سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدەگى زورلاۋ فاكتىلەرىنە قاتىستى سوت ۇكىمدەرى قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. جابىق ەسىك جاعدايىندا قارالعان ىستەر بويىنشا پىكىر ءبىلدىرۋ – قيىننىڭ قيىنى. بىراق سوعان قاراماستان الەۋمەتتىك جەلىدە وسى ىستەر بويىنشا ءمان-جايدى سان-ساققا جۇگىرتىپ، ءوز «ۇكىمىن» ايتىپ، «سۋديالىق» ءرولدى يەلەنۋشىلەر دە تابىلدى. وسىندايدا دانا حالقىمىز: «بيلىك ايتۋ – وڭاي، ءبىلىپ ايتۋ – قيىن» دەپ، بەكەر ايتپاسا كەرەك! قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان ۇكىمدەر بويىنشا سول ىستەردى قاراعان سۋديالاردىڭ وزىنەن سۇراپ بىلگەن ابزال. سەبەبى زاڭ بويىنشا مۇنداي جاعدايدا ولاردان باسقا ەشكىمنىڭ، ءتىپتى جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ دا پىكىر ايتۋعا قۇقىعى جوق. 

تۇركىستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانىندا جاس بالاعا سەكسۋالدىق سيپاتتاعى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىن جاسادى دەپ ايىپ تاعىلعان ءجاسوسپىرىمدى اقتاعان سوت ۇكىمى رەزونانس تۋدىردى. قوعامنىڭ زور قىزىعۋشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز «ۆرەميا» گازەتىندە شىققان سۇحباتتى قازاق تىلىنە اۋدارىپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن شىعارىلعان سوت ۇكىمى بويىنشا تۇركىستان وبلىسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر بويىنشا مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ سۋدياسى ساميدين تەمىراليەۆ تۇسىنىكتەمە بەردى.

- ساميدين ورازبايۇلى، التى  ەپيزود (!) بويىنشا ايىپ تاعىلعان ادامنىڭ اقتالعانىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟

- ادامعا مىڭ ءتۇرلى ايىپ تاعىلۋى مۇمكىن. بىراق ناقتى دالەلدەر بولماسا، ولار سوت پروتسەسى بارىسىندا قۇمعا سىڭگەن سۋداي كوزگە كورىنبەيدى. ال بۇل اقتاۋ ۇكىمىن شىعارۋعا نەگىز بولادى. بۇلاي بولۋى دۇرىس تا، سەبەبى بۇل كونستيتۋتسياداعى كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسىنىڭ تالابى!

- دەمەك، ءسىز پروكۋراتۋرا ءوزىنىڭ ايىپتاۋ ۇستانىمىن قورعاي المادى دەگىڭىز كەلە مە؟

- ءيا، سارىاعاش اۋدانىنىڭ مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ وقۋشىسىنا قاتىستى ءىس بويىنشا وسىنى ايتقىم كەلەدى. پروكۋرور پروتسەستە ايىپتاۋعا جەتكىلىكتى دالەلدەمەلەر ۇسىنا المادى. كوپتەگەن سوت جانە گەنەتيكالىق ساراپتامالاردىڭ ناتيجەلەرى كۇدىكتىنىڭ تاعىلىپ وتىرعان ارەكەتتەرگە قاتىسى جوق ەكەنىن راستاعان. ناتيجەسىندە 10 القابي 16 جاستاعى وقۋشىنى قىلمىستىڭ جاسالۋىنا كىناسىز دەپ تانىپ، اقتاپ شىقتى.

رەزونانستى تاعى ءبىر ءىس – وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە پويىزداردىڭ بىرىندە ەكى جولسەرىكتىڭ جولاۋشى ايەلدى زورلاعانى تۋرالى وقيعانى الەۋمەتتىك جەلىدە تالقىلاماعان ادام قالمادى. اتىشۋلى ۇكىمدى ونى شىعارعان قوستاناي سوتىنىڭ سۋدياسى ساتىبالدى ورازباي ءتۇسىندىردى.

- ساتىبالدى تۇرلىعازىۇلى، نەگە بۇل ءىستى سارالاۋدا «توپپەن زورلاۋ» بولىگىن الىپ تاستادىڭىز؟

- ءيا، تالگونىڭ ەكى جولسەرىگى جاس ايەلدى زورلاعانى ءۇشىن كىنالى دەپ تانىلدى جانە ارقايسىسى 2 جىل 6 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعارىلدى.

سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا جاسالاتىن ايىپتاۋ اكتىسى تۇبىرىمەن قاراما-قايشىلىققا تولى بولىپ شىقتى! وندا سوتتالۋشىلارعا توپپەن زورلاعانى ءۇشىن ايىپ تاعا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە كەرىسىنشە – ءار جولسەرىكتىڭ جەكە قىلمىسى تۋرالى، ياعني ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك جاساعان ارەكەتتەر تۋرالى باياندالادى. ال ايىپتاۋ اكتىسىنە نەگىز بولعان ەڭ باستى سارالاۋشى بەلگى – قىلمىستىڭ «ادامدار توبىمەن» جاسالعاندىعىن ايعاقتايتىن دالەلدەر كورسەتىلمەگەن. ياعني ۇلكەن ايىپ تاعىلعانىمەن، ونىڭ دالەلى جوق بولىپ شىقتى.

سوت وتىرىسىنداعى ءمان-جايلار ءار سوتتالۋشىنىڭ جابىرلەنۋشىگە قاتىستى جەكە-جەكە ارەكەت جاساعانىن كورسەتتى. ايىپتاۋ تاراپى ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە كومەكتەسكەنىنە دالەلدەمە ۇسىنا المادى. اتالعان قىلمىس بويىنشا ەكى ەپيزودتىڭ اراسىندا 30 مينۋت ۋاقىت وتكەن. ياعني، سوتتالۋشىلاردىڭ «توپپەن ارەكەت ەتكەنى» دالەلدەنبەگەن.

ەگەر قىلمىس توپ جاعدايىندا جاسالسا، ونىڭ قۇرامىنداعى ادامداردىڭ بىرلەسە ارەكەت ەتۋى ناقتى ايقىندالۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، سوتتالۋشىلاردىڭ ادۆوكاتتارى مۇنداي بىرلەسكەن ارەكەتتىڭ بولماعاندىعىن دالەلدەي الدى. سونىمەن بىرگە ولار سوتتالۋشىلاردىڭ كىناسىزدىگىن ايتىپ، اقتاۋ قاجەت دەگەن ۇستانىمدارىنان تايمادى.

تاعى دا ءبىر جايت: پروتسەسس بارىسىندا پروكۋرور ەكى رەت اۋىستى جانە ەكەۋىنىڭ دە دايىندىقسىز كەلگەنى جانە ايىپتاۋدى قولداۋعا اسا قۇلشىنىپ تۇرماعاندارى بايقالدى. پروكۋرورلاردىڭ سەلقوستىعى مەنى تاڭ قالدىردى: ولار سۇراق قويماق تۇگىلى، قورعاۋ تاراپىنىڭ دالەلدەرىنە قارسى ءۋاج كەلتىرە المادى! بۇل رەتتە قورعاۋ تاراپى بەلسەندىلىك تانىتتى: بىرقاتار ءوتىنىشحاتتارىن مالىمدەدى، ءار دالەلگە قارسى دايەكتەرىن ۇسىندى.

ال زاڭعا سايكەس سۋديا تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، تۇبەگەيلى بەيتاراپ بولۋعا ءتيىس. تاراپتاردىڭ ەشقايسىسىنا ارتىقتىقشىلىق بەرمەي، ولاردىڭ دالەلدەرىن اسىقپاي، ەموتسياسىز تىڭداۋى كەرەك. ناتيجەسىندە، بۇل پروتسەستە سوتتالۋشىلاردىڭ «ارەكەتتى بىرلەسە وتىرىپ» جاساعان-جاساماعانىن ءوزىمنىڭ انىقتاۋىما تۋرا كەلدى.

- دەگەنمەن، توپپەن بولماسا دا، زورلاۋ ارەكەتى بولدى عوي. وسىنشا پاسىق ارەكەتكە سونشالىقتى جەڭىل جازا تاعايىنداۋدىڭ سەبەبى نەدە؟

- ەندى مەن سىزگە سۇراق قويايىنشى. سىزدەر، جۋرناليستەر، سوتتاردىڭ ۇكىمدەرى مەن شەشىمدەرىن سىناعاندا ەڭ الدىمەن نەنى باسشىلىققا الاسىزدار؟

- ارينە، اقىل-ويدى.

- ال سۋديا شەشىم شىعاراردا زاڭدى باسشىلىققا الۋعا مىندەتتى. كەلىسەمىن، زاڭنىڭ اقىلعا قونبايتىن كەزدەرى دە بولادى. مۇنداي جاعداي بىزدە عانا ەمەس، باسقا دا، ءتىپتى دامىعان ەلدەردە دە كەزدەسەدى. ايتپاقشى، اۆتوبۇزاقى ۇسەنوۆكە قاتىستى وقيعا ەسىڭىزدە شىعار؟! سول جاعدايدان كەيىن زاڭ وزگەردى. ەگەر دە ۇسەنوۆ سول كەزدەگى قيتۇرقى ارەكەتتەرىن بۇگىن جاساعاندا – ول مىندەتتى تۇردە ۇزاق ۋاقىتقا قاماۋعا الىنار ەدى.

زاڭ قاتال دەيمىز، بىراق زاڭنىڭ اتى – زاڭ. قىلمىستىق كودەكستىڭ 55-بابىنىڭ 2-بولىگىندە بىلاي دەلىنگەن:  جەڭiلدەتەتiن ءمان-جاي بولعان جانە اۋىرلاتاتىن ءمان-جايلار بولماعان كەزدە، سوت جازانىڭ ەڭ جوعارى مەرزىمنىڭ (بۇل جاعدايدا بەس جىل) جارتىسىنان، ياعني 2,5 جىلدان كوپ بەرە المايدى.

ايىپتاۋ تاراپى ءبىر عانا اۋىرلاتاتىن ءمان-جايدى – سوتتالۋشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ماس بولدى دەگەن ءۋاجدى ايتقىسى كەلدى. الايدا ونىڭ ءوزى دالەلدەنبەگەن. كەرىسىنشە، ىستە الگى جولسەرىكتىڭ مۇلدەم ماس بولماعانى تۋرالى مەديتسينالىق انىقتاما بار. ياعني، قۇجات بويىنشا جازانى اۋىرلاتاتىن ءمان-جاي جوق بولىپ تۇر. ال ايىپتاۋ تاراپى وسى كۇنگە دەيىن ۇسىنباعان اۋىرلاتاتىن ءمان-جايلاردى سۋديانىڭ ءوز باستاماسىمەن ىزدەۋگە، تابۋعا جانە ۇسىنۋعا قۇقىعى جوق.

بۇعان قوسا، ءبىز ىستەگى جازانى جەڭىلدەتەتىن ءمان-جايلاردى: سوتتالۋشىلاردىڭ كامەلەتكە تولماعان بالالارىنىڭ بولۋى، بۇرىن سوتتالماعانى جانە جۇمىس ورىندارىنان بەرىلگەن وڭ مىنەزدەمەلەردى نازاردان تىس قالدىرا المايمىز.

اقيقاتى سول: سوت شەشىم شىعاراردا ۇسىنىلعان دالەلدەمەلەردى عانا باسشىلىققا الادى. ال ولاردىڭ ورنىنا تەك بولجامدار بولسا – وندا ايىپ ەتپەڭىز! زاڭ كۇمان تۋدىراتىن ءمان-جايلاردىڭ  بارلىعىن سوتتالۋشىنىڭ پايداسىنا ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتەدى. سول سەبەپتى مەن كىنالىلەردىڭ ارەكەتتەرىن كۇش قولدانا وتىرىپ جانە جابىرلەنۋشىنىڭ دارمەنسىز ءحالىن پايدالا وتىرىپ زورلاۋ دەپ سارالادىم.

- بۇل ۇكىمدى قايتا قاراۋعا بولا ما جانە قاشان؟

- ۇكىم 26 شىلدەدە شىقتى جانە ول ءالى كۇشىنە ەنگەن جوق، سوتتالۋشىلار كۇزەتپەن ۇستالۋدا. ايىپتاۋ جانە قورعاۋ تاراپى 10 تامىزعا دەيىن وعان شاعىم كەلتىرۋگە قۇقىلى.  سودان كەيىن  ءىس اپەللياتسيالىق ساتىعا، ياعني وبلىستىق سوتتىڭ قاراۋىنا بەرىلەدى.

ەگەر ەموتسياعا سالىنباي، بۇل ەكى سوت ىسىنە زاڭگەردىڭ كوزىمەن قارايتىن بولساق، اتالعان فاكتىلەر سوتتا پروكۋرورلار مەن ادۆوكاتتاردىڭ قازىرگى جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە قانشالىقتى دايىن ەكەندىگىن انىقتاپ بەرەدى. وسى ماسەلە بويىنشا ءبىز جوعارعى سوتتىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان توراعاسى ءابدىراشيد جۇكەنوۆتىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك.

ءابدىراشيد جۇكەنوۆ: «تاعىلعان ايىپ دالەلدەنبەسە، ايىپتاۋ ۇكىمىن شىعارۋ مۇمكىن ەمەس»

- ءابدىراشيد تولەگەنۇلى، جاقىندا جاقىپ اسانوۆ قىلمىستىق پروتسەستە ايىپتاۋ مەن قورعاۋ تاراپتارىنىڭ شىنايى تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت دەدى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟

- سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ مۇنداي مودەلى سوت پروتسەستەرىن شىن مانىندە جارىسپالى ەتەتىندىگىنە سەنىمدىمىن. بۇل جاعدايدا پروكۋرور بىرەۋدى ايىپتاعاندا قورعاۋشىنىڭ دالەلدەرىنە ءۋاج كەلتىرە وتىرىپ «توتەپ بەرە الۋى» ءتيىس، سونىمەن قاتار ۇسىنعان دالەلدەمەلەرى قيسىندى ءارى دايەكتى بولۋى قاجەت.

پروتسەسس بارىسىندا سۋديا تاراپتار ۇسىنعان ءاربىر دالەلدى، ايعاقتى جانە كۋانى ادىلدىك تارازىسىنا سالىپ، ميكروسكوپپەن قاراعانداي زەرتتەيدى. پروتسەسس بارىسىندا  پروكۋرور دا، ادۆوكات تا وزدەرى ۇسىنعان دالەلدەرىنىڭ دۇرىستىعىنا سۋديانى سەندىرە الۋى ءتيىس. وسى جاعدايدا عانا ايىپتاۋ مەن قورعاۋ تاراپى تەڭ قۇقىلى جارىسپالى پروتسەسكە قاتىستى دەپ ايتا الامىز.

- سىزدىڭشە، تاراپتار پروتسەستە جارىسپالىلىققا شىن مانىندە دايىن با؟

- وكىنىشكە وراي، تاراپتاردىڭ پروتسەسكە دايىندىقسىز كەلەتىنىن ءجيى بايقايمىن. پروكۋرور سەلقوس: ونىڭ ايىپتاۋ اكتىسى قاراما-قايشىلىققا تولى، مۇلدەم جيناقى ەمەس، ءسوزى تۇسىنىكسىز،  ايىپتاۋدى قولداۋ ءۇشىن ناقتى دالەلدەر كەلتىرە المايدى. كەيدە قورعاۋشىلار دا ءوز گونورارلارىن وتەۋ ءۇشىن عانا كەلىپ، السىزدىكتەرىن كورسەتەدى جانە بۇلتارتپاس دالەلدەرىن ۇسىنبايدى.

سوت سوتتالۋشىنىڭ كىناسىن دالەلدەيتىن ايعاقتاردى ءوزى ىزدەمەيدى. سۋديا بۇل ماسەلەنى تاعىلعان ايىپ پەن دالەلدەمەلەردىڭ شەڭبەرىندە عانا شەشەدى. باسقاشا ايتقاندا، پروتسەسس كەزىندە پروكۋرور مەن ادۆوكاتتىڭ قايسىسى مىقتى بولسا، سول ءىستى جەڭەدى! بۇل سۋديانىكى دۇرىس، نە بۇرىس دەگەن ءسوز ەمەس، تاراپتار ءوز ۇستانىمدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي الدى، نە دالەلدەي المادى دەگەن ءسوز. ءدال سولاي! مىنە، بۇل تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعى دەپ اتالادى. سوتتا ايىپتاۋ جانە قورعاۋ تاراپى تەڭ. بۇل جاعداي –قىلمىستىق پروتسەستەگى ادام قۇقىعىنىڭ قورعالۋ كەپىلى.

 - ال پويىزداعى اتىشۋلى زورلاۋ  وقيعاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇل قىلمىستىق ىسكە تۇسىنىكتەمە بەرە المايمىن. قۇقىعىم جوق. سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا سوت قىزمەتىنە قانداي دا ءبىر ارالاسۋعا جول بەرىلمەيدى جانە زاڭ بويىنشا جاۋاپتىلىققا اكەپ سوعادى. ناقتى ىستەر بويىنشا سۋديالار ەسەپ بەرمەيدى. ەگەر بۇل ءىس بويىنشا ۇكىمگە شاعىم كەلتىرىلسە نەمەسە كاسساتسيالىق تارتىپپەن جوعارعى سوتقا نارازىلىق تۇسكەن جاعدايدا عانا مەن ءوزىمنىڭ پروتسەستىك ۇستانىمىمدى ايتا الامىن.

ازىرگە ايتارىم: قىلمىستىق زاڭعا وزگەرتۋ ەنگىزۋ جانە قىلمىستىق كودەكستىڭ زورلاۋعا جاۋاپتىلىقتى كوزدەيتىن سانكتسياسىن زاڭ ارقىلى كۇشەيتۋ تۋرالى قوعامداعى پىكىرلەرمەن كەلىسەمىن. بۇدان بولەك، قىلمىستىق زاڭدا قىلمىستىق كودەكستىڭ 55-بابى ەرەجەلەرىنىڭ جىنىستىق تيىسپەۋشىلىككە قارسى قىلمىستاردى، سىبايلاس جەمقورلىق جانە بىرقاتار قوعامعا قاۋىپتى قىلمىستى جاساعان ادامدارعا قولدانىلمايتىنداي ەتىپ قايتا قاراعان ءجون.

بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەت باسىشىسىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ءدال وسى جۇمىستاردى جۇرگىزىپ جاتىر.

“ەگەر بارلىق داۋسىز جانە ايقىن ىستەردى الىپ تاستاساق، وندا اقتاۋ ۇكىمدەرى 2016 ج. – 0,6%، 2017ج. – 1,4%، 2018 جىلدىڭ 1-جارتجىلدىعىندا – 2,5%، 2018 جىلدىڭ 2-جارتىجىلدىعىندا –  5,5%، ال 2019 ج 1-جارتىجىلدىعىندا – 6% قۇراعان”.

ج.اسانوۆتىڭ جارتىجىلدىق قورىتىندىسى بويىنشا 10 شىلدەدە وتكەن جينالىستاعى بايانداماسىنان.

“ۇكىمگە كوڭىلى تولماعاندار بىردەن سۋديانى كىنالايدى، ال پروكۋرورلار مەن ادۆوكاتتار بۇلتارتپاس دالەلدەمە ۇسىنا الدى ما، ولاردىڭ سوت پروتسەسىندەگى سوزدەرى قانشالىقتى ءۋاجدى ءارى دالەلدى بولدى؟”دەگەن سۇراقتى ەشكىم قويمايدى»

ج.اسانوۆتىڭ جارتىجىلدىق قورىتىندىسى بويىنشا 10 شىلدەدە وتكەن جينالىستاعى بايانداماسىنان.

گۇلميرا مۇحانبەتجانوۆا

Abai.kz