تۇركiستان مەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ، قازاق اۆتونومياسى مەن باتىس سiبiر ولكەسiنiڭ شەكاراسىن انىقتايتىن مەملەكەتتiك كوميسسيا قۇرىلعان تۇستا «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ 1924 جىلعى 28 قازانداعى سانىندا ءا.بوكەيحانوۆ ءوزiنiڭ «قازاق قانشا؟» اتتى ماقالاسىندا:

تۇركiستان مەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ، قازاق اۆتونومياسى مەن باتىس سiبiر ولكەسiنiڭ شەكاراسىن انىقتايتىن مەملەكەتتiك كوميسسيا قۇرىلعان تۇستا «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ 1924 جىلعى 28 قازانداعى سانىندا ءا.بوكەيحانوۆ ءوزiنiڭ «قازاق قانشا؟» اتتى ماقالاسىندا:

«1914 جىلى رۋسسياداعى بار ادام 161 ميلليون 700 مىڭ بولاتىن. ول جىلى قازاق قانشا ەدi? 1896, 1907 جىلى ون جىل ارالاتىپ كوكشەتاۋ ۋەزiندەگi قازاقتى ەكi قايتا ەسەپتەگەن. وسى ەكi ەسەپتi ءوزارا سالىستىرساق، قازاق ءوسiمi جالپى ادام بالاسىنىڭ وسiمiنەن ارتىق كورiنەدi. قازاقتا بiر جىلدا ەكi جۇزگە ءۇش ادام قوسىلىپ وسەدi دەسەك، 1914 جىلعى قازاقتىڭ سانى 6 ميلليون 470 مىڭ بولعان بولادى.
سوعىس باستالعاننان بەرi 10 جىل ءوتتi. سوندا قازاقتىڭ ون جىلعى ءوسiمi 979 مىڭ. 1917-1921 جىلداردا الاش ەلiن سۇزەك جايلادى. 1917 جىلى تۇركiستان، 1921 جىلى قازاقستان جۇتادى. اشارشىلىق بولدى، ادامدار اشتان ءولدi. سوندا قازاقتىڭ 10 جىلعى ءوسiمi ءولدi دەسەك، وسى كۇنi قازاق 6 ميلليون 470 مىڭ بولادى. سۇزەكتەن، اشتان ولگەن ادام سانى 70 مىڭعا ەسەپ دەسەك، ولiكتi كوبەيتكەن دە، وسى كۇنگi قازاق سانىن ازايتقان دا سول ەسەپ بولادى. 6 ميلليون 470 مىڭنان 970 مىڭ ادام ولسە، بۇل وزگە سوزبەن ايتقاندا جۇزدەن ءجۇز ادامعا شاققاندا ون بەس ادام ولگەن بولادى. بۇل نە؟ بۇل مىناۋ الاشتىڭ جايىندا ەلiندە اشى بار، توعى بار، اۋرۋى بار، ساۋى بار، 20 ۇيدەن 15 ادام ولدiگە ەسەپ بولادى.
قازاق وتiرiك ايتسىن، ەسەپشi (بۇلاردا ءا.بوكەيحانوۆ اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارىن كەمiتiپ جازعان كەڭەس حاتشىلارىن مەڭزەپ وتىر - ت.ك.) كور سوقىرشا جەردi قارماپ، ەسەبiن دۇرىس جازا الماسىن، سوندا دا وسى كۇنگi تۇركiستان مەن قازاقستاننىڭ قازاعى (مۇندا بۇقارا مەن حيۋا قازاعى جوق 6 ميلليون 470 مىڭنان كەم ەمەس»، - دەپ جازدى.
1921 جىلعى 16 قاراشادا «نوۆىي مير» جۋرنالىنداعى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ شاعىن ماقالاسىندا اشارشىلىقتىڭ سەبەبiن جۇتپەن، مالدىڭ كوكتايعاقتان قىرىلۋىمەن، قىستىڭ ەرتە تۇسۋiمەن، پiشەننiڭ جەتiسپەۋiمەن، جايىلىمنىڭ تارلىعىمەن تۇسiندiرەدi. ەكiنشi سوزبەن ايتقاندا، قازاقتاردىڭ قىرىلۋىن تابيعاتتىڭ قولايسىز قۇبىلىسىنىڭ سالدارىمەن تۇسiندiرمەك بولادى. بۇل ءسوزسiز كەڭەس باسپاسوزiندەگi «قىرناۋ»، «سوتسياليزم يدەياسىمەن سايكەستەندiرۋ» ارەكەتتەرiنiڭ جەمiسi-تiن. مۇستافا شوقايۇلى مۇنى وتە العىرلىقپەن اڭعارىپتى. ول بۇل ماقالانى ا.بايتۇرسىنوۆ جازباعان، ال جازعانى راس بولسا، ونى بوگدە بiرەۋلەر «سوتسياليستiك رەاليزم» قالىبىنا سالىپ يگەن دەپ تۇجىرىمدايدى. ونىڭ ەسەسiنە سول كەزدە ەل اراسىنا بەلگiلi «قازاقتاردىڭ لەنينگە حاتى» دەگەن قۇجاتتا احمەت بايتۇرسىنوۆ قالامىنىڭ تابى بار ەكەندiگiن سەنiمدiلiكپەن اتاپ كورسەتەدi.
راسىندا، بۇل وتە ساۋاتتى جازىلعان قۇجات.
وندا 1920 جىلدىڭ وزiندە iشەرگە - اسى، كيەرگە - كيiمi جوق قازاقتار اراسىن اشتىق جايلاعانى، ادامداردىڭ يت ەتiن جەۋگە، بالالارىن ساتۋعا دەيiن بارعانى، ايتەۋiر اشتان ولمەۋدiڭ امالىن قاراستىرىپ، دالباسا تiرشiلiك كەشiپ جۇرگەندiگi اشىنا جازىلادى.
اشتىققا قارسى شارا قولدانىپ، ويلاسۋ، ۇيىمداسۋ قاجەتتiگiن كورسەتiپ، م.دۋلاتوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ «قازاق تiلi»، «اق جول» باسىلىمدارىندا ماقالالار جاريالادى. (دۋلاتوۆ م. «اشىققان ەل ءھام سەمەي ازاماتتارى»، «قازاق تiلi»، 1922, 18 ناۋرىز، «اشتىق قىرعىننان قايتسەك قۇتىلامىز؟»، «اق جول»، 1922, 12 تامىز). ال رەسپۋبليكادا بۇل جىلدارى ۇيىمداستىرىلعان مادەني شارالاردى ج.ايماۋىتوۆ «وبا ۋاقىتىنداعى توي» دەپ اتادى. 1922 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى مەن رەسپۋبليكا كوممۋنيستiك پارتياسى ورىنبوردا جازۋشىلار سەزiن وتكiزبەك بولعاندا، ج.ايماۋىتوۆ: «...قازiر تويلايتىن زامان با، حالىقتىڭ 2/3 بولiگi اپاتقا ۇشىراعان. قازاقستان ءۇشiن مۇنداي اۋىر كۇندەردە قازاق ادەبيەتiن جاقسارتۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ، جوسپار جاساپ، مەيرامدىق اڭگiمە جۇرگiزۋ مۇمكiن بە؟ ءبارiن قويىپ، اشتىقپەن كۇرەسۋگە كۇش سالۋ كەرەك. مۇنداي سەزد وتكiزۋ جۇرتتىڭ بiر بولiگi اشتىقتان ءولiپ جاتقاندا، ونىڭ ەكiنشi بولiگiندە تويلاۋمەن بiردەي»، - دەپ باسا جازدى. راسىندا دا، اشتىقتان كوزi تۇماندانعان ادامدى ادەبيەتتi جاقسارتۋعا شاقىرۋ اقىلعا سيىمسىز-اق ەدi. مۇنى قازاق زيالىلارى جاقسى ءتۇسiندi. رەسپۋبليكاداعى اشتىق جايىن ولار 1921 جىلدىڭ سوڭىندا وتكەن II جالپىقازاق كەڭەستەر سەزiندە دە كوتەرگەن بولاتىن. ماسەلەن، بۇل سەزدە م.اۋەزوۆ اشىققان حالىققا سەمەي گۋبەرنياسىنان ەرiكتi تۇردە مال جيناۋ جوسپارلانعانىن ايتتى.
الاپات اشتىق قارساڭىندا ۇلت جاناشىرلارى كۇيزەلگەن ەلگە قولۇشىن بەرۋ ماقساتىمەن سەمەيدە «جانار» اتتى ۇيىم قۇردى. ۇيىمنىڭ نەگiزگi ماقسات-مiندەتi - قاراپايىم حالىققا كومەكتەسۋ، ۇلت بوستاندىعى جولىنداعى جاستاردى قامقورلىققا الىپ، بiلiمگە، ساياساتقا تارتۋ بولدى. بۇل حاقىندا م.دۋلاتوۆ «اباي» جۋرنالىندا تومەندەگiشە جازدى:
«...اش، جالاڭاش قازاق-قىرعىز باۋىرلارعا جۇرتتان جەتكiلiكتi جىلۋ جيناپ، رۋلى ەلiمiزدi ولiمنەن ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ الاش قالاسىندا قازاق كوميتەتi ءھام جاستاردىڭ «جانار» اتتى ۇيىمى باسشىلىق ەتiپ، قاۋىم جاسادى. 5 ناۋرىزدا قاۋىم ورتاسىنان iس باسقاراتىن بەس كiسiلiك كوميتەت سايلاپ شىعاردى. قاۋىمنىڭ باستىعى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، كومەكشiسi - مۇقاش پوشتايۇلى بولدى. كوميتەت توراعاسى - مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ورىنباسارى - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، حاتشىسى - مۇحتار اۋەزوۆ... ماجiلiستە 7000 سومداي جىلۋ جينالدى. كوميتەت قازiر iسكە كiرiستi» («اباي» جۋرنالى، 1918, №3).
1922 جىلى 9 ناۋرىزدا سەمەيدە قازاق زيالىلارى: عابباسوۆ، دۋلاتوۆ، ايماۋىتوۆ (جينالىس توراعاسى), ساتباەۆ، تۇرعانباەۆ، نۇرالين، سارسەنوۆ (حاتشى), مۇزدىباەۆ، ايتباەۆ، ىسماعۇلوۆتاردىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس ءوتتi. قازاق ازاماتتارىنىڭ جالپى جينالىسىندا ەكi ماسەلە:
قازاق تiلiن مەكەمەدە قولدانۋ تۋرالى جاسالعان جوبا جانە اشىققان ەلگە جاردەم بەرۋ شاراسى قارالدى. بiرiنشi ماسەلە بويىنشا ايماۋىتوۆ پەن تۇرعانباەۆتىڭ جاساعان جوبالارى قارالىپ، از قوسىمشالارمەن قابىل الىندى. ەكiنشi ماسەلە بويىنشا دۋلاتوۆ بايانداما جاسادى. بايانداماسىندا ول قازاقستاندا سەمەي گۋبەرنياسىنان باسقا گۋبەرنيالار اشتىق قۇشاعىندا ەكەندiگiن، اشىققان ەلدەردiڭ قايعىلى حالiن، اشتىقتان قۇتقارۋعا حۇكiمەت جاردەمi جەتپەيتiندiگiن، ەل قىرىلىپ جاتقاندا بiر گۋبەرنيا iسiمەن عانا شۇعىلدانىپ وتىرۋ جان اشىماعاندىق، ازاماتتىق بورىشىن اتقارماعاندىق، تاريح الدىندا ۇلكەن قىلمىس ەكەندiگiن باسا ايتتى. دۋلاتوۆ جوباسى قابىلداندى.
بۇل جوبا بويىنشا:
«قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىندا ەلiڭ بىتىراندى، جەرi تەمiر جولدان شالعاي بولعاندىقتان، قازiرگi حۇكiمەتتiڭ اشتار كوميتەتi ارقىلى بەرگەن جاردەمi قازاق حالقىن اشتىقتان قۇتقارۋعا اناعۇرلىم جەتپەيدi. مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان قازاق حالقىنا جاردەم بەرۋ شاراسى باسقاشا بولۋى كەرەك. قازاق جيىلىسىنىڭ پiكiرi بويىنشا ول شارا: قازاقتىڭ مiندەتتi قىزمەتكەرلەرi بيلەيتiن ايرىقشا جاردەم كوميتەتiن اشۋ، كوميتەت مۇشەلەرi ءھام تiلەنگەن قازاق ازاماتتارى ەلگە شىعىپ، جۇرتتى كومەك بەرۋگە ۇندەپ، بارلىق حالىقتى وسى جۇمىسقا كiرiستiرۋ، ءوز ەركiمەن بەرەتiن جاردەمiن جيۋ، ياعني ساۋىنداي، استىقتاي، كولiكتەي ءھام باسقا ءتۇرلi. جينالعان نارسەلەردi اشىققان ەلدەرگە توتەسiمەن قىرمەن جەتكiزۋ. اش حالىقتى كەرۋەن جاساپ، قازاقستاننان تۇركiستاننىڭ توق گۋبەرنيا، ۋەزدەرiنە كوشiرۋ.
ۇستiمiزدەگi جالپاق ەل اپاتقا ۇشىراپ، كۇيزەلiپ جاتقان اۋىر جىلدا ەڭبەكشiل قازاق ازاماتتارى اتقا مiنبەي تەك جاتۋدى الەۋمەت الدىندا زور قىلمىس دەپ بiلەدi. سوندىقتان كiندiك وكiمەتتەن تەزiرەك رۇقساتىن وتiنەدi:
1. سەمەي گۋبەرنياسىندا قازiرگi اشتار كوميتەتiنەن باسقا، اشىققان ەلگە ءوز تۇسىنان جاردەم بەرەتiن ايرىقشا قازاق كوميتەتiن جاساۋعا;
2. ول كوميتەتتiڭ iس قىلاتىن اۋدانى سەمەي، اقمولا ءھام اشىققان گۋبەرنيالار بولۋعا;
3. بۇل جولدا قىزمەت قىلۋعا تiلەنگەن ياكي قازاق جيىلىسى كەرەكتi دەپ تاپقان ازاماتتاردى پارتيا ءھام سوۆەت قىزمەتتەرiنەن بوساتۋعا.
ءسويتiپ 10 ناۋرىزدا بۇل تەلەگرامما گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتi ارقىلى تومەندەگi ادرەستەرگە جiبەردi:
1. ورىنبور، قازاقستان كiندiك اتقارۋ كوميتەتiنە;
2. قازاقستان اشتارعا جاردەم بەرۋشi كiندiك كوميتەتiنە;
3. ماسكەۋ، رەسەيلiك كiندiك اتقارۋ كوميتەتiنە;
4. رۋسسيالىق اشتارعا جاردەم بەرۋشi كiندiك كوميتەتiنە.
اشتارعا كومەكتەسۋ كوميتەتiنەن جوعارىدا ايتىلعان شارالاردى iسكە اسىرۋعا رۇقسات العان ۇلت زيالىلارى ناقتى iسكە كiرiسەدi. بۇل iستە م.دۋلاتوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ ەرەكشە بەلسەندiلiك تانىتتى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى س.يمانباەۆا وسى تاقىرىپ بويىنشا زەرتتەۋ ماقالاسىندا جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تومەندەگi سوزدەرiن كەلتiرەدi: «مال جيناي باستاعاندا، وسى مال اشارشىلىق ەلگە امان جەتە مە؟ مۇنى كiم اپارادى؟ نە ونداعى، نە مۇنداعى ەلگە جوق اركiمنiڭ اۋزىندا كەتەدi عوي، دەپ - ۋايىمداۋشىلار دا بولدى. سەنiمدi كiسi باسشى بولىپ اپارماسا، مال بەرگەن ەلدiڭ كوڭiلi داۋلامايتىندىعىن، مالدىڭ امان جەتۋi قاتەر ەكەندiگiن ويلاپ، مiندەت اۋىر بولسا دا م.دۋلاتوۆ ەكەۋمiز باستى بولۋعا رازىلىعىمىزدى بiلدiردiك. 23 يۋلدە 516-شى ءنومiرلi تەلەگراممامەن كوميسسيا بiزدiڭ بارۋىمىزعا رازى بولىپ، جۇرۋگە قام قالدىق. ءۇش كۇننەن كەيiن گۋبەرنيالىق كوميسسيادان 2-شi تەلەگرامما الدىق: العاشقى توپ مالمەن ءجۇرۋدi ماعان تاپسىرىپ، م.دۋلاتوۆتى باسقا ۋەزدiڭ مالدارىن جينالتۋ قىزمەتiنە قالدىرىپتى...» («اقيقات»، 2000, №6,68-69 ب.).
بۇل ناۋقاننان مەڭدەشەۆ، جانگەلدين، سەيفۋللين iسپەتتi اۆتونوميا باسشىلارى تىس قالدى. مۇنىڭ ءوزi باسشىلاردىڭ ەل iشiندەگi بەدەلiن ءتۇسiردi. قازاق وقىعاندارى اشتارعا مال، ازىق-تۇلiك جيناۋمەن ەل ارالاپ جۇرگەندە پاۋەسكەمەن سەرۋەن قۇرىپ، قىز ايتتىرىپ جۇرگەن «بەلسەندi بولشەۆيك» قايراتكەرلەر دە تابىلدى. مۇنىڭ بارلىعىن حالىق بiلiپ كورiپ وتىردى. تۇسكەن بەدەلiن قالپىنا كەلتiرۋدiڭ قامىن قاراستىرىپ، «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرiن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى استىرتىن ارەكەت جاسادى-مىس دەگەن جەلەۋمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مiرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قامادى»، - دەپ جازادى بەلگiلi الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان «ۇرانىم-الاش!» اتتى سەريالىق ماقالالارىندا (2009 ج.).
تەرگەۋشiلەردiڭ 1921-1922 جىلى «استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق - ۇلتشىل توڭكەرiس ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن، تۇركيادان استىرتىن كەلگەن ءانۋار پاشا مەن زاكي ۆاليدوۆتىڭ باسماشىلارىنا قوسىلۋ ءۇشiن قازاق اسكەرiن جيناپ، ەل-جۇرتتى سوعان ۇگiتتەۋ ماقساتىمەن قىرعا شىققان، - دەگەن بوپساسىن جوققا شىعارا وتىرىپ، م.دۋلاتوۆ بۇعان ەشكiمنiڭ اتىن اتاماي، سىپايى عانا:
«1921 جىلى تورعاي، ىرعىز، قوستاناي ۋەزدەرiندەگi ورال گۋبەرنياسىنىڭ بiراز بولiگiندەگi تۇرعىندار اشتىققا ۇشىرادى. مەن سەمەيدەگi «قازاق تiلi» گازەتi ارقىلى بiرiنشi بولىپ، قىرداعى اۋدانداردىڭ تەمiرجول تورابىنا 400-500 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقاندىعىنان دا جانە تۇرعىنداردىڭ شاشىراڭقى ورنالاسقاندىعىنان دا مەملەكەتتiك كومەكتiڭ ولارعا تولىق جەتپەيتiندiگiن ايتىپ، بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرi اتقا مiنiپ، ەل ارالاپ سالاۋات-ساۋىن (دوبروۆولنىە پوجەرتۆوۆانيا) جيۋى كەرەكتiگi, جينالعان مالدى قىر ارقىلى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا تۋرا ايداپ اپارۋدىڭ الدەقايدا تيiمدi بولاتىندىعى تۋرالى باستاما كوتەردiم. مەنiڭ بۇل ۇسىنىسىمدى كوپشiلiك تە قابىل الدى، وسى ماسەلە جونiندە وتكiزiلگەن ماجiلiستە بۇل جوبانى قولدادى، كەيiننەن گۋبەرنيالىق «اشتارعا كومەك» كوميسسياسى مەن ونىڭ ورتالىق ۇيىمى دا قوستاپ، iسكە كiرiسۋ تۋرالى رۇقسات بەردi.
شۇعىل كiرiسiپ كەتۋدiڭ ناتيجەسiندە 2-3 ايدىڭ iشiندە 15 مىڭ iرi قارا جينالىپ، ولار از ۋاقىتتىڭ iشiندە اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا جەتكiزiلiپ، حالىققا ءبولiنiپ بەرiلدi. بۇل سالاۋات ساۋىننىڭ جەتەكشiسi ءارi ۇيىمداستىرۋشىسى رەتiندە مەن جاز ايىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش ۋەزiن ارالاپ شىقتىم. قىردان قايتىپ، سەمەي قالاسىنا كەلگەن سوڭ مەنi تۇتقىنعا الدى. وگپۋ-دiڭ قازاقستانداعى وكiلiنiڭ بۇيرىعىمەن ورىنبورعا جونەلتتi, بiرازدان كەيiن بوساتتى»، - دەپ باياندادى.
م.دۋلاتوۆ
(مارات ابسەمەت. مiرجاقىپتىڭ ورالۋى. الماتى، 1995, 65-بەت).
مiرجاقىپ دۋلاتۇلى 1928 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ جاۋاپتى رەداكتورىنىڭ ادەبي كومەكشiسi بولىپ قىزمەت ەتiپ جۇرگەن كەزiندە تۇتقىندالعان. ودان ۇزاق جاۋاپ العاننان كەيiن 1929 جىلدىڭ 24-شi ماۋسىمىندا بۋتىر تۇرمەسiنە جونەلتiلەدi. 1930 جىلدىڭ 4-ساۋiرiندە iشكi iستەر حالكوماتىنىڭ «ۇشتiگi» م.دۋلاتوۆتى اتۋ جازاسىنا بۇيىرادى. 1931 جىلدىڭ 10-شى قاڭتارىندا iس قايتا قارالىپ، اتۋ جازاسى 10 جىل تۇتقىندا وتىرۋمەن الماستىرىلدى. توعىز اي بويى ءولiم جازاسى ۇكiمiمەن وتىرۋ اقىن جiگەرiن جاسىتا المادى. كوپتەگەن ادامدار وسى جۇيكەگە تيەتiن قيامەتتi كوتەرە الماي، ءوزiن-ءوزi ءولتiرiپ تە جiبەرگەن كورiنەدi... بۇرىن دا پاتشا تۇرمەسiندە تالاي رەت بولعان مiرجاقىپ زايىبىنا جازعان بiر حاتىندا بىلاي دەيدi: «بiرiنشiدەن، تەرگەۋشiلەرگە سەنبەدiم، ەكiنشiدەن، قورىققانىم جوق، ۇشiنشiدەن، ولاردان كومەك سۇرامادىم...»
اقىرىندا م.دۋلاتوۆ 1931 جىلدىڭ 9 اقپانىندا، ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومiرiن جالماعان، اينالاسى تەمiر تورمەن قورشالعان سولوۆكي كونتسلاگەرiنە جونەلتiلدi.
1934 جىلدىڭ باسىنان ستالين اتىنداعى اقتەڭiز-بالتىق كانالىنىڭ قۇرىلىسىندا جۇمىستا بولىپ، 1935 جىلدىڭ 5-قازانىندا سوسنوۆەتس لازارەتiندە جۇرەك دەرتiنەن قايتىس بولادى. مiنە، مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ لاگەردە بولۋى مەن دۇنيەدەن قايتۋىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي.
مiرجاقىپتىڭ جازىقسىز كورگەن قورلىعى مەن تارتقان ازابى، ەلiنە دەگەن شەكسiز ماحابباتى پەرiشتەلەردiڭ قۇلاعىنا شالىنعانداي - كارەل جەرi ۋاقىتشا عانا بولىپ، ەلۋ جەتi جىلدان كەيiن تۋعان توپىراعى ماڭگiلiككە بۇيىردى.
حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرiنiڭ بiرi مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ: «عۇمىر بولسا، ءدام جازسا - ۇلتىمنىڭ كەلەشەگi ءۇشiن كۇش-جiگەرiمدi اياماي ەڭبەكتەنە بەرۋگە بورىشتىمىن. اداسسام حالقىممەن بiرگە اداستىم، ساۋلەسi جارىق جولعا ۇمتىلسام - ۇجىممەن قوسا ۇمتىلىپ باعامىن»، - دەگەن سوزدەرi بiزگە ءالi دە ۇران بولارلىق. (اتالعان ەڭبەك، 2, 54-بەتتەر).

قازاق زيالىلارى جانە «تورعاي IسI»

ۇلت زيالىلارى 1922 جىلى مامىر ايىنان باستاپ ۋەزدەرگە شىعىپ، اشتارعا جاردەم جيناۋعا كiرiستi. بۇل يگiلiك iسiنە سول ۋاقىتتا (1921 جىلدىڭ شiلدە ايىنىڭ ورتا شەنiنەن باستاپ) سەمەيدە گۋبەرنيالىق حالىققا بiلiم بەرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi جانە «قازاق تiلi» گازەتiنiڭ رەداكتورى قىزمەتتەرiن اتقارعان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ تا بەلسەنە قاتىستى. گۋبەرنيالارعا اشتارعا جاردەم بەرۋ iسiن ۇيىمداستىرۋعا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ وكiلدەرi دە تiكەلەي قاتىستى. وسىنداي مiندەتپەن اقمولاعا - قياقوۆ، سەمەيگە - توعجانوۆ، قوستانايعا - سادۋاقاسوۆ جiبەرiلدi.
1922 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا م.دۋلاتوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارى رەسپۋبليكانىڭ اشىققاندارى ءۇشiن سەمەي گۋبەرنياسىنان مال جيناۋ iسiن اياقتادى. بارلىعى 7000 مال قارقارالىعا جينالدى. بۇل جىلۋ مالى تورعاي ۋەزiنiڭ اشىققان حالقىنا ءبولiندi. ويتكەنi ورتالىقتان شەتكەرi جاتقان - تورعاي ۋەزiنiڭ جاعدايى وتە ناشار ەدi. سونىمەن بiرگە قوستاناي شارۋالارى (ورىستار - اۆتور). تورعاي قازاقتارىنا نان بوساتۋدان ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارتتى. ولار ناندى اشىققان قازاقتار ءۇشiن ەمەس، جۇمىسشى مەن قىزىل اسكەر ءۇشiن بەرگەنiن ايتتى.
بۇكiل سەمەي گۋبەرنياسىن ارالاپ مال جيىپ، سارىارقانى كەسiپ ءوتiپ، جەردiڭ ءتۇبi تورعايعا ەكi مارتە بارىپ، 8 مىڭ مال ايداپ اپارعان، ەڭ ادال ازامات رەتiندە جۇرت سەنiپ تاپسىرعان وكiل - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا قارسى استىرتىن ارانداتۋ ارەكەتi جۇرگiزiلدi. تiمiسكi تىڭشىلار ءوزi اشتىقتان اشىنعان، اش وزەگi ورتەنگەن ادامداردىڭ اشكوزدەنگەن ءساتiن پايدالانىپ، ارعىن مەن قىپشاق رۋلارىنىڭ اشتارىن بiر-بiرiنە ايداپ سالدى، سۇيەككە تالاستىردى. ونى ۇيىمداستىرعان جەرگiلiكتi جەردەگi كەڭەس وكiمەتi مەن پارتيا ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندiلەرi ەدi. ءسويتiپ بۇل جىلدارى الاش زيالىلارىن قۋدالاۋ كەڭ كولەمدە باستالدى.
1923 جىلى «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ 69-سانىندا فايزۋللا يمانوۆ 1922 جىلى قازاقستان اۋماعىندا اشتىق اپاتىنا ۇشىراعان حالىققا جاردەم كورسەتۋ iسiنە بەلسەنە قاتىسقان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتى قارالاپ ماقالا جاريالادى. ج.ايماۋىتوۆ وعان بىلايشا جاۋاپ بەردi: «مەن فايزۋللانىڭ گازەتكە باسقانمەن قارالانىپ، الەۋمەت كوزiندە ازاماتتىعىم جويىلدى دەپ ويلامايمىن. كiمنiڭ كiم ەكەنiن بار بولساق، ۋاقىت كورسەتەر. جالعىز قىنجىلاتىن نارسە: اۋىر قىزمەت، اق نيەت زايا كەتكەن سىقىلدى «ەڭبەگiڭ ەش، تۇزىڭ سور» دەگەن ماقالدىڭ تاپ بولۋى. نە جاقسىلىققا جاماندىق قايتۋ تابيعات زاڭى، بولماسا ءومiر كورسەتەر. تىنىش جاتىپ بiرەۋدi مiنەۋدەن، سوگۋدەن وڭاي قىزمەت جوق». ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ينتەليگەنتسيانىڭ كورنەكتi وكiلi بولعان ج.ايماۋىتۇلى باسىنا iس تۇسكەن، قيىن-قىستاۋ كەزدە دە: «مىرزانىڭ كۇنi كەتتi! حالىق ويلاناتىن مەزگiل جەتتi. قارا بۇقارا! اش كوزiڭدi! كەدەيلەر كۇنiڭ تۋدى. بايعا جاعىنىپ، مالىن باعىپ، تاماققا ساتىلاتىن زامانىڭ ەمەس، الىسىپ تەڭدەسiپ تiزەرلەسە وتىرىپ ال سىباعاڭدى! تەڭدiك الاتىن كۇنiڭدە قۇلقىننىڭ قۇلى بولىپ كەتپە!» دەپ حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزiمiن وياتۋ، جiگەرiن قايراۋ جولىنان ەشقاشان تايماعانىن كورەمiز». («سارىارقا»، 1917, №2).
«الاشوردالاردىڭ» ۇستiنەن جۇرگiزiلگەن «تورعاي iسi» گولوششەكيننiڭ «دابىلىمەن» تiپتەن ۇستەمەلەنiپ، قوڭىراۋلاتىپ وتەدi. اشىق سوت ءماجiلiسi «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiندە (15-26 ناۋرىز، 1926 جىل) جاريالانىپ تۇردى. سوتتاعى سۇراق-جاۋاپتان قازاقستانداعى 1921-1922 جىلدارداعى الاپات اشتىق كورiنiستەرi, كەزەڭنiڭ، ۋاقىتتىڭ شىندىعى دا تانىلدى. سوت كەزiندە جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ ايىپتالۋشىدان ايىپتاۋشىعا اينالدى. ونىڭ تەرگەۋ بارىسىنداعى كۋالiگi مەن سوڭعى ءسوزi سول كەزدەگi كەڭەس تەرگەۋ ورىندارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتiن اشكەرەلەگەن ۇلكەن ساياسي ايىپتاۋ بولدى.
الاش ازاماتتارىنىڭ بەدەلiن قالايدا تومەندەتiپ، جەك كورiنiشتi كورسەتۋ ءۇشiن ايلا-ءتاسiلدiڭ ءبارiن قولدانعان وگپۋ تەرگەۋشiلەرi جۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا:
1. مالدى اشتارعا تاراتىپ بەرەتiن كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە قاساقانا كiرiپ، «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ تۋىستارىنا زاڭسىز ۇلەس بەردi. كەدەيلەردi ۇلەستەن قاقتى.
2. ۇلەستiرگەن مالدى كiم العانى تۋرالى قولحات المادى.
3. ءوز بەتiنشە باقتاشىلارعا مال ۇلەستiرگەن، - دەگەن ايىپ تاقتى.
جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ بۇل ايىپتىڭ ساياسي استارىن كەڭiنەن اشا قامتىپ، ونى بىلاي اشكەرەلەدi: «بiز قازاقتىڭ ءوز الدىنا ەل بولامىز دەگەن زامانىندا، ءوز الدىنا سوت قۇرىپ وتىرعاندا العاشقى سوت الدىن كورiپ وتىرمىز. بۇعان شۇكiرشiلiك ەتۋ كەرەك. سەبەبi قازاق سوتى - قازاقتىڭ ادەتiمەن ساناسپاق. قازاق iسiنiڭ قىلمىستى ءتۇرi قانداي، (سونى) ابدەن قاراستىرماق. بۇل iسكە، مەنiڭشە، كەيبiرەۋلەر زاڭ جۇزiنەن عانا قاراپ، كەيبiرەۋلەر سۇرقيالىق كوزبەن قاراپ، قۇرعاق سوزگە سالىپ جاتقان كورiنەدi.
بۇل مالدىڭ جينالۋ رەتiنە كەلسەك، قازاق اراسىندا جينالعان مال - قازاق ادەتiمەن جينالدى، سوندىقتان ءبولۋ دە قازاقشىلىق رەتiمەن بولدى.
...مەنi: «نەگە كوميسسياعا كiردiڭ؟»، - دەپ ايىپتايدى. مۇنىڭ قيسىنى جوق. سەبەبi الا جازداي بەينەتتەنiپ كەلiپ، كوميسسياعا كiرمەي، مالدىڭ قالاي بولiنگەنiن بiلمەي كەتۋiم دۇرىس پا ەدi? ارينە، دۇرىس ەمەس.
...ال ەندi: ازاماتتارعا مال بەردi (ۇلەستiردi), - دەگەنi تۋرالى. مەن مالدى كەدەيلەرگە بەرۋ جولىندا بولدىم.
...قاعاز قولحات المادى دەسەدi: ول ءۇشiن بۇل iستiڭ قانداي ۋاقىتتا بولعانىن ەسكە الۋ كەرەك. بۇل - ات ۇستiندە بولعان iس، اتالماش ۋاقىتتا بولعان iس. بۇل تۋرالى قاعازدى جاقسىلاپ حاتتاپ شىعارماق تۇگiلi, سول ۋاقىتتا مەندە بiر جاپىراق قاعاز دا بولعان جوق ەدi.
...مەنiڭ سوتتى بولىپ، اۋىر نە جەڭiل جازا الۋىمنان قازاق حالقىنا ۇلكەن كەمدiك بولادى-اۋ دەپ ويلامايمىن. بiراق قازاق سوتى - قازاق ادەتiن، قازاق جايىن، ونىڭ مiنەز-قۇلقىن ەسكە الا وتىرىپ، بiزدiڭ تاعدىرىمىزدى دۇرىس شەشەر دەپ ويلايمىن.
مەنi جەك كورگەندەر: «شىندى ايتاسىڭ، جالپى كەمشiلiكتi كورسەتەسiڭ»، - دەپ جەك كورەدi. شىندىق ايتقان ادام حالىققا جاققان ەمەس. اسiرەسە بiزدiڭ قازاق حالقىنا. سەبەبi بiزدiڭ ەل ءالi جەتiلمەگەن. سوندىقتان مەن قۇربان بولارمىن. بiراق مەن - جەتiلگەن ەلدiڭ بالاسى بولسام، بۇل سوتتى، iس كوميسسياسىن كورمەگەن بولار ەدiم.
بiراق امال قايسى. ءوز ەلiمنiڭ ورتاسىندا قۇربان بولىپ كەتسەم ارمانىم جوق. ەل زاڭىنا باعىنباۋعا بولمايدى. ەگەر حالقىمنىڭ زاڭ، عۇرپى مەنi ايىپتى دەسە، امالىم نە؟» - دەپ ءسوزiن بiتiرەدi.
قىسقاشا عانا ءۇزiندiنiڭ وزiنەن جۇسiپبەكتiڭ جان سىرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مiنە، وسى تورعايعا جەتكiزiلگەن 15 مىڭ مالدىڭ iشiندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ - شىڭعىستاۋدى، مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سەمەي ۋەزiن، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ەرتiس بويىن ارالاپ ءجۇرiپ جيناعان ساۋىن-سالاۋاتى دا بار ەدi. ولار وزدەرiنiڭ جيعان مالدارىن باياناۋىلداعى جۇسiپبەكتiڭ قوسىنا قوستى. ارينە، ول مال جۇسiپبەك ايتقانداي «ونداعان، جۇزدەگەن ەمەس»، مىڭداعان وتباسىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ءتۇتiنiن تۇتەتكەنi انىق. ويتكەنi جىلۋعا نەگiزiنەن ساۋىن سيىرلار جينالعان بولاتىن. ال ولاردىڭ قانشاسى وتىز بiرiنشi, وتىز ءۇشiنشi جىلدارداعى زاۋالدان امان قالدى، ول تەك بiر اللاعا عانا ايان. («جۇلدىز»، 2009, №5, 192-193 بەتتەر).
كورنەكتi قالامگەردiڭ iستi بولۋ «سىرى» ەستەلiك، اڭگiمەلەردەن دە كورiنiس بەرەدi. «جۇسiپبەكتiڭ سوتتى بولۋىنىڭ ءمانi, جايى بىلاي ەدi, - دەپ ەسكە الادى بەلگiلi عالىم ب.كەنجەباەۆ. 1921-1922 جىلى قازاقستاننىڭ قوستاناي، تورعاي، اقتوبە جاعىندا جۇت بولدى، حالىق اشارشىلىققا ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ قالعان گۋبەرنيالارىندا ءار جەردە، اركiم ءوز بەتiمەن اشتارعا جاردەم جينادى. سوندا سەمەي، پاۆلودار جاعىنان جۇسiپبەك جينايدى. جيناعان جاردەمiن (مال، استىق) اشتارعا ءوزi الىپ بارىپ ۇلەستiرەدi. وسى جونiندە كەيiن جۇسiپبەكتiڭ ۇستiنەن قىلمىستى iس قوزعالادى. سوت ءۇش كۇنگە سوزىلادى. ءۇشiنشi كۇنi جۇسiپبەك سوڭعى ءسوزiن سويلەيدi. ونى تۇگەل جازىپ العان ەكەن، مانەرلەپ وقىپ شىقتى. زالداعى وتىرعان كوپشiلiك وتە ريزا بولدى. سوڭعى ءسوزiن جۇسiپبەك تۇگەلدەي قازاق حالقىنىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگiزiنە قۇرعان ەدi. اسىلى بىلاي بولدى. قازاق ەجەلدەن قارىز بەرiپ، قارىز الادى، قۇن بەرiپ قۇن الادى، قالىڭ مال بەرiپ، قالىڭ مال الادى. سوندا ول بiرiنەن-بiرi ەشۋاقىتتا قولحات المايدى، ەشبiر پروتوكول جاسامايدى، ءبارiن اۋىزشا سوزبەن جۇرگiزەدi. بۇل ابدەن ادەت بولىپ كەتكەن. اشتارعا جاردەم ۇلەستiرگەن كەزدە مەنiڭ بويىمدا دا، ويىمدا دا وسى زاڭ كۇشتi بولدى. مەن اتام قازاقتىڭ وسى زاڭىن ۇستادىم. اشتارعا نە بەرسەم دە، ەشقايسىسىنان قولحات المادىم. حات بiلمەيتiن، اشتان كوزi قارايىپ، ولەيiن دەپ وتىرعان ادامنان قولحات سۇراۋدى قولايسىز كوردiم» دەگەندi ايتتى. وسىلاي جۇسiپبەك اقتالىپ شىقتى.
مiنە، وسىلايشا ج.ايماۋىتوۆ اشتىق جىلدارى ايانباي قىزمەت ەتكەنi ءۇشiن قايتا-قايتا قۋدالاندى. ال شىن مانiندە جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ تەك تۋعان حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسi جولىندا جانكەشتi ەڭبەك ەتتi.
ۇلتى ءۇشiن جانىن بەرگەن ازامات 1988 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا قازاق سسر-i جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق iستەر جونiندەگi القاسى iستi قايتا قاراپ، جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان قازاق قايراتكەرلەرiن اقتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعان سوڭ عانا اقتالدى.
اقيىق اقىن Iلياس جانسۇگiروۆتiڭ «جۇت - جەتi اعايىندى» ولەڭi 1921 جىلى «اقجول» گازەتiندە (10 جەلتوقسان، №49) «قاپشاعاي»دەگەن بۇركەنشiك اتپەن جارىق بەرگەن. پوەزيانىڭ قۇلاگەرi حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قاسiرەتiن، بiرنەشە عاسىرلىق تاريحىن بالالارعا ارنالعان ەرتەگiدەي تiلگە جەڭiل ەتiپ كورگەن. حالىق ۇعىمىنا جاقىن ماقالدى ارقاۋ ەتكەن. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ اۋزىنا لايىقتى سوزدەر سالعان. بiر سوزبەن ايتقاندا، ولەڭنiڭ باستى مايەگi - قىزىل يمپەريانىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىن اشكەرەلەۋ، كەڭەس وكiمەتiن پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارلاۋ ساياساتىن جالعاستىرۋشى عانا ەمەس، ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، جۇرەگi, حالىقتىڭ ءسولiن سورۋشى دەپ ۇققان. بۇل شىعارما اقىننىڭ ءوزi ايتقانداي، «ورىسشا قۇرساق پروپالدى بiلمەيتiن بiلiمنەن قاسقا كەدەي كەزiندە» («جاڭا ادەبيەت»، 1921 ج. №67, 29-بەت), كەڭەستiك يدەولوگيانى جات دەپ تانىعان شاعىندا جازىلعان. سوندىقتان دا كەيiن كوممۋنيستiك يدەياعا بەت بۇرعان كەزدە، 1931 جىلى «مەن قالاي جازدىم» دەگەن ماقالاسىندا: «سوۆەت ۇكiمەتi ورناپ جاتقان كەزدە جازىلعان سول كەزدەگi جاقسى-جامان قىلىقتار تۋرالى بiراز ەڭبەكتەرiم بار... بۇل ەڭبەكتەردiڭ iشiندە «سوعىس كوممۋنيزمنiڭ كەزi, ول داۋiردە قازاق ەلiنiڭ باستان كەشكەن جاعدايىنىڭ وزگەشەلiكتەرi, جازۋشىنىڭ ءوزiنiڭ ونەرiنە، وسۋiنە سايكەس نارسەلەر تابىلادى» دەپ ەسكە الادى (I.جانسۇگiروۆ تۋرالى ەستەلiكتەر. الماتى، 1994,10-بەت).
Iلياستىڭ «جۇت - جەتi اعايىندى» سەكiلدi شىعارمالارىنا سىن جازعاندار جانسۇگiروۆكە «جولبيكە» دەگەن ايدار تاقتى...
ونىڭ كەڭەستiك يدەولوگياعا وسىنداي جات كوزقاراسىنا، دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى باتىل سىن ايتتى. بiراق «جۇت - جەتi اعايىندى» ولەڭiنiڭ ءار تارماعى، ءار ءسوزi تۇنىپ تۇرعان تاريح. سولاي بولسا دا بۇل شىعارما Iلياس جيناقتارىنىڭ بiردە-بiرiنە ەنبەگەن.
«جۇت - جەتi اعايىندى» ولەڭiنiڭ مازمۇنى جۇرتشىلىققا تولىق مالiمەت ەمەس. اقىن اشارشىلىقتى بىلايشا سويلەتەدi:
بولعاندا اقتاباندى شۇبىرىندى،
قازاققا كەسە كەلiپ كiم ۇرىندى؟
ورتا جولدان مەن كەلiپ كيلiگiپ ەم،
تۇمسىعى قازاعىڭنىڭ تۇجىرىلدى.

ايتپايىق ورال مەنەن Iشكi ورداسىن،
سەمەيدi, اقمولاداي جولداسىمەن.
ەلiن ويران، جەرiن شاڭ توپىراق قىپ،
قايىرشى قىلىپ قويدى قاتىرىپ، باسى، ميىن.

كۇنiنە قازاق مىڭداپ ءولiپ جاتىر،
تۇقىمى ساعات سايىن كەمiپ جاتىر،
ءوز بالاسىن ءوزi ءۇيiتiپ، سيراعىن جەپ،
كور ازابىن تiرiدەي كورiپ جاتىر.

مiنە، ءدال وسىنداي مالiمەت بەرگەن ورتالىق كوميتەتكە قاراتىلا جازىلعان «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىس قورىتىندىسىندا»:
يت پەن مىسىقتى ۇرلاپ سويىپ-جەۋ، شىن مانiندە iندەتكە اينالدى. وسىناۋ «بiر كەسiم ەت ءۇشiن» بiرiنiڭ جاعاسىن بiرi جىرتقاندار كوشەدە وسىنداي; قۋ قۇلقىنى ءۇشiن، كۇن كورۋi ءۇشiن الگiندەي بiر حايۋاننىڭ سوڭىنان بiرنەشە ادام جۇگiرiپ بارا جاتادى. قالايدا تiرi قالۋدىڭ قامىن جاساپ، جانسەبiلدiكپەن جانتالاسقان الگi ادامنىڭ ومiرگە قۇشتارلىعىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن ونىڭ قۋىپ جۇرگەن حايۋاندى ۇستاعان كەزiندەگi قۋانىشىن كورسەڭiز عوي، اشتىقتىڭ قاسiرەتتi سايقىمازاعى ادامدارعا الگi «جانسەبiلدەردiڭ» ءوزi قاراۋعا قورقادى، ويتكەنi كەلەسi ساتتە ونىڭ ءوزi دە سونىڭ كەبiن قۇشۋى مۇمكiن. ءيا، ول دا عاجاپ ەمەس... سوتتا، بiردە اشتىق سوتتا تۇراقتى تۇردە ادامنىڭ ەتiمەن قورەكتەنگەن ءۇش ادامنىڭ iسi قارالىپ جاتسا، كەلەسiدە ادامنىڭ ەتiن پۇتتاپ ساتقانعا ۇكiم شىعارىپ جاتادى... كەشكە قاراي كوشەگە شىعۋ قورقىنىشتى، ادامداردى، اسiرەسە تولىق ادامداردى اڭ سياقتى اۋلاۋعا شىعاتىندار بار. اشتار ولگەندەردiڭ ەتiن جەپ جاتىر»، - دەپ جازىلعان ەكەن.
اشتىقتان جانە ونىمەن ەرە كەلگەن اۋرۋلاردان، سول سياقتى اۋىرتپالىق جايلاعان اۋدانداردان ۇدەرە كوشۋ حالىق سانىن كۇرت كەمiتتi. 1914 جىلى ولكە جەرiندە 4.811.662 ادام تۇرسا، 1922 جىلى 3.795.963 ادام قالدى. («قازاقستان تاريحى كونە زاماننان بۇگiنگە دەيiن». وچەرك. - الماتى، 1994. 315-بەت).
الاش ارداقتىلارىنىڭ اشتىق تۋرالى دابىل قاعىپ، ءوز ۇلتىن قىرعىننان ساقتاپ قالۋ شارالارىنا ۇلەس قوسقانمەن 1921-1922 جىلدارداعى اشتىقتىڭ قازاق ۇلتى ءۇشiن تاۋقىمەتi زور بولدى. ۋاقىتتىڭ ءوزi ولاردىڭ قاۋiپ كۇتكەن ويلارىن شىندىققا اينالعانىن كورسەتiپ بەردi. بارشاعا سىن بولعان وسى اۋىر كەزەڭنiڭ تاريحىندا حالقىنا شىن جاناشىرلىق تانىتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ بيiك ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ ماقتانىشپەن ايتىلۋى، جازىلۋى ورىندى. ەل ءۇشiن زاماننىڭ قاسiرەتiن كەشكەن، اشتىق پەن قۋعىن كورگەن الاشتىڭ ازاماتتارىنىڭ اتىن اسپانداتا اتاۋىمىز كەرەك. حالقىمىز قانشا زۇلمات پەن قاسiرەتتi جىلداردى باسىنان وتكiزسە دە اق جۇرەكتiگiنەن، اق پەيiلiنەن اينىمادى. اللادان باس بوستاندىعىن اق تiلەگiمەن تiلەدi. ابىروي بولىپ، تiلەگi قابىل بولدى. بوستاندىققا قولى جەتتi. ەگەمەن مەملەكەت بولدىق. ەلiمiزدە ءومiر ءسۇرiپ جاتقان بارشا جۇرت، ەتنوستىق توپتار قازاق ۇلتتىق اپاتى جايىنداعى شىنشىل تاريحتى بiلۋگە تيiس. شىنشىل تاريحتى بiلۋ جەرسۋىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلi ۇلت وكiلدەرiن قازاق توڭiرەگiنە تىعىز توپتاستىرا تۇسەدi.
رەسەي فەدەراتسياسى مەن ۋكراينا بۇل ناۋبەتتi مەملەكەتتiك دەڭگەيدە اتاپ ءوتتi. 31 مامىر جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi بولىپ بەلگiلەنگەن. سول كۇن «جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن جانە اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» قايتا راسiمدەلگەنi دۇرىس. ال تاريحي شىندىقتىڭ كۇنi بۇگiنگە دەيiن تولىق اشىلماعانى جانە ايان. ەندەشە، اشارشىلىقتىڭ اقيقاتى ءالi دە ءوز زەرتتەۋشiسiن كۇتەدi.

«تۇركىستان» گازەتى
تiلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور