«ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان». بويىنداعى تۋلاپ اققان قىزىل قانىنا ازاتتىق دەگەن جالقى دا كيەلى ۇعىمدى سىيدىرعان قازاق ۇلتىنىڭ ەركىندىككە قۇشتارلىعىنا تەڭدەسەتىن نارسە جوق. حالىقتىڭ سانداعان جىلدار مەن عاسىر بويعى ارمان-نيەتى مەن امال-ارەكەتىندە ازاتتىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ شىعىپ تۇرادى، بۇل قاسيەتتى جولدا باسىن بايگەگە تىككەن ۇلىلارىمىز قانشاما. دۇنيەجۇزى تاريحىنان بەلگىلى، شوتلانديانىڭ ەركىندىك سۇيگىش حاس باتىرى جاۋلارىنىڭ قولىندا دارعا اسىلعالى تۇرعان سوڭعى ساتىندە دە قايمىقپاي، «ازاتتىق!» دەپ ايعاي سالادى. بۇل ومىرشەڭ يدەيانىڭ اسپانعا، اۋاعا تارالۋى بولاتىن.

قازاق حالقىنىڭ زاڭدى ءارى ءادىل شىندىق جولىندا كۇرەسكە تۇسۋىنە ايرىقشا ىقپال ەتكەن حح عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسى ازاتتىق يدەياسىن جاڭعىرتۋ جولىندا سوڭعى مۇمكىندىگى قالعانشا وتارشىلدىقپەن ايقاستى. مۇنداي رەزونانس تۋدىرعان اۋمالى-توكپەلى زاماندا ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، ءوز ماقسات-مۇراتىن ەلدىڭ مۇددەسىمەن توعىستىرعان تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى – احمەتوللا بارلىباەۆ.

بارلىباەۆ جايلى، ايتۋلى ازاماتتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر بىزگە دەيىن دە جازىلعان. عۇلاما عالىم قانىش ساتباەۆقا ءبىلىم بەرگەن ۇستازدىعى تۋراسىنان بەلگىلى جازۋشى م. سارسەكە، قاسيەتتى باياناۋلا وڭىرىنەن شىققان ونىڭ ورتاسى جايلى ولكەتانۋشى، قالامگەر س. بايبوسىن، الاشوردا قۇرامىنداعى قىزمەتى مەن ۇرپاقتارى تۋرالى نەمەرەسى، عالىم، فيلوسوفيا دوكتورى گ. بارلىباەۆا قالام تەربەدى. بۇدان بولەك الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن وعان قاتىسۋشى تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى مەن ەرلىگىن ايقىن كورسەتەتىن ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەر مەن ءار ءتۇرلى انىقتامالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنەمىز.

بارلىباەۆ تۋعان باياناۋلا

احمەتوللا اقتايۇلى بارلىباەۆ 1880 جىلى پاۆلوداردىڭ باياناۋلا ءوڭىرىنىڭ قىزىلتاۋ بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. زەرتتەۋشى سايلاۋ بايبوسىن 2012 جىلى «سارىارقا سامالى» گازەتىنە جاريالاعان «الاشتىڭ ءبىر ارداعى – احمەتوللا» دەگەن جانە «ۇلت تەاترىنىڭ ۇلتانىن شەگەلەپ كەتكەن ادام» اتتى ماقالالارىندا باياناۋلا وڭىرىندەگى شىدەرتى مەن ولەڭتىنىڭ بويىن، سىلەتى مەن كوكشەنى بەتكە الىپ جايلاعان ۇلان-عايىر جەردە دۇنيەگە كەلگەن جاقسىلاردىڭ ەسىمىن ءتىزىپ شىعادى. وندا قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي رەجيسسەرى جۇمات شانيننەن باستاپ، «بۇل كۇندە اتى ۇمىتىلۋعا اينالعان ۇلت زيالىسى سالەمحات كۇلەنوۆ، قازاقتان شىققان تۇڭعىش گەولوگ-عالىم مەرعالىم قادىلبەكوۆتەر تۋعان. الاش قايراتكەرى قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ اتاجۇرتى دا وسى سارىتاۋدا» دەي كەلىپ، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنا قاراستى بوزتال اۋىلىنىڭ ماڭى پاۆلودار ۋەزدىك الاش كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ دا كىندىك قانى تامعان جەر ەكەنىن باسا ايتادى [1].

تەگى جونىنەن احمەتوللانىڭ ارعى اتالارى، اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ اۋزىنا ىلىنگەنىنە قاراعاندا، تەگىن ادام بولماسا كەرەك. ماشەكەڭنىڭ 1910 جىلى جازعان «ەرمەن ساپارى» اتتى ولەڭىندە باياناۋلا جەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جىرلاي وتىرىپ، «مىرزاعا قانداي دەسەڭ، قوسىلادى بالاسى اقتاي، بولىس بارلىبايدىڭ. ەلىمدە سونداي-سونداي مىرزالارىم، گۇل ەكەن بوزبالاعا مەنىڭ بارىم» دەپ دارىپتەيدى [2]. دەي تۇرعانىمەن، زەرتتەۋشى س. بايبوسىننىڭ جازبالارىنداعى سۇيىندىكتەن سۋعىنشى، ودان شۋماناق – قۇلبولدى بولىپ، ودان تۇلپار، ودان بولات دەپ تاراتقان شەجىرەسىندە بارلىباي احمەتوللانىڭ تىكەلەي تۋعان اتاسى ەمەستىگىنە كوز جەتكىزەدى. انىعىندا اكەسى اقتاي بارلىبايدىڭ اعاسى ءداندىبايدان تۋادى ەكەن دە، بالاسى بولماعان بارلىباي باۋىرىنا سالىپ الىپتى. اعايىندى ءداندىباي مەن بارلىباي ءوز داۋىرىندە داۋلەتتى، بەدەلدى ادامدار بولعانى، بارەكەڭنىڭ باياناۋلانىڭ سىرتقى قۇرامىنداعى قارامولا بولىسىن 20 جىل باسقارعان باسشى ەكەنىنە دەرەكتەر كەلتىرەدى. جوعارىدا ولەڭىندە ماشەكەڭنىڭ «بولىس بارلىبايدىڭ» دەپ وتىرعانى سوندىقتان.

(احمەتوللا بارلىباەۆ جارى كۇلاندا ەرجانوۆامەن)

ال ءوز اكەسى اقتاي اناۋ-مىناۋ ات كوتەرە المايتىن ەڭجەڭدى قازاق بولعانعا ۇقسايدى. ات كوتەرە الماعان سوڭ، اربامەن جۇرەتىن اقتايدى ءتورت جىگىت كىلەمگە سالىپ كوتەرىپ الادى ەكەن دەيدى س. بايبوسىن ەل اڭگىمەلەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ [1].

احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ جەكە ءومىربايانى تۋرالى اشىق ينتەرنەت الاڭدارىندا ماردىمدى دەرەكتەر از. ءتىپتى بۇگىنگى كۇننىڭ بۋىنى سۋساپ وتىرىپ باس قوياتىن ۋيكيپەدياداعى مالىمەت تە تىم قىسقا-اق. وندا «احمەتوللا بارلىباەۆ – مۇعالىم، 1911-1917 جىلى پاۆلودارداعى 2 سىنىپتى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە ساباق بەرگەن. 1911-1914 جىلى وسى ۋچيليششەدە قانىش ساتباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جانە تاعى باسقالارى ءبىلىم العان. الاش پارتياسىنىڭ مۇشەسى (1917-1919), بۇكىلقازاقتىق تۇڭعىش قۇرىلتايعا قاتىسقان (1917), سوت مۇشەسى، تۇركسىب تەمىر جولى cوۆەتتىك حالىق كوميتەتىنىڭ پروكۋرورى بولعان (1920-37), 1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى» دەپ قىسقا قايىرعان. «الاش قوزعالىسى» انىقتامالىعى دا ۋيكيپەدياداعى شاعىن دەرەكتى سول قالپىندا قايتالاي جاريالاعان.

اتاقتى شاكەن ايمانوۆتىڭ اعاسى ءشايبايدىڭ ەستەلىگىنەن ا. بارلىباەۆتىڭ سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىن 1911 جىلى ءبىتىرىپ كەلگەنىن بىلە الامىز. جاس كەزىندەگى قىزىقتى ەستەلىكتەردى تارقاتا ايتقان ش. ايمانوۆ بالا ماحمۇتتىڭ  (سۇلتانماحمۇت) ەكەۋىنىڭ الدىمەن مولداداردان ساباق الىپ باستاعانىن جازادى. «ءبىز وسىلايشا كۇيەۋ ماعزۇم، سادۋاقاس مولدالاردان دا بىرگە وقىپ، بالالىق شاعىمىزدى بىرگە وتكىزدىك. تەك 1911 جىلى عانا ءبىزدىڭ اۋىلعا سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن احمەتوللا بارلىباەۆ دەيتىن مۇعالىم كەلىپ، ءۇش ءبولىمدى ءبىر كلاستىق ورىسشا مەكتەپ اشتى دا، مەن سوعان اۋىسىپ كەتتىم. سۇلتانماحمۇت مۇسىلمانشا وقىپ قالىپ قويدى. بىراق قىس ءبولىنىپ، جاز ىلعي تابىسىپ جۇردىك» دەيدى [3].

1911 جىل دەگەندە ەسكە تۇسەدى، قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن تابىلىپ، ءبىز جاريالاپ جۇرگەن قۇندى تاريحي سۋرەت تە سول جىلى تۇسىرىلگەن. سوندا الاشتانۋشى عالىم ءۇشىنشى قاتاردا سول جاقتان ەكىنشى ادامدى احمەتوللا بارلىباەۆ دەپ كورسەتەدى [4]. كيىم كيىسى مەن جاس مولشەرىنە قاراعاندا ول جاس ستۋدەنتكە ۇقسايدى. بۇعان دەيىن زەرتتەلگەن امانباي شەگىروۆتەن بار-جوعى ءبىر جاس ۇلكەن دەلىنسە دە، فوتوسۋرەتتە كەرىسىنشە، بىرنەشە جاس كىشى سەكىلدى كورىنەدى ەكەن. قالاي بولعاندا دا اۆتوردىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، مۇندا ا. بارلىباەۆ بۇل سۋرەتتە بار-جوعىن تەكسەرۋ ىسىمەن اينالىسا دا بەرەتىن بولامىز.

ءبىر انىق فاكت، احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ، ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا قىرۋار ەڭبەك ەتكەنى. احمەتوللا اقتايۇلى حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە امان قالۋى تەك قانا ءبىلىم مەن اعارتۋشىلىقتا عانا ەمەس، ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشۋى مەن ۇلت رەتىندە ازات بولۋىندا دەپ ءتۇسىندى. ولار تەك قانا تاۋەلسىز ۇلت بولىپ قانا قازاقتار ءوز ۇلتىنىڭ ناعىز تاريحىن جاساي الاتىنىن تەرەڭ ءتۇيسىندى. قازاقتىڭ ۇلى ويشىلدارى – الاشوردالىقتار باستى دۇنيەنى جاساپ كەتتى: بەلسەندى بولۋ، ازات بولۋ سىندى يدەيالاردى سىڭدىرە وتىرىپ قوعامدىڭ ويلاۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى.

الاش جانە احمەتوللا

اقتاي بالاسى احمەتوللا ادام تاعدىرىن الاساپىرانعا سالعان 1917 جىلعى وقيعالاردا قانداي ارپالىستاردى باسىنان وتكىزگەنىن ومىرباياندىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ بايانداپ شىقپاقپىز. بۇل كەزەڭدە ازامات الاش پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىسى پاۆلودار ۋەزى  بويىنشا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، ناقتىراق ايتقاندا، ۋەزدىك جەر باسقارماسى ورىنباسار باستىعى قىزمەتىن اتقارعان. ال 1918 جىلى جەلتوقساندا وتكەن الاشوردالىقتار سەزىنىڭ رەۆيزيالىق كوميسسيا مۇشەسى بولدى. كەيىنننەن ۋەزدە سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاندا ۋەزدىك رەۆكومنىڭ قۇرامىندا تۇرىك ءبولىمىن باسقارعان.

ۋەزدىك جەر باسقارماسى 7 ادامنان قۇرالدى. ونىڭ توراعاسى ستەپان سەرگەەۆيچ زەفيروۆ – كازان زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن باياناۋىلدىق سوت بولاتىن. توراعانىڭ ورىنباسارى، جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمىزدەي، احمەتوللا بارلىباەۆ – ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مۇعالىمى، ال باسقارما مۇشەلەرى: ي. باديسوۆ، گ.ك. گارانكين، ا.م. جالاۋتدينوۆ، ن.پ. چەرنىشوۆ جانە د.ۆ. بەسپالوۆ-ماۋرات سىندى ازاماتتار بولعان [5, س. 27-28].

باسقارما مۇشەلەرى ۋەزدىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋدا پىكىر الماستىرىپ، جەر باسقارماسى جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندادى، ولاردىڭ قاتارىندا: «…ايماقتىڭ شارۋاشىلىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايىن دامىتۋ»،  «…جارلى-جاقىبايلاردىڭ باسىنداعى قارجىلىق قيىندىقتاردى ازايتىپ، ولاردى اۋقاتتى ادامدارعا اۋىستىرۋ، قالالىق كاسىپورىندارداعى، ۇلتتىق دەنساۋلىق، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى  جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ»، «…اۋىلدىڭ مادەني دەڭگەيىن جاقسارتۋ»، «…جاڭا جانە جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بارلىق تۇرعىندارعا مۇمكىندىك بەرۋ» سىندى باسىمدىقتارعا ءمان بەرىلدى. ءبىرىنشى جەر باسقارماسىنىڭ قۇرمەتىنە پاۆلوداردا «قىرعىز جانە شارۋا بالالارىن ءارتۇرلى كاسىپكە ۇيرەتەتىن» حالىقتىق ءۇي جانە تەحنيكالىق ۋچيليششە اشۋدى ۇيعاردى. جانە ونى قارجىلاندىرۋعا جانە وقۋشىلاردىڭ قارجىسىن  جەر قازىناسىنان الۋدى شەشتى.

پاۆلودار ءى ۋەزدىك سيەز 1918 جىلدىڭ 15 اقپانىندا وتكىزىلدى. سيەزدە، نەگىزىنەن، ۇلت قازىناسى ماسەلەسى قاراستىرىلدى. سيەزگە قاتىسۋشىلار الاش قوزعالىسىن قولداپ، تىلەكتەستىكتەرىن ءبىلدىرىپ، وعان قارجىلاي كومەكتەسۋگە ءباتۋالاستى. بىرقاتار قارجىلى ازاماتتار الاش قازىناسىنا اقشالاي كومەك بەرەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. ال ءىى ۋەزدىك سيەز 1918 جىلدىڭ 23-26 ماۋسىمىندا وتكىزىلدى. بۇل كەزدە وبلىستىق جانە قازاق كوميتەتتەرىنىڭ كۇشىمەن پاۆلوداردا سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاتىلعان بولاتىن. وسى سيەزدە الاشوردانىڭ پاۆلودار ۋەزدىك كەڭەسى قۇرىلدى. كەڭەسكە 5 مۇشە ەندى. توراعاسى – ق. بەردالين، ورىنباسارى ا. بارلىباەۆ، مۇشەلەرى: ي. ءبادىسوۆ، م. جالەلدينوۆ، و. كۇزەمباەۆ. الاشوردانىڭ پاۆلودار ۋەزدىك كەڭەسى سەمەي وبلىستىق الاش كوميتەتىنە ۇيىمداستىرۋ، الاش يدەيالارىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىنا ۇلكەن كومەك جاسادى [6].

(احمەتوللا اقتايۇلى  پاۆلودار وبلىسىنداعى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ ۇستازدارىنىڭ ورتاسىندا. سولدان وڭعا قاراي: 1. تەرەنتەۆ ۆلاديمير نيكونتوۆيچ (ماتەماتيكا، سىزۋ، ءان ساباعى، سۋرەت), 2. چەمودانوۆ ۆاسيلي ء(دىن ساباعى), 3. وۆسياننيكوۆ ياكوۆ گەنناديەۆيچ (ۋچيليششە مەڭگەرۋشىسى، جاراتىلىستانۋ), 4. كاريموۆ – مۋللا تاتار مەشىتىنىڭ مولداسى (يسلام، قۇران), 5. ساتپاەۆ ابىكەي زەيىنۇلى (ادەبيەت، تاريح، گەوگرافيا). تۇرعان: 6. الەكسەەۆ نيكولاي ەرميلوۆيچ (ورىس ءتىلى), 7. بارلىباەۆ احمەتوللا اكتايۇلى (ماتەماتيكا).  

«سيبيرسكايا رەچ» دەپ اتالاتىن ومبى گازەتىنىڭ 1917 جىلعى قاراشاداعى سانىنان بەلگىلى بولعانداي، ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتۇلى، ا. ءبىرىمجانۇلى، دوسجانوۆ جانە وماروۆ سىندى الاشتىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرىنىڭ قول قويۋىمەن جازىلعان جەدەلحات ورىنبوردان پاۆلودار ۋەزدىك قىرعىز كوميتەتىنە جولدانادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداي وتىرىپ ولار بىلاي جازادى: «…ەلدە انارحيا جايلادى... ءاربىر حالىق ءوز تاعدىرىن، ءوزىن-ءوزى قورعاۋ جولىن ويلايتىن ءسات تۋدى. ەگەر ءبىز قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرساق، قازاق حالقى ءۇشىن مۇنىڭ ارتى ورنى تولماس وكىنىشكە الىپ كەلەدى. بىزدەر، قازاق حالقى ءوز ءومىرىمىزدى، وتباسى قۇندىلىعىمىزدى ساقتاۋدىڭ جولىن ويلاۋىمىز كەرەك. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءتول حالىقتىق ميليتسياسى بولۋى كەرەك… جالپىقىرعىزدىق سەز شاقىرىپ، قۇرمەتتى حالىقتىق اقساقالدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن اقىلداسىپ، قازاق ميليتسياسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋىمىز كەرەك. سەزدە قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسى قارالادى. 5 جەلتوقساندا ورىنبوردا ەكى ەلدىمەكەننىڭ اقساقالدارى مەن ينتەللەگەنتسيا وكىلدەرىنەن دەلەگات جىبەرۋگە شاقىرامىز».

1918 جىلعى ەسەپ بويىنشا ەكىنشى سەز ء(بىرىنشىسى 1917 جىلى شىلدەدە) ورىنبوردا ءوتتى. تاريحي ادەبيەتتەردە سەز دەپ اتالىپ جۇرگەن ورىنبورداعى ەكىنشى جيىندى الاشتانۋشى عالىم سۇلتان حان ءجۇسىپ مىرزا قۇرىلتاي جينالىسى دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. ۇلت قۇرىلتايىنىڭ باستاۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر، قازاق ۇلتىنىڭ ارعى تەگى ساقتار مەن عۇندار داۋىرىنەن تامىر الاتىن قۇرىلتاي جينالىسىن شاقىرۋ حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ارىستارىنىڭ دا اسىل ارمانى ەدى.

ۇلت ماسەلەسىن تالقىعا سالعان ۇلى قۇرىلتايعا پاۆلودار ۋەزىنەن احمەتوللا بارلىباەۆ پەن قابىش بەردالين قاتىستى. قۇرىلتاي قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسىن جاريالاپ، 25 ادامنان تۇراتىن ۇلتتىق كەڭەس (ۇكىمەت) قۇردى. ونىڭ توراعاسى بولىپ ءا. بوكەيحان تاعايىندالدى. وندا «توتەنشە ميليتسيا» (ۇلتتىق اسكەر) جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسى بولىپ قۇرىلعان «الاش» باعدارلامالىق قۇجاتى بەكىتىلدى.  وندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ فورماسى بولىپ جۇمىس ىستەپ تۇرعان زەمستۆو بەلگىلەندى. «زەمستۆو، – ءا. بوكەيحان اتاپ وتكەندەي، – جۇرت ءوزى سايلاپ قوياتىن ءماجىلىس مەكەمە. جۇرتتىڭ كوزى، جاناشىرى، كۇزەتشىسى، قامقورى، قورعاۋشىسى. تۇرمىس-تىرشىلىكتە زەمستۆو بيلەمەيتىن ءىس بولمايدى. زەمستۆو ءۇش ورىندا، ءۇش دارەجەدە بولادى: بولوسنوي، ۋەزنوي، وبلوسنوي» [7].

ورىستىڭ يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامى سەمەي بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى بولعان ءا. بوكەيحان، شاكەرىم قاجى، ر. مارسەكوۆ، ەرلى-زايىپتى قۇلجانوۆتار، ح. عابباسوۆ، م. تۇرعىنباەۆ، ءا. ساتباەۆ، م. اۋەزوۆ سەكىلدى 15-تەي قازاق تۇلعاسىنىڭ قاتارىندا بارلىباەۆ تا بار.

1920 جىلدىڭ جازىندا ساياسي جاعداي مۇلدەم كۇردەلەنە ءتۇستى، ءبىر جاعى بولشەۆيكتەردىڭ، ەكىنشى تاراپتان كولچاكتىك اسكەردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى الاشوردا ۇيىمى جۇمىسىنىڭ بەرەكەسى قاشتى. الاش جاقتاۋشىلارىنىڭ ىسىنە ءتۇسۋ ودان ءارى جالعاسا بەردى. ۋەزدە الاش نيەتتەستەرى مەن مۇددەلەستەرىن تۇتقىنداۋ ءىسى ءجۇردى. مۇنداي قۋعىنعا ۋەزدەگى بەتكەۇستار ازاماتتىڭ ءبىرى – احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ امان قالۋى مۇمكىن جاعداي دا ەمەس. پاۆلوداردان گۋبرەۆكومعا جولدانعان جەدەلحاتتا «…باياناۋىلدان كەلگەن اقپار بويىنشا مۇندا الاشوردالىقتارمەن بايلانىستا بولعان قازاقتاردىڭ اقگۆارديالىق ۇيىمى اشىلدى. ولار كوتەرىلىسكە شىقپاس ءۇشىن ونىڭ الدىن الىپ ەسكەرتۋ ءۇشىن تۇتقىنعا الۋ جۇرگىزىلدى. سونداي-اق قىرعىز ەلدىمەكەنىنە ۇلكەن ىقپال ەتىپ وتىرعان ۋرەۆكوم جانە تۇرىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى احمەتوللا بارلىباەۆ كەپىل ادام رەتىندە تۇتقىنعا الىندى» دەلىنگەن [5].

جەر ءۇشىن جانتالاس

الاش اۆتونومياسى 1920 جىلى شىققان قازرەۆكوم شەشىمىمەن تاراتىلدى. قازرەۆكوم قۇرامىنا ەنگەن بارلىباەۆ مۇندا دا بوس قاراپ جاتپادى. بۇل كەزدە پاۆلودار ۋەزىن سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىنان  شىعارادى دا، ونى سىبىررەۆكومىنا قوسۋدى كوكسەگەن ۇلىورىستىق شوۆينيزم دەرتىنە شالدىققاندار باس كوتەرەدى. قازاق دالاسىن بولشەكتەۋگە جانى قۇمار ي.ن. سميرنوۆ 1920 جىلعى قاڭتار ايىنىڭ باس كەزىندە پاۆلوداراعى قازرەۆكوم باسشىلارىنىڭ ومبىعا تىكەلەي باعىنىشىتى ەتۋدى سۇراعان ءوتىنىشىن قۋانا-قۋانا قولداپ، تەك ومبىعا ەمەس، سىبىررەۆكومىنا قوسا سالۋدى كوزدەيدى. الايدا وسى كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ بۇل ۇسىنىسقا قارسى شىققاندارىنىڭ اراسىنان ا. بارلىباەۆتىڭ دا ەسىمى كەزدەسەدى. دەمەك، جەر استى مەن ءۇستى قازىناعا تولى قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ قازاقستان قۇرامىندا ماڭگىلىك قالۋىندا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ويتپەگەندە پاۆلودار وبلىسى الدىمەن سىبىرگە ءوتىپ، كەيىننەن رەسەيدىڭ قۇرامىندا ءبىرجولاتا كەتەر مە ەدى...

ا. بارلىباەۆتىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرىن، قىرۋار قىزمەتىن سارالاعان  كەزدە نەگىزىندە ونىڭ مۇعالىم دەگەن مارتەبەلى ماماندىعىنا قوسا، كوزى اشىق، زيالى تۇلعا رەتىندە ۇلت تاعدىرىن شەشەتىن داۋلى ماسەلەلەردە حالىق مۇددەسىن قورعاعانىن ەسكەرۋىمىز ابزال. ول الاش قۇرامىندا دا، سوۆەتتىك يدەولوگيا استىندا دا نەگىزى، اسا قاجەتتى، دىلگىر ماسەلەنى دەر شاعىندا قوزعاپ، كوتەرە الدى. ونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – قازاق جەرىنىڭ بولشەكتەنبەۋى، ءوزى تۋعان، ءومىر سۇرگەن ولكەنىڭ جات قولىنا كەتپەۋىن قاداعالاۋ ءىسى بولدى.

وسىلايشا ول ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان ءومىر تولقىنىندا قاقپاقىلعا ۇشىراپ، ماڭايىنداعى ادامداردىڭ كورسەتۋىمەن تۇرمە ءدامىن دە تاتادى. اتادان قالعان ەن داۋلەتتى تار زامان كەلەردىڭ الدىندا باسقا كىسىنىڭ اتىنا جازۋ سەبەپ بولدى ما، الدەقانداي باسقا دا جاعدايلار اسەر ەتتى مە – جازاسىن جەڭىلدەتكەن بولىپ ونى تۇركسىب تەمىر جولى cوۆەتتىك حالىق كوميتەتىنە جۇمىسقا ايداپ جىبەرەدى.

قانىشقا بەرىلگەن ەسەپ-قيساپ

احمەتوللا اقتايۇلى – قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىندەگى جاڭا دۇنيەتانىم مەن جاڭا كوزقاراستاعى ادامداردى دايىنداۋشى، تالانتتى جانداردىڭ بولاشاعىنا ءۇمىت سىيلاۋشى. جاڭا ءبىلىمنىڭ جارشىسى. احمەتوللا بارلىباەۆ سىندى ۇلت اعارتۋشىسى ءارى پەداگوگى ءۇشىن ءبىلىم تەك قارا باستىڭ قامى ءۇشىن عانا ەمەس، ادام دامۋىنىڭ فۋندامەنتالدى نەگىزى بولىپ سانالادى. قازىرگى كەزدە ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋ ماسەلەسىن كوپ ايتامىز، الايدا بۇل ىزگى ويلار بۇدان 100 جىلداي ۋاقىت بۇرىن قىر توسىندە قالىپتاسقان جاعداي بولاتىن. احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ ومىرىندە جارقىن ءىز قالدىرعان تاعى ءبىر ايتۋلى تۇلعانىڭ بىرەگەيى – قانىش ساتباەۆ. ول ەڭ سۇيىكتى دە ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

بۇل تۋرالى دەرەكتەردى ءبىز بەلگىلى جازۋشى، دەرەكتى پروزانىڭ مايتالمانى مەدەۋ سارسەكەنىڭ قانىش ساتباەۆ عۇمىرناماسىنا ارنالعان كىتاپتارىنان وقي الامىز. استانا قالاسىنداعى «فوليانت» باسپاسىنان شىققان «قازاقتىڭ قانىشى» اتتى 960 بەتتىك دەرەكتى عۇمىرنامالىق روماندا ارداقتى ۇستاز بەن بالا شاكىرتتىڭ بايلانىسى قىزىقتى باياندالادى. شىعارمانىڭ 27-بەتىندە پاۆلودار ۋەزىندەگى حالىق سانى مەن ونداعى ءبىلىم وردالارىنىڭ حال-احۋالى جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ العاشقى بۋىنى جايلى ايتا كەلىپ، «ءوز ورتاسىنان ۇزدىك شىعىپ، ورىس وقۋىن ەرتە مەڭگەرگەن احمەتوللا اقتايۇلى بارلىباەۆ تا كوپ جىلدار اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان» دەگەن سيپاتتاما بەرەدى [8].

1909 جىلى اشىلعان  ەكى باسقىشتى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە ءبىلىم الىپ جاتقان قانىشقا ەسەپ جايلى ۇعىمدى ۇيرەتكەن احمەتوللا بارلىباەۆ بولىپ شىقتى. «– ەسەپسىز ءومىر جوق، ەسەپسىز ادامزاتقا ءوسۋ دە جوق، بالالار، – دەپ باستايدى ول ساباعىن، – وزدەرىڭ ويلاڭدارشى، جەكە-دارا العاندا بەس ءيا ون دەگەن نە ءسوز؟ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى، سالماق، قۇنى جوق، ىشەيىن ءبىر اتاۋلار تىزبەگى. مىسالى، ءبىر، ەكى ءۇش، ءتىپتى ءجۇز دەيىك. وسىدان نە ۇقتىڭدار؟ ال ەندى وسىلاردىڭ قاسىنا الدەقانداي زات تىركەپ ايتالىقشى. مىسالى، ءۇش وگىز، بەس تاۋىق، ءجۇز سوم دەلىك. نەمەسە ءبىزدىڭ سىنىپتى ون بەس وقۋشى بار، ولارعا ءبىر مۇعالىم ساباق بەرىپ تۇر دەسەك؟ بىردەن تۇسىنىكتى: سان ساپاعا اينالىپ، سانامىزدا سىنىپتىڭ كولەمى، وندا نەشە كىسى وتىرعانى جايىندا ناقتىلى ۇعىم پايدا بولادى...» دەپ بالا ۇعىمىنا جانە جاس ەرەكشەلىگىنە ساي تاپتىشتەپ تۇسىندىرەدى.

ءبىلىم – ادام جانىن، ونىڭ رۋحاني مادەنيەتىن دامىتاتىن قۋاتتى قۇرال. ۇستاز بارلىباەۆ تۇسىنىگىندەگى ءبىلىمنىڭ كۇشى جايلى تۋعان نەمەرەسى،  فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گاۋحار عيناياتقىزى بىلاي تارقاتادى: «ونىڭ تۇسىنىگىندە ادامگەرشىلىك، ءبىلىم، ەڭبەك ادالدىعىنىڭ بيلىك پەن بايلىقتان ەرەكشەلىگى سوندا: بيلىك پەن بايلىق – شەكتەۋلى، ۋاقىتشا، ادام ءومىرىنىڭ ماڭگىلىك ەمەس اتريبۋتتارى بولسا، ال ءبىلىم، ەڭبەك، ماحاببات پەن قايىرىمدىلىق – ادام ءومىرىن اسقاقتاتاتىن ماڭگىلىك قۇندىلىقتار» [9]. وسىنداي ادام جانىن جىلىتاتىن ىزگى يدەيالارمەن ءبىلىم بەرگەن بارلىباەۆتىڭ الدىنان وتكەن مىڭداعان شاكىرتتىڭ ۇزدىگى بولىپ قانىش ساتباەۆتىڭ ماڭدايى جارقىراي كورىندى. تاريحي ساباقتاستىق دەگەن قويسىن با، ۋچيليششەنى مەرزىمىنەن بۇرىن ۇزدىك ءتامامداپ، سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن تاۋىسقان قانىش توم تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ شىعادى!

(ا. بارلىباەۆتىڭ سوڭعى سۋرەتى)

ارينە، شاكىرت پەن ۇستازدى بايلانىستىراتىن دۇنيەلەر مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. احمەتوللا قانىشتىڭ اعاسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پەداگوگ ابىكەي زەيىنۇلى ساتباەۆپەن دوس-جار بولعان جانە ءۇي ءىشى، اياق-تاباق الىسىپ دەگەندەي جاقىن ارالاسقان دەسەدى. مۇعالىمنىڭ جارقىن ءجۇزى بەينەلەنگەن كوپتەگەن تاريحي فوتوسۋرەتتەردە ول ابىكەي ساتباەۆپەن قاتار وتىرىپ تۇسەدى. احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ ايەلى كۇلاندا ەرجانوۆا قارجاس رۋىنان شىققان ەدى، سونىسىمەن ول ساتباەۆتاردىڭ جاقىن تۋىسى بولاتىن. بايقاعانىڭىزداي، ەكى اۋلەتكە جاقىن، دانەكەر سەبەپتەر بارشىلىق.

ستاليندىك جازالاۋ ساياساتى ەڭ الدىمەن ءبىلىمدى ادامداردان سەسكەنىپ قورىققانىن تاريحشى عالىمدار دالەلدەپ ءجۇر. ءبىلىمدى ادامنىڭ قولىندا قارۋى بار ادامنان ەكى ەسە كۇشتى ەكەنىن ءبىلىپ تۇر عوي. قازاقتىڭ نەبىر اسىل ەرلەرىن جالماعان زۇلمات جۇيەدەن احمەتوللا بارلىباەۆ تا امان قالمادى.

«ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر»

جالپى بارلىباەۆتار بىرنەشە اعايىندى: ۇلكەن اپايى رىمجان – 1926 جىلعى پاريجدەگى كورمەدە جاساپ شىعارعان ادەمى تۇسكيىزى ءۇشىن ارنايى ماراپات العان ىسمەر ايەل، قولونەر شەبەرى. گاۋھار عيناياتقىزىنىڭ ايتۋىنشا، 1958 جىلى 80 جاسقا تولعاندا رىمجان بارلىباەۆانىڭ جۇمىستارى ماسكەۋ كورمەسىنە قويىلىپ، قوماقتى سىياقى العان ەكەن. ونىڭ ەڭبەگى قازىر دە قر ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجايىندا ساقتالىپ تۇر.

ال كەنجە ءىنىسى حابيب ءبىرىنشى قازاق پروفەسسورى، دارىگەر، تالانتتى تەراپەۆت بولاتىن. احمەتوللانى اتقان قايعىلى وقيعادان كەيىن ونىڭ وتباسى مەن بالالارىن ءوز قامقورلىعىنا العان ادام – ونىڭ وسى باۋىرى بولدى [9].

قازاقستاننىڭ بارلىق جوعارعى بۋىن دارىگەرلەرىن ءتالىم بەرىپ تاربيەلەگەن حابيب اقتايۇلى دا تەگىن ادام ەمەس. وتاندىق مەديتسينا عىلىمىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان ول رەسپۋبليكاعا تانىمال ونەر ادامدارىن جانە لاۋازىمدى تۇلعالاردى ەمدەيتىن جوعارى ساناتتى دارىگەر بولعان.  قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج. شاياحمەتوۆ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. وڭداسىنوۆ، اتاقتى اقىن جامبىل جاباەۆ جانە وزگە دە ادامدار ءحابيبتىڭ ايالى الاقانىنىڭ تابىن سەزگەن ەكەن. ءبارىمىز جاقسى بىلەتىن «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» فيلمىندەگى ەڭ باستى كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى دە وسى كىسى.

(حابيب بارلىباەۆ جارى جامال قادىرباەۆامەن)

جان جارى كۇلاندا ەرجانوۆامەن جاراسىپ، باقىتتى ءومىر كەشكەن احمەتوللانىڭ ءوز كىندىگىنەن عينايات، حالەل دەگەن ۇلدارى، كامال جانە ناعيما دەگەن ەسىمدى قىزدارى بار. بۇلاردىڭ بارلىعى دا جوعارى ءبىلىم العان، ەلدىڭ ءار قيلى سالادا دامۋىنا ۇلەستەرىن قوسقان. عينيات احمەتۇلى ماسكەۋدىڭ ءتۇرلى ءتۇستى مەتالۋرگيا ينستيتۋتىن قوناەۆپەن بىرگە بىتىرگەن عالىم بولسا، قىزى كامال دارگىەرلىك وقۋدى تاۋىسىپ، جامبىل اقىننىڭ جەكە دارىگەرى رەتىندە قىزمەت ەتىپتى. احمەتوللانىڭ ەكىنشى ۇلى حالەل قازۇۋ فيزيكا فاكۋلتەتىن قۇرعان عىلىم قايراتكەرى، بەلگىلى فيزيك رەتىندە بەلگىلى، كىشى قىزى ناعيما مەديتسينا ماماندىعىنان الىسقا ۇزاماعان، ول عىلىم دوكتورى دارەجەسىن يەلەنگەن. وسىنداي احمەت ۇرپاقتارى قيىن ساتتە قول ۇشىن بەرىپ، قولتىعىمەن دەمەپ، ەر جىگىتكە ءتان ەرلىك كورسەتكەن، ۇلكەن اعاسىنىڭ ۇل-قىزدارىن قۋعىن-سۇرگىن مەن ءار ءتۇرلى ايىپتاۋلار مەن قىسىمداردان امان الىپ قالعانى حابيب بارلىباەۆقا العىسىن بىلدىرەدى. ال ءحابيبتىڭ حاتيات اتتى ۇلى ءبىلىم سالاسىنىڭ قايراتكەرى بولىپ ەر جەتسە، قىزدارى كوللونتاي، ساۋلە جانە لاۋرا ءتىلشى-عالىم جانە جۋرناليستيكا سالاسى بويىنشا وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا ۇلەس قوسقان. اسىرەسە ءبىز تەلەفون ارقىلى تىلدەسكەن ساۋلە بارلىباەۆا تاريح عىلىمى دوكتورى بولعانىمەن قويماي، كوركەم گيمناستيكادان سسرو چەمپيونى اتانعان ەرەكشە جان بولىپ شىقتى.

(احمەتوللا اقتايۇلى بارلىباەۆ جارى جانە بالالارىمەن)

بارلىباەۆتاردىڭ ۇشەۋىنىڭ دە: رىمجان، احمەتوللا جانە حابيبتاردىڭ ەسىمدەرى قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى مەن باياناۋىل، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ەنتسيكلوپەديالارىنا ەنگىزىلگەن.

ازاماتتى ارداقتاۋ

قازاق ۇلتىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋدى كوزدەپ، وي-ارمانىن ىسكە اسىرۋدا تەر توككەن، ازاتتىق جولىندا بەلسەنە كۇرەسىپ ءجۇرىپ، 37-ءنىڭ ويرانىندا وپات بولعان احمەتوللا بارلىباەۆ الماتى وبلىستىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن 1957 جىلى 8 مامىردا اقتالدى. ول ءوزى سەكىلدى وتاننىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ءومىرىن قيعان ازاماتتارمەن بىرگە الماتى قالاسىنان الپىس شاقىرىم جەردەگى جاڭالىق اۋىلىنىڭ ماڭىندا جەرلەنگەن. قازىرگى كەزدە ونىڭ ارۋاعى ماڭگىلىك دامىلداعان جەرگە ساياسي رەپرەسسيانىڭ جازىقسىز قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريالدىق كەشەن مەن بيىك ستەللا تۇرعىزىلدى. بۇل بيىك ستەللادا ءوزى سەكىلدى تاعدىرلاس جانداردىڭ ەسىمدەرى ويىلىپ جازىلعان. جاڭالىقتاعى مەموريالدى كەشەنگە جىل سايىن ارۋاقتاردى، رۋحى ولمەس ازاماتتاردى ەسكە الۋعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ادامدار، اسىرەسە قايراتكەر اتالاردىڭ ۇرپاقتارى جينالىپ تۇرادى. جۋىردا عانا جاريالانعان اقپارات بويىنشا، مۇندا جاڭا مۋزەي دە اشىلىپ حالىق يگىلىگىنە ۇسىنىلعان.

ازاتتىق – الاش اسىلدارىنىڭ گۋمانيستىك كوزقاراسىنىڭ ەڭ باستى ءارى ەڭ ماڭىزدى كىلتى. ازاتتىقتى ولار بار ەرىك-جىگەرىمەن العا ۇمتىلۋشىلىق، وتارشىلدىق پەن زۇلىمدىق، ادىلەتسىزدىككە ءوز بولمىسىڭمەن، جان-تانىڭمەن بىرگە قارسى تۇرا الۋشىلىق، يدەال ءۇشىن شىندىققا دا قارسى تۇرا الاتىن كۇش دەپ ءبىلدى جانە سولاي سەندى دە. احمەتوللا بارلىباەۆتىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا كۇشتەپ جاسىرىلعان مۇراسى، قىزمەتى مەن ءومىرى بۇگىندە تاۋەلسىز قازاق تاريحناماسىندا الاش كەزەڭىن زەرتتەۋ تۇرعىسىنان مول پايداعا كەنەلتەدى. سەبەبى مۇنىڭ استارىندا ۇلت ءۇشىن ۇلى قۇندىلىق بولا سانالاتىن ازاتتىق فيلوسوفياسى جاتىر ەدى.

ادەبيەتتەر:

1. بايبوسىن س. الاشتىڭ ءبىر ارداعى. // سارىارقا سامالى، 2012 جىل، 27 جەلتوقسان
2. كوپەيۇلى م.ج. كوپ تومدىق شىعارمالارى. 1 توم. – الماتى: الاش، 2003. – 504 ب.
3. ايمانوۆ ش. زامانداستارى تورايعىروۆ تۋرالى. // http://toraygirov.pavlodarlibrary.kz
4. كارىمحان ز. ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى. // «قازاقستان تاريحى» پورتالى. 2017, 05 جەلتوقسان
5. ب. حازىروۆ. گوركي سلەد جەستوكوگو ۆرەمەني.  پاۆلودار. نپف ەكو، 1986.
6. تىلەشوۆ ە.ە.، قامزابەكۇلى د. الاش قوزعالىسى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى: ساردار، 2014.
7. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. – 560 بەت.
8. سارسەكە م. قازاقتىڭ قانىشى. استانا: فوليانت، 2018. – 960 ب.
9. بارلىباەۆا گ.گ. احمەتوللا بارلىباەۆ – پروسۆەتيتەل، ۆيدنىي دەياتەل دۆيجەنيا «الاش».

زاڭعار كارىمحان

Abai.kz