مۇستافا شوقاي كوتەرگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى يدەياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ء(تىپتى بولاشاقتا دا) ءا.بوكەيحان باستاعان الاش يدەياسىنا قاراعاندا عىلىمي دا ومىرلىك تە ماڭىزى وتە جوعارى ەكەنى اقيحات. ارينە، مەن بۇل جەردە الاش قوزعالىسىن كەمسىتىپ وتىرعانىم جوق. الاش قوزعالسى: يدەياسى، ۇستانىمى، ماقسات-مىندەتتەرىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن الاتىن ورنى مەن ماڭىزى ەرەكشە. مۇنى ەشكىم جوقا شىعارا المايدى. دەگەنمەن ەلىمىزدىڭ ارعى بەرگى تاريحىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ماڭىزدى بولعان.

شاھاباددين مارجاني، يسمايل گاسپرالى، ءجۇسىپ اقشورا، فاتيح كاريموۆ جانە تاعى دا باسقا تۇلعالار باستاعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنان، مۇستافا شوقاي كوتەرگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى يدەياسىنىڭ شىنايىلىعى بىرىنشىدەن، ول تۇرىك حالىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، 1917 جىلى 28 قاراشادا تۇركىستان اۆتونومياسىن ومىرگە اكەلدى. ياعني، ساياسي تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الدى. سونىمەن بىرگە، تۇركىستان اۆتونومياسىن بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى قولدادى. قوقان اۆتونومياسى وزىنەن-ءوزى ىدىراعان جوق. وكىنىشكە وراي بولشەۆيكەر مۇحتارياتتى كۇشپەن ىدىراتتى.

ەكىنشىدەن،تۇركىستان مۇحتارياتى ىدىراعانمەن م.شوقاي باستاعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسى ەۋروپادا كورىنىس تاۋاپ، الەمدىك كەڭىستىككە كوتەرىلدى.

ۇشىنشىدەن، قازىرگى جاھاندىق ىقپالداسۋ كەزەڭىندە تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى اۋداي قاجەت. سەبەبى، الىسقا بارماي اق، كورشىلەرىمىز قىتاي مەن رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ۇستانىمى جاس تۇرىك مەملەكەتتەرى ءۇشىن قاۋىپتى جاعداي. تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبولىنۋى قانشاما الاپات قاسىرەتكە اپارعانى تاريحتان ءمالىم. تۇرىك حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى يدەياسىنىڭ تاريحي ماڭىزى دا زور. تاريحي ماڭىزى دەمەكشى وتاندىق تاريحنامادا تۇركىلىك كوزقاراس، ۇستانىم جەتىسپەيدى. كونە داۋىرگە بارماي-اق ءحىح عاسىرداعى قوقان، حيۋا حاندىقتارىن وزبەك مەملەكەتىنە تەڭەپ، قازاق حالقى ءۇشىن قوقاڭداعان وزبىر ەل رەتىندە كورسەتەدى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق ەكەنى ەستەن شىعىپ كەتكەن. اق وردا، نوعاي ورداسى، موعولستان قازاق تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى بولسا، قوقان، حيۋا حاندىقتارىندا تۇتاس قاراستىرۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن.

سوندىقتان حح عاسىرداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوشباسشىسى رەتىندە مۇستافا شوقاي ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى تۇرىك مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسىندا مۇستافا شوقاي تۇردى. ءاليحان بوكەيحان قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇرسا، مۇستافا شوقاي جالعىز قازاق قانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇردى، جەتەكشىسى بولدى. كوشىم لەكەرۇلى جازعانداي مۇستافا الەم تانىلعان تۇلعاعا اينالدى. حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كۇرەسى 1919 جىلى الاشوردا جانە تۇركىستان ۇكىمەتتەرىنىڭ تاراۋىمەن توقتاسا، م.شوقاي سول توقتاپ قالعان تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىن ەۋروپادا 1941 جىلعا دەيىن جالعاستىردى.

باۋىرجان ەڭسەپوۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz