۆتىڭ كەزىندە الماتىدا ايگىلى “شاڭىراق وقيعاسى” بولدى. 2006 جىلدىڭ جازىندا جاعداي ۋشىعىپ، زاڭسىز عيماراتتاردى بۇزۋ كەزىندە تۇرعىندار مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلىرىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، ءبىر پوليتسيا قايتىس بولدى.

ايتپاقشى، تاسماعامبەتوۆ كەزەڭىندە «ازيا داۋسى» فەستيۆالى  جابىلدى. ول بايقاۋ سوڭعى رەت 2004 جىلى وتكىزىلدى.

كەيىننەن تاسماعامبەتوۆ استانا قالاسىنىڭ اكىمى، قر قورعانىس ءمينيسترى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدى. 2017 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى ەلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

احمەتجان ەسىموۆ (2008-2015)  

ول جۇمىسىن قوعامدىق كولىكتىڭ جۇمىسىن وزگەرتۋدەن باستادى.  جانە قالادا ءبىرىنشى بولىپ اۆتوبۋستارعا ارنالعان ارنايى جولاقتاردى ەنگىزدى. ونىڭ باستاماسىمەن “الماتى - جاياۋ جۇرگىنشىلەر ءۇشىن” اتتى قالالىق باعدارلاما ىسكە قوسىلدى. كوپتەگەن ۆەلوسيپەد جولدارى پايدا بولدى، ۆەلوسيپەد جارىسى وتكىزىلدى. ول الماتى اۆتوكولىكتەرىنە قاتتى اسەر ەتتى.

ەسىموۆتىڭ كەزىندە كوپتەگەن ساۋدا-ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى سالىنا باستادى، بىراق كوممۋنالدىق قىزمەتتەر جاقسى جۇمىس ىستەمەدى.

سونداي-اق، ايگىلى “باراحولكا” بازارى ورتەندى. كەيىن ول بازار باسقا جاققا كوشىپ، جۇمىسىن باستادى.

ول الماتىعا ەكى جاڭا  ناۋرىزباي جانە الاتاۋ اۋداندارىن قوستى. الماتى مەتروپوليتەنى جۇمىسىن باستادى. جانە ازيادا ويىندارى ءساتتى ءوتتى.  «الماتى تۋر» ۆەلوسيپەد جارىسى وتكىزىلىپ، بىرنەشە سپورتتىق نىساندار قايتا جاڭارتىلدى. سونىمەن قاتار، الماتى قىسقى ۋنيۆەرسيادا ويىندارىن وتكىزۋ قۇقىعىنا يە بولدى.

الايدا، ەسىموۆ مىرزا الماتىداعى تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتەر ءبىر دە ءبىر جيىنعا قاتىسپادى. ونى ەسىموۆ ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىمەن بايلانىستىرعان.

الماتى اكىمدىگىنەن كەتكەننەن كەيىن احمەتجان سماعۇلۇلى «استانا ەكسپو-2017» ۇلتتىق كومپانياسى »اق باسقارماسىنىڭ باستىعى بولدى. ال 2017 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان بەرى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» اق باسقارما توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

باۋىرجان بايبەك (2015-2019)

الماتىنىڭ ەڭ جاس اكىمى. ول الماتىدا بيزنەستى قىزۋ قولعا الدى. كوپ ۇزاماي ازاماتتار بىرقاتار يننوۆاتسيالىق يگىلىكتەردى كوردى. جانە ول 4 جىلدا قالانىڭ بەت-الپەتىن ەداۋىر وزگەرتتى.

ول قوعامدىق كولىكتىڭ قىزمەتىن باسقاشا جالعاستىردى. قوعامدىق كولىكتە “وڭاي” كارتاسىن ەنگىزىپ، اۆتوبۋستار مەن تروللەيبۋستارعا ارنالعان ارنايى جولاقتاردىڭ سانىن كوبەيتتى. جانە تيميريازەۆ پەن مۇستافين كوشەلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. قالانىڭ اۆتوبۋس پاركى قايتا جاڭارتىلدى. قالانىڭ كوشەلەرىنەن ترامۆايلاردى الىپ تاستادى. الايدا ول ءىسى قالا تۇرعىندارىنىڭ تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. بىراق ول  LRT - جەڭىل رەلستى قوعامدىق كولىگىن ەنگىزۋگە ۋادە بەردى.

بايبەك تۇرعىندار مەن قوناقتار ءۇشىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر ايماعىن سالعان. الماتىلىق تۇرعىنداردىڭ بىرنەشە جىلدان بەرگى اۋلالارى قايتا قۇرىلدى جانە بارلىق جەردە ويىن الاڭدارى سالىندى. قازىر الماتىدا Smart City جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. جولداردىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ، ارىق جۇيەسىن اۋىستىرۋ جالعاسۋدا. الايدا، الماتىلىقتار قاتتى جاڭبىر كەزىندە سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەگەدى.

بايبەكتىڭ قالادا ءبىر جاقتى كوشەلەردەگى جىلدامدىقتى 40 كم/ساع، ال، قالانىڭ باس داڭعىلىنداعى جىلدامدىقتى  60 كم/ساع-قا قىسقارتۋ تۋرالى شەشىمى سىنعا ۇشىرادى.

بىراق، ونىڭ كەزىندە ۋنيۆەرسيادا ويىندارى ءساتتى ءوتىپ، قالادا بىرقاتار سپورتتىق نىساندار بوي كوتەردى. سونداي-اق، ول تۇرعىزعان “اتاكەنتتەگى” ءتيىننىڭ ءمۇسىنى ءبىراز سىنعا ۇشىرادى.

ال، 2019 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا ول الماتى قالاسى اكىمىنىڭ قىزمەتىنەن بوساپ، «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.

ەندى الماتى اكىمى بولىپ باقىتجان ءابدىرۇلى ساعىنتاەۆ تاعايىندالدى.

ساعىنتاەۆ قىزمەتىنە كىرىسكەن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قالا تۇرعىندارىمەن كەزدەستى. قالانى جەزوكشەلەردەن تازارتۋ تۋرالى جەدەل تاپسىرما بەردى. سۋ جاڭا اكىمنىڭ سول تاپسىرماسىنان كەيىن پوليتسيا وكىلدەرى جالما-جان رەيد جۇرگىزىپ، الگى ايدىك كاسىپپەن شۇعىلداناتىن بىرنەشە ادامدى، ولاردى ءارى-بەرى تاسىپ جۇرگەن بىرنەشە تاكسيدى جانە جەڭگەتايلىق جاساپ جۇرگەن تاعى بىرنەشە ادامدى ۇستادى. ۇستالعانداردىڭ ۇزىن-ىرعاسى 130 ادام بولدى.

ايتپاقشى، ءۇيدى-ءۇيدى ارالاپ شىقتى. ءۇي ارالاپ جۇرگەندە ءتىپتى، ءبىر كەلىنشەك اكىمدى ۇيىنە كىرگىزبەي قويعانى الەۋمەتتىك جەلىدە اجەپتاۋىر اڭگىمە بولدى. اۋرۋحانالار مەن پوليتسيا قىزمەتىنە باعا بەردى. اۆتوجولداردى كەڭەيتۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتتى.

باقىتجان ءابدىرۇلى قىزمەتىنە كىرىسە سالىسىمەن ەكس-اكىم باۋىرجان بايبەكپەن الەۋمەتتىك جەلىدە ازىلدەستى. باۋىرجان بايبەك "تۆيتتەردەگى" پاراقشاسىندا "پوست سدال" دەپ جازسا، باقىتجان ساعىنتاەۆ وعان جاۋاپ رەتىندە "پوست پرينيال" دەدى.

ونان سوڭ، الماتىلىقتارعا بەينە ۇندەۋ جولداپ، تۇرعىنداردى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى.

باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ اكىمدىكتەگى قىزمەتىنە ءبىر اپتا عانا ۋاقىت تولدى. سوندىقتان، ونىڭ قىزمەتى تۋرالى پالەندەي ساراپتاما جاساۋ قيىنداۋ. دەگەنمەن، ول ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعاندا "ساعىنتاەۆ ۇكىمەتى - ەڭ كونبىس ۇكىمەت" دەگەن باعاعا يە بولعانىن ەسكە تۇسىرگەنىمىز ءجون بولار.

ايتپاقشى، اقپاندا وتستاۆكاعا كەتكەن باقىتجان ساعىنتاەۆ اينالاسى ەكى-ءۇش ايدا ەكى-ءۇش قىزمەت اۋىستىرىپ ۇلگەرگەن.

2019 جىلدىڭ 21 اقپانىندا وتستاۆكاعا كەتتى.

2019 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا قر مەملەكەتتىك حاتشى بولىپ تاعايىندالدى.

2019 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ تاعايىندالدى.

2019 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا الماتى اكىمى بولىپ كەلدى.

اقپاننان بەرى مەمحاتشىلىق پەن ءپا جەتەكشىلىگىن كورگەن باقىتجان ءابدىرۇلىنىڭ الماتى اكىمدىگىندە تۇراقتاپ قالۋىنا تىلەكشىمىز، ارينە.تىلەكشى بولا وتىرىپ، جۇمىستى جەزوكشەلەردەن باستاعان اكىمنىڭ الماتىنىڭ، الماتىلىقتاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن شىنىندا كەزەك كۇتتىرمەس شارۋالاردى شەشەتىنىنە ءۇمىت ارتامىز دەپ تۇيىندەيىك...

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz