قازاق تەلەارنالارى قانداي بولۋ كەرەك؟

ەلدەگى تەلەارنالاردىڭ كورەرمەنىنە ۇسىنىپ كەلە جاتقان كورسەتىلىمدەرى قوعامدا نەداۋىر ۋاقىتتان بەرى سىن پىكىردىڭ نىساناسىنا اينالعان تاقىرىپ. الايدا، العا باسىپ، جۇرتتىڭ جانىمەن ۇيلەسىم تاباتىن تۇششىمدى دۇنيە تارتۋ ەتكەن ارنا ءالى جوق.

جۋىقتا «حابار» مەن «قازاقستان» ارنالارىنىڭ باسشىلارى اۋىستى. تەلەتاعدىردىڭ ەندىگى كۇيى دە كوكىرەگى وياۋ ادامدى ويعا شومدىرىپ وتىر.

تەلەارنالارداعى باسقارۋ جۇيەسىندەگى، تەلەباعدارلامار جاساۋداعى، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەسى، تەلەۆيزياداعى يدەولوگيا، تەلەساياسات سەكىلدى كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەلەردى تەلەراديو سالاسىنىڭ ءتۇرلى بۋىن وكىلدەرىنىڭ تالقىسىنا سالىپ، «قازاق تەلەارنالارى قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ارنايى وتكىزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىن بىلگەن ەدىك. ولار بىلاي دەستى:

«اباي-اقپارات»

-ءسىز وسىدان كوپ جىلدار بۇرىن قازاق راديوسىندا، قازاق تەلەارناسىندا قىزمەت ەتتىڭىز. سول كەزدەردى ەسكە الا وتىرىپ ايتىڭىزشى، ول ۋاقىتتا تەلەباعدارلاما قالاي جاسالاتىن ەدى؟ كورەرمەن سۇرانىسى قالاي ەسكەرىلەتىن ەدى؟

ءامىروللا سارىموۆ، «قازاقستان» ارناسىنىڭ ارداگەر ءجۋرناليستى:

 

قازاق تەلەارنالارى قانداي بولۋ كەرەك؟

ەلدەگى تەلەارنالاردىڭ كورەرمەنىنە ۇسىنىپ كەلە جاتقان كورسەتىلىمدەرى قوعامدا نەداۋىر ۋاقىتتان بەرى سىن پىكىردىڭ نىساناسىنا اينالعان تاقىرىپ. الايدا، العا باسىپ، جۇرتتىڭ جانىمەن ۇيلەسىم تاباتىن تۇششىمدى دۇنيە تارتۋ ەتكەن ارنا ءالى جوق.

جۋىقتا «حابار» مەن «قازاقستان» ارنالارىنىڭ باسشىلارى اۋىستى. تەلەتاعدىردىڭ ەندىگى كۇيى دە كوكىرەگى وياۋ ادامدى ويعا شومدىرىپ وتىر.

تەلەارنالارداعى باسقارۋ جۇيەسىندەگى، تەلەباعدارلامار جاساۋداعى، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەسى، تەلەۆيزياداعى يدەولوگيا، تەلەساياسات سەكىلدى كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەلەردى تەلەراديو سالاسىنىڭ ءتۇرلى بۋىن وكىلدەرىنىڭ تالقىسىنا سالىپ، «قازاق تەلەارنالارى قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ارنايى وتكىزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىن بىلگەن ەدىك. ولار بىلاي دەستى:

«اباي-اقپارات»

-ءسىز وسىدان كوپ جىلدار بۇرىن قازاق راديوسىندا، قازاق تەلەارناسىندا قىزمەت ەتتىڭىز. سول كەزدەردى ەسكە الا وتىرىپ ايتىڭىزشى، ول ۋاقىتتا تەلەباعدارلاما قالاي جاسالاتىن ەدى؟ كورەرمەن سۇرانىسى قالاي ەسكەرىلەتىن ەدى؟

ءامىروللا سارىموۆ، «قازاقستان» ارناسىنىڭ ارداگەر ءجۋرناليستى:

- ول كەزدە ءارتۇرلى ونەركاسىپ، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ سەكىلدى ءتۇرلى سالالارعا ارنالعان تسيكلدى حابارلار شىعىپ تۇراتىن.  جانە ءار سالانىڭ باعدارلاماسىنىڭ باس رەداكتسياسى بار بولاتىن. ءار رەداكتسيانىڭ جۇمىسىنا قاراي ءار ءتۇرلى حابارلارى جارىق كورىپ وتىراتىن. رەداكتسيالارعا كورەرمەندەردەن ۇزدىكسىز حاتتار كەلىپ جاتاتىن. حاتتار دا ايتىلعان سىن پىكىرلەر ەسكەرىلىپ، تۇزەتىلەتىن.

-قازىر رەيتينگى جوعارى دەپ جاتامىز، ءبىزدىڭ رەيتينگى جوعارى باعدارلامالارىمىز بەن سىزدەردىڭ كەزدەرىڭىزدەگى    «كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالعان باعدارلامالاردىڭ»  ايرىماشىلىعىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

-  ارينە، كەڭەستىك قازاق تەلەديدارىنىڭ دا كورەرمەن كوزايىمىنا اينالعان باعدارلامالارى بولدى. قازىرگى جاعدايعا كەلسەك، تەلەحابارلاردىڭ كوبى جىلتىراق بولىپ كەتتى.

بۇگىنگى كەيبىر باعدارلامالاردا شاقىرىلعان قوناقتارىن سويلەتۋدىڭ ورنىنا جۇرگىزۋشىلەر كوسەمسىپ، قوناق وي-پىكىرىن ايتايىن دەسە، اۋزىنان قاعىپ تاستاپ، وزدەرى اقىل ايتىپ، كوپ سوزدىلىككە سالىنىپ كەتەتىنى بار.

«شىننىڭ ءجۇزى» سياقتى كوڭىلدەن شىعاتىن باعدارلامالار  دا بولدى. وكىنىشكە قاراي، كورەرمەنگە جاقىن، جاقسى باعدارلامالاردىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ جاتىر.

 

 

ساۋىق جاقانوۆا، ايگىلى ديكتور:

- قازاق راديوسىندا 45 جىل ىستەدىم. كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى تەلەراديونىڭ دا وزىندىك وزىق دۇنيەلەرى بولدى. سول جاقسى حابارلاردى قايتا جاڭعىرتىپ، ۋاقىت كوشىنەن تاستاماسا بولار ەدى. ول تۇستا تىڭدارمان، كورەرمەنمەن اراداعى بايلانىس وتە مىقتى بولاتىن. مىسالى، راديو جەكە اداممەن سىرلاسىپ، سۇحباتتاسىپ وتىرعانداي اسەر بەرەتىن فورماتتا ەدى. قازىر وسى دۇنيەلەر ەسكەرىلمەي كەلەدى. ءبىزدىڭ كەزدە دە ەلدەگى جاعىمدى جاڭالىق ايتىلاتىن. بۇگىنگى كۇندە دە جاقسى دۇنيەلەر عانا ەفيردەن جىبەرىلەدى عوي.

-  ەندى زامانىندا كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالعان باعدارلامالار تۋرالى ايتايىن. بۇرىن قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى تىڭدارمانى مەن كورەرمەنىنىڭ كوڭىلىنەن شىققان تانىمدىق حابارلار كوپ بولاتىن. جانە ول حابارلاردى داۋسى قويىلعان، ءتىلدىڭ ىرعاعىن، اۋەنىن ساقتاپ سويلەيتىن ماماندار عانا جۇرگىزەتىن. ال، قازىر ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن ساقتاماي كۇلدىرگەن بولىپ، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسا المايتىن ادامدار ەفيرلەردى تولتىرىپ جاتىر. ءتىپتى، ەش ىزدەنبەستەن ينتەرنەتتەن تاۋىپ الىپ، سونى ءسال وڭدەپ تىڭدارمانعا جەتكىزە سالاتىن «ونەر» پايدا بولدى. «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەراديوسى مەنىڭ توركىنىم دەپ ايتسام ارتىق ەمەس. كەيىنگى كەزدە باستىقتار ءجيى اۋىسىپ جاتىر. كمى كەلسە دە، بىلەتىن ادامنىڭ باسقارعانى ءجون.

- ماسكەۋدىڭ قۇزىرىنداعى قازاقستاننىڭ تەلەارناسى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تەلەارانلارىنان الدەقايدا تارتىمدى، مازمۇندى، ۇلتجاندى بولعان سياقتى. بۇنىڭ سىرى نەدە؟

-تەلەارنالارىمىز ەلىكتەۋشىلىكتەن ارىلا الماي جاتىر. كورشى ورىس مەملەكەتى نە شىعارسا، سونى تالعامسىز، بەيىمدەۋسىز قايتالاپ قويا بەرەتىن بولدى. كوشىرمە باعدارلامالاردان قازاقتىڭ ءيسى سەزىلمەيدى. ەلىكتەۋدىڭ اقىرى نەگە ۇرىناتىنىن تۇسىنبەيمىن. تەلەراديودا قانداي باعدارلاما، حابار بولماسىن ءبارى دە ۇلتتىڭ بولمىسى مەن مىنەز-قۇلقىمەن ۇندەسىپ كەلۋى كەرەك.

 

نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى، جۋرناليست، تەلەجۇرگىزۋشى:

- ءسىز وزدەرىڭىزگە دەيىنگى اعا بۋىننان نە ۇيرەندىڭىزدەر؟ ولاردان العان ءتالىم تاربيلەرىڭىز بۇگىنگى كۇنى ىسكە اسىپ جاتىر ما؟

- ەگەر مەن قانداي دا ءبىر كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىققان باعدارلاما جاساي العان بولسام، ول ءبىز كورگەن مەكتەپتىڭ جالعاستىعى جانە اعالار مەن اپالاردان كورگەن-تۇيگەن، جيعان-تەرگەندەرىمىزدىڭ جەمىسى دەپ ويلايمىن.

- ءسىز تەلەجۋرناليستيكاعا العاش قادام باسقان كەزدە تۆورچەستۆولىق ەركىندىك دەگەن بولدى ما؟ جالپى، ءوز تاجريبەڭىزدە تۆورچەستۆولىق ەركىندىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟

- ەركىندىك دەگەن ءسوزدى موداعا اينالدىرىپ الدىق. ەركىندىك پەن مۇمكىندىك ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك شىعار دەگەن ويدامىن.  ەگەر ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ قاجەتىنە جارايتىن شارۋانى ايتا الماساڭ، ول - ەركىندىك ەمەس. پاراساتتى جۋرناليست، پاراساتتى قالامگەر، پاراساتتى ادامعا ەركىندىك قاي كەزدە دە بولعان.

- قازىرگى جاس بۋىن تەلەجۋرناليستيكانىڭ بۇرىنعى كوريفەيلەرى تۋرالى قانشالىقتى بىلەدى دەپ ويلايسىز؟ مۇراعات قورلارىنان بۇرىنعى باعدارلامالاردى الىپ قاراپ جۇرگەن جاس ءجۋرناليستى كوزىڭىز شالدى ما؟ ءبىزدىڭ تەلەجۋرناليستەر اراسىندا بۋىنارالىق بايلانىس قانشالىقتى ساقتالعان؟

- مەن ون جىلدان بەرى قازاق تەلەديدارىندا قالىپتاسقان عىلىمي جۇيە جوقتىعىن ايتىپ كەلەمىن. وسىعان دەيىنگى تەلەۆيزياداعى مەكتەپتى زەرتتەپ، زەردەلەي الماساق، ول وسى جۇيەنىڭ جوقتىعىنان.

تەلەارنا جۋرناليستەرىنىڭ ىزدەنۋگە، وقۋعا ۋاقىتى بولا بەرمەيتىنىن كورەرمەن بىلە بەرمەيدى. وزىنە دەيىنگى مەكتەپتى بىلمەك تۇگىلى، «جۋرناليستيكا، تەلەجۋرناليستيكا مەنەن باستالادى» دەپ جۇرگەن جۋرناليستەر بارشىلىق. اسىرەسە، جاستاردىڭ اراسىندا ولاردىڭ قاراسى مول. تەنحنولوگيا مەن باسقارۋ جۇيەسى وزگەرگەنمەن ادام ساناسىنداعى ادامي قۇندىلىقتار وزگەرگەن جوق. سوندىقتان، قاجەتتى دۇنيەنى تابا ءبىلۋى بۇگىنگى ءجۋرناليستىڭ ساناسىنىڭ، ساپاسىنىڭ كورسەتكىشى دەپ ايتۋعا بولادى.

- بىزدەگى تەلەباعدارلامالاردىڭ دەنى كوشىرمە؟ كوشىرمە بولا-اق قويسىن، سونى ۇلتتىڭ دىلىنە جاقىن ەتىپ كوشىرۋگە بولماي ما؟ جالپى، كوشىرمەي، ۇرلاپ-جىرلاماي باعدارلاما جاساۋ قيىن با؟

- ناعىز ەل كورەتىن باعدارلاما جاساۋ - وقيعا. الىسقا بارماي-اق، قويايىق، «تاماشانى»، «قىمىزحانانى»، تەلە ايتىستى اتاۋعا بولادى. كوشىرمە باعدارلامالار - تەلەۆيدەنيە توڭىرەگىندە بىلەرى جوق، ايتار، ۇسىنار دۇنيەسى جوق كەيبىر ارىپتەستەرىمىزدىڭ ۇستاپ وتىرعان تاقىرىبىنىڭ بىرەۋى عانا. باتىستىڭ، امەريكانىڭ كوشىرمە حابارلارىن قازاقىلاندىرۋ، بەيىمدەۋ، ۇلتتىق تۇرگە ەنگىزۋ قولىمىزدان كەلمەي وتىر. ايتپەسە، رەسەيدە كۆن-نەن باسقا تازا ورىستىق ءونىم جوق. ءبارى - كوشىرمە.

- ءبىز نەگە بۇگىن تەلەساياساتتى  ۋىستان شىعارىپ الدىق؟ قازاقستاندا تەلەساياست قانداي بولۋى كەرەك؟ قالاي جاسالۋى كەرەك؟ ونى كىم جاسايدى؟ بيلىك پە، الدە، تەلەارنالارداعى  ۇجىم با؟

- بۇل سۇراقتى اركىم وزىنە قويۋ كەرەك.

اسىلبەك ىقسان، جازۋشى، ماحامبەت اتىنداعى اتىراۋ دراما تەاترىنىڭ باس ريجيسسەرى:

- مەن ونەر اكادەمياسىندا كوركەمدىك جەتەكشى قىزمەتىندە جۇرگەنىمدە فاريدا ءشارىپوۆا اپامىز «حابار» ارناسىنداعى جۋرناليستەرگە داۋىستارىن قويىپ، ءتىلدىڭ اۋەزدىلىگى مەن اۋەنىن ساقتاپ سويلەۋدى ۇيرەتۋگە الىپ بارىپ، داريعا نۇرسۇلتانقىزىمەن تانىستىردى. تەلەارنا سالاسىنا كەلۋىم وسىلاي باستالدى. ءسويتىپ، «حابار» ارناسىنا قىزمەتكە كەلگەن  جۋرناليستەردىڭ جاڭا شوعىرىنىڭ مەكتەبىن كورىپ، ارالاسىپ ءوستىم.

بىرەۋلەر رەنجىسە ءوزى بىلەر، بىراق بىرەۋدەن ۇيرەنۋ دەگەندى ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. ونەر مەن شىعارماشىلىقتا ءاربىر ادام ءوزىن دارالاپ كورسەتىپ، قولتاڭباسىن تانىتۋى ءتيىس.

- مەن تەلەجۋرناليستيكاداعى تۆورچەستۆولىق ەركىندىك دەگەندى قالاي تۇسىنەمىن؟ سول تۇستا ارنانىڭ باسشىسى بىردەن ەركىندىك دەگەن نارسەنىڭ ءوزى شارتتى تۇسىنىك دەپ ايتتى. مىسالى، ءار تەلەارنا مەن گازەتتىڭ ارتىندا قوجايىندارى تۇرادى. «شىرىلداتىپ ايتىپ جاتىر» دەلىنەتىن شىندىقتىڭ ءوزى قوجايىندار اراسىنداعى سوعىستىڭ ىڭعايىنا قاراي ايتىلعان دۇنيە ەكەنىن جۇرت بىلە بەرمەيدى. اقيقاتتى تەك قانا جەكە شىعارماشىلىقپەن شۇعىلداناتىن ادام ايتا الادى. ال، ۇجىمدىق، باسقارۋى بار جۋرناليستيكا سالاسىندا تولىق ەركىندىك، بوستاندىق بار دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، كەز كەلگەن جۋرناليست - جۇمىس بەرۋشىگە كىرىپتار. ايلىق الادى، ونىڭ كەڭسەسىن، تەحنيكاسىن پايدالانادى دەگەندەي. ءاربىر باق-تىڭ وزىندىك ۇستانىمى مەن باعىت-باعدارى بولادى. ۇستانىمعا كەلىسپەگەن ادام جۇمىستان شىعىپ كەتەدى، يا شىعارىپ جىبەرەدى.

- «مۇراعات قورلارىنان بۇرىنعى باعدارلامالاردى الىپ قاراپ جۇرگەن جاس ءجۋرناليستى كوزىڭىز شالدى ما؟ ءبىزدىڭ تەلەجۋرناليستەر اراسىندا بۋىنارالىق بايلانىس قانشالىقتى ساقتالعان؟» دەپ وتىرسىزدار. ايتايىن.

جۋرناليستيكا - جاستاردىڭ اراسىندا سۇرانىسقا يە. ويتكەنى، تەلەجۋرناليستيكا بىردەن تانىمال ەتەدى. مۇنىڭ جامان جاعى - جاس جۋرناليستتە «مەن تالانتتى ەكەنمىن» دەگەن وي تۋى مۇمكىن. كەڭەس وكىمەتى ۋاقىتىندا تەلەارنالارعا گازەتتىڭ ىسىلعان جۋرناليستتەرى ءتىل مەن ويدى جەتكىزۋدىڭ فورمالارىن الىپ كەلدى. توقسانىنشى جىلداردان كەيىنگىلەر وزىندىك لەپپەن كەلىپ ەدى. قازىرگى تەلەارنالارداعى بىلىكتى جۋرناليستەر سول توقسانىنشى جىلدارى كەلگەن بۋىن.

- بىزدەگى تەلەباعدارلامالاردىڭ دەنى كوشىرمە؟ كوشىرمە بولا-اق قويسىن، سونى ۇلتتىڭ دىلىنە جاقىن ەتىپ كوشىرۋگە بولماي ما؟ جالپى، كوشىرمەي، ۇرلاپ-جىرلاماي باعدارلاما جاساۋ قيىن با؟

- مەملەكەتتىك ارنالاردا ۇكىمەت بەكىتىپ بەرگەن مەديا جوسپار دەگەن بولادى.  ارنا وسى جوسپاردى ورىنداۋعا مىندەتتى. تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە، ۇلتتىق بوياۋى قانىق، كورەرمەننىڭ سۇرانىسىنا ساي باعدارلاما ۇسىنساڭىز ونىڭ ءوتۋى ەكىتالاي. وتپەيتىنى -  مۇنداي ماسەلەلەر ۇجىمدىق تالقىعا ءتۇسىپ، شەشىلمەيدى. ءار ارنادا ءبىر جىگىتتەر بار. ارنادان بەرىلەتىن باعدارلامالار مەن حابارلار سول ازاماتتاردىڭ تۇسىنىگى مەن ورەسىنىڭ، ءبىلىمى مەن تانىمىنىڭ جەتكەن جەرىمەن عانا ولشەنىپ، باعالانىپ جارىققا شىعادى.

شەتەلدىك جوبالاردى تەلەارنالار ميلليونداعا قىرجىعا ساتىپ الادى. جوبانى جەرسىندىرۋ، حالىقتىڭ تانىمى مەن تابيعاتىن ىڭعايلاۋ دەگەن مۇلدەم جوق. تىكەلەي كوشىرمە جاساي سالادى. بار گاپ - وسىندا.

-ءبىز نەگە بۇگىن تەلەساياساتتى  ۋىستان شىعارىپ الدىق؟ قازاقستاندا تەلەساياست قانداي بولۋى كەرەك؟ قالاي جاسالۋى كەرەك؟ ونى كىم جاسايدى؟ بيلىك پە، الدە، تەلەارنالارداعى  ۇجىم با؟

- تەلەساياساتتى بيلىك جاساماۋى كەرەك. تەلەارنالار مەن تەاترلاردا، «قازاقفيلمدە» كوركەمدىك كەڭەس بولادى. وندا قازاققا بەلگىلى، تانىمال قوعامدىق تۇلعالار وتىرادى. تەلەساياساتتى قالىپتاستىرۋعا وسى كوركەمدىك كەڭەس مۇرىندىق بولىپ، ىقپال ەتۋى ءتيىس. الايدا، كوركەمدىك كەڭەستىڭ مۇشەلەرى قۋىرشاققا اينالعان ادامدار. ياعني، باسشىلاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن حالگە جەتكەن. تەلەساياسات تۋرالى ايتقان كەزدە كوركەمدىك كەڭەسكە زور ءمان بەرۋ قاجەت.

- وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز تەلەارنالارىمىزدى ءوز اۋديتوريامىزعا جۇمىس ىستەتە الماي جاتقان سياقتىمىز.  ياعني، تەلە نارىقتى يگەرە الماي كەلەمىز. بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىزدار؟

گۇلجاقان قاسىمجانوۆا، تەلەرەجيسسەر:

- سەبەپ كوپ قوي، سونىڭ ءبىرىن عانا ايتايىن. مەن قازاقستان تەلەارناسىندا 20 جىلداي جۇمىس ىستەدىم. تەلەارنانىڭ كۇيرەگەن كەزىنە دە كۋا بولدىم. ال ارنا باسشىلىعىنىڭ قانشا رەت اۋىسقانىنان ءوز باسىم ءتىپتى جاڭىلىپ تا قالدىم. باسقارما توراعالارىن ايتپاعاندا، ديرەكتورلاردىڭ ءوزى ءجيى اۋىسادى. جاڭادان كەلگەن ءار باستىق جاڭا كوماندا جاساقتايدى. ماسەلەنىڭ باستاۋى - وسى. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراعاندا، قوسىلعىشتاردىڭ ورنى وزگەرگەنمەن قوسىندى وزگەرمەيتىنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. كىم باسشىلىققا كەلسە دە ەشنارسە وزگەرمەيدى. نەگە؟ وزگەرىس جاساۋ ءۇشىن تەلەارنانىڭ تۇتاس جۇيەسىن وزگەرتۋ كەرەك. مىسالى، رەسەيدە كوممەرتسيالىق باعدارلامالاردىڭ ءوزى زاڭمەن قورعالعان. تەلەارنا تەحنيكاسىن جاڭارتۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە ماسەلە تەلەارنالاردا تۇلعانىڭ، كاسىبي ءجۋرناليستتىڭ، پروديۋسسەردىڭ جانە بىلىكتى مەنەدجەرلەردىڭ جوقتىعىندا بولىپ وتىر. قازىرگى كەزدە تەلەارنالار اقشا جاساۋدىڭ الاڭىنا اينالىپ كەتتى. جانە ول ءۇشىن ەشكىم جازالانبايدى ءارى جاۋاپكەرشىلىك ارقالامايدى.

بىزدە ءالى كۇنگە ۇلتتىق تەلەۆيدەنيە جوق. مىنە، ماسەلەنىڭ زورى. ءبىز رەسەيدىڭ اقپاراتى مەن باعدارلاماسىن تۇتىنىپ وتىرا بەرەمىز بە، جوق ۇلتتىق تەلەۆيدەنيە جاسايمىز با؟ ويلانايىق.

- راسىندا، باس ارناعا كەلگەن ءاربىر جاڭا باسشىسى سوڭىنان شۇبىرتىپ كومانداسىن ەرتىپ جۇرەدى. سونىڭ كەسىرىنەن جۋرناليستەردىڭ اراسىندا الاڭ كوڭىل پايدا بولادى. بۇل جاعداي مەنىڭشە، ارنانىڭ ىشىندەگى احۋالدى دا تۇراقسىزدىققا اپارىپ تىرەسە كەرەك. جاڭا كوماندا بۇرىنعى  باعدارلامالاردى توقتاتىپ، ءبارىن شىت جاڭا باستايدى. وسىنداي «ءداستۇر» نەگە كەرەك؟ نە ءۇشىن باس ارنانىڭ باسشىلارى كوماندا ەرتىپ جۇرەدى؟

 

نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى، جۋرناليست، تەلەجۇرگىزۋشى:

- جاڭا كوماندا جاساقتاۋ - تەلەارناعا كەلگەن باسشىعا جوعارىدان بولاتىن ىقپالعا بايلانىستى. مەن باسشىلىققا تاعايىندالعان كەزدە جوعارعى جاقتان نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايىندا باعىت-باعدار بەرىلگەن. تۋرا سول سياقتى وزگەلەرگە دە جول كورسەتىپ وتىرادى. ال، ايتقانمەن جۇرەسىڭ بە، الدە «تارتىپكە» باعىنا وتىرىپ، ءوز ويىڭدى دا جۇزەگە اسىراسىڭ با  -  ول باسقا اڭگىمە.

جالپى، «قازاقستان» ارناسى قازاق قوعامى ءۇشىن ماسەلەسى كۇردەلى ورىنعا اينالىپ بارادى. بۇل جەردە ايتىلماي جۇرگەن ءبىر جايت بار. مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ تۇسىندا زاماننىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى ۇلتتىق ارنانىڭ وبلىستىق بولىمشەلەرىن وبلىسقا بەرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس بولعان. سول ۇسىنىس ءالى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. مەن باسشىلىققا كەلگەن كەزدە دە ءدال سونداي اڭگىمە شىققان. رەسەيدەگى ءتۇرلى ارنالار ورىس دەگەن ۇلى حالىق ەكەنىن، ونىڭ باسشىسىنىڭ كەرەمەت ەكەنىن ءبىر ساياساتقا باعىنا وتىرىپ، بىراق ءار قىرىنان جۇرگىزەدى. ال، بىزدە ونداي ساياسات اتىمەن جوق.

ەلۋ جىلعا جۋىق تەلەارنا سالاسىندا قىزمەت ىستەگەن الدىڭعى بۋىننىڭ مەكتەبى بار. ول سول كىسىلەردىڭ كوزىن كورىپ، قىزمەت بولعانداردىڭ اقىلىندا، پاراساتىندا، يكەمدىلىگى مەن بىلىكتىگىندە دەپ ويلايمىن. ەگەر مەنىڭ جاساعان باعدارلامام ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتسا، ول ماعان دەيىنگى اعالار مەن اپالارىمىزدىڭ مەكتەبىنىڭ جالعاسى دەپ بىلگەنىمىز ءجون.

- ساياسات دەمەكشى، ءبىز نەگە  تەلەساياساتتى  ۋىستان شىعارىپ الدىق؟ قازاقستاندا تەلەساياسات قانداي بولۋى كەرەك؟ قالاي جاسالۋى كەرەك؟ ونى كىم جاسايدى؟ بيلىك پە، الدە، تەلەارنالارداعى  ۇجىم با؟

سەرىك سارىباي، جۋرناليست «الماتى» ارناسى باس ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:

- بىزدە ءبىر ادام مەن  ءبىر پارتيانى ماقتاعانان باسقا تەلەساياسات بار ما؟   قاي ارنانى اشساڭ دا ىرجىڭ- ىرجىڭ، ىربىڭ-ىربىڭ.  تۇپكى يدەياسى تۇسىنىكسىز شوۋلار، قالجىڭى كوتەرەم سىقاقشىلار... وسىنىڭ ورتاسىنا ودا-باعدارلامالار قوسىپ، «ارلەيمىز».   اسىرەسە 6-شىلدەدەن بەرى ەكرانعا قاراۋدان قالدىق. «راديونى اشىپ قالساڭ، عافەكەڭ، تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ، عافەكەڭمەن،...»  جىلاپ كورىستىن زامان تۋدى.  كينو دا، باعدارلاما دا، دەرەكتى فيلمدەر دە تەك پرەزيدەنتكە ارنالعان...  بۇل ار-ۇياتتىڭ جۇتاعانىن، اسقان جاعىمپازدىق پەن ارسىزدىقتىڭ اراسى ءبىر-اق قارىس ەكەنىن ءتۇسىنىپ ، بەتىنە قىزىل تەبەتىن جۋرناليست-باسشىلاردىڭ  تىم ازايىپ كەتكەنىن كورسەتەدى. نەگىزى قازىر تەلەجاشىكتە بولىپ جاتقان  بىلىقتىڭ بارلىعى قازاقتى ساياسي تۇرعىدان مۇلگىتۋ،  ساۋاتىلىعىن تومەندەتۋ ءۇشىن ىستەلىپ وتىرعان تىرلىكتەر. كوزبوياۋشىلىق كۇشىمەن كوزبايلاۋ،  ءبارى تەك بيلىككە بايلانىستى. سونىڭ ۇستانىمى ءۇشىن قاقپاقىلداپ اپارىپ، ءبىر قوراعا قاماپ جاتىر ءبارىمىزدى.  مەن قورقاتىن ءبىر ماسەلە بار: بيلىك سوڭعى ەكى جىلدا رەسەيمەن تىم امپەي -جامپەي بوپ كەتتى. كەدەندىك وداققا   بىرىگىپ، ءوز ىرقىمىزبەن رەسەيدى بايىتۋعا كەلىسىم بەردىك.... جۋىردا «بالاپان» تەلەارناسى اشىلدى. ەندى «مادەنيەت» دەگەن ارنا اشىلماق. وسىنىڭ ءبارى پۋتين «كوكەمىزدىڭ»  قول استىنا تۇبەگەيلى وتكىزەردەن بۇرىنعى كوزالدار قارەكەتەر ەمەس پە؟ قىتايداعى ەكى قازاقشا تەلەارناعا تەلمىرگەن قانداستارعا ۇقساپ سورلاپ قالماساق بولعانى تۇبىندە. «قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن» دەسەك تە كۇدىك باسىم.  بالالارىمىز  بەتىمىزگە تۇكىرمەسىن دەسەك جۇلقىنۋىمىز كەرەك، اۋزىمىزدى بۋىپ جاتسا دا ايتىپ قالۋىمىز كەرەك. جاعىمپاز، جادىگوي ساياساتتان ءسال دە بولسا ازات اقپارات ۇسىنساق ءوز پارىزىمىزدى ورىندايمىز. دەمەك ۇجىمعا دا كوپ نارسە بايلانىستى.

 

مىرزان كەنجەباي، جۋرناليست:

- قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن قازىر رەسەي تولىقتاي جاۋلاپ الدى. تەلەۆيدەنيە - جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ەڭ باستى ءارى ەڭ كۇشتى قۇرالى. بيلىك باسىنداعىلار تەلەۆيدەنيەنى دۇرىس پايدالانا الماي كەلەدى.

تەلەۆيدەنيەنىڭ 20 جىلدا ۇلتقا اكەلگەن زيانى وتە كوپ. تەلەۆيدەنيە  قازاق ءتىلىن اۋدارما تىلگە اينالدىرىپ، شۇبارلاپ ءبىتتى. جانە وسى كۇنى تەلەارنالاردى ءورىستىلدى ازاماتتار باسقارىپ وتىر. وتكەن جولى  ورىستى ەمگە تاپپايتىن ءبىر اۋىلعا جولشىباي سوققان ەدىك. بالالار ورىسشا سويلەپ ءجۇر. نەگە دەپ سۇراساق: «تەلەارنالار كۇنى بويى ورىسشا سويلەيدى. سونىڭ كەسىرىنەن بالالار شۇلدىرلەپ كەتتى»، دەپ ۇلكەندەر جىلارمان بولىپ وتىر.  تەلەارنالاردىڭ ءتىلىن ورىسشا سايراتۋ  ارقىلى بيلىك قازاققا ارامزالىق جاساۋمەن كەلەدى. سەبەبى، تەلەارنالار رەسمي تىلدە سايراپ تۇرعاندا ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس.

قازىر تەلەارنالاردىڭ ءبارى حالىقتى ەلدەگى ناقتى جاعداي تۋرالى ويلاندىرماۋ ءۇشىن ادەيى ارزان قالجىڭ مەن ويىن شوۋلارعا اينالدىرىلعان-اۋ دەيمىن.

ساكەن سىبانباي، جۋرناليست:

- قاشان تەلەساياسات ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولىپ ەدى؟ بىزدە تەلەساياساتتى ارنا باسشىلىعى جاسايدى. ال ولاردىڭ دەنى - نە قازاقشادان مۇلدە ماقۇرىم، نە ونى شالا-پۇلا عانا بىلەتىن ورىستىلدىلەر. مۇنداي جاعدايدا ارناداعى باعىت-باعداردىڭ، جالپى تەلەساياساتتىڭ قاي تۇرعىدا ءوربيتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ تەلەساياساتتى مەملەكەت ەندى-ەندى قولعا الىپ جاتىر. مەنىڭشە، تەلەساياساتتىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن كورسەتىپ، جالپى باعىت-باعدارىن تۇزەتىن بيلىك بولۋى كەرەك تە، ونى  شىعارماشىلىق الەۋەتىنە قاراي ىسكە اسىراتىن تەلەارنالارداعى ۇجىم بولۋى كەرەك.

- نەگە ءبىز  بارىن بيلىككە سىلتەپ قويىپ وتىرا بەرەمىز؟ قازاق اۋديتورياسى قىزىعا تاماشالايتىن باعدارلاما جاساۋ قولىمىزدان كەلمەي مە، قيىن با ول سونشاما؟ مىسالى، نۇرلان ەرىمبەتوۆتىڭ اۆتورلىق باعدارلاماسى بار. نۇرلان، سىزگە وسى باعدارلامانى اشۋ قانشالىقتى قيىنعا ءتۇستى؟ ءوز تاجىريبەڭىزدەن ءبىر اڭگىمە ايتىڭىزشى.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ساياساتتانۋشى:

- «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى نۇرلان نىعماتۋللين ەكەۋمىز ءبىر كەزدەسكەن كەزدە «اشىق اڭگىمە ايتاتىن ءبىر باعدارلاما اشساق» دەگەن ۇسىنىس جاسادىم. بىراق مەنىڭ ءبىر شارتىم بولدى: حابار بارىسىندا ايتىلعان وي-پىكىرلەر قايشىعا تۇسپەسىن، ونى ءبىر پىسىقتار وتىرىپ الىپ مونتاجدايتىن بولسا، مەن ول باعدارلامانى جۇرگىزبەيمىن دەدىم. وسىلاي باستالعان شارۋا ەدى.

ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوپ ايتامىز. بىراق ءتىلدىڭ تەرەڭدىگىن، بايلىعىن پايدالانبايمىز. مىسالى، كەز كەلگەن ادامدى ماقتاپ وتىرىپ، ماقتامەن باۋىزداۋعا، بولماسا سىناپ وتىرىپ، كەرەمەت ەتىپ كورسەتۋگە ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ مۇمكىندىگى جەتەدى. وسىنى جۋرناليستەر نەگە پايدالانبايدى؟! ءوز باسىم كوپ جاعدايدى وسىنى پايداعا اسىرامىن.

مەنىڭشە، تەلەارنالاردا بىلىكتى مامان تاپشى. ايتپەسە، كوڭىل اشار باعدارمالارمەن-اق، قوعامداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى ايتۋعا، جەتكىزۋگە بولادى.

تاعى ءبىر ايتارىم، ءبىز شەتەلدەردە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ورىستاردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان  باعا بەرىپ  كەلەمىز. تەلەارنالار نەگە قازاق جۋرناليستەرىن شەتەلدەگى ءتۇرلى وقيعالاردىڭ ورتاسىنا جىبەرىپ، قازاق كورەرەمىنىنە جەتكىزبەيدى؟ كورەرمەن رەتىندە ءبىز نەگە بارلىعىن ورىستىڭ  كوزىمەن كورۋگە ءتيىپسىز؟!.

قازاقستانداعى تەلەارنالارداعى ورىس ءتىلى، ورىس مۇددەسى دەگەنگە كەلسەك، بۇل جەردە قاراپايىم ورىستاردىڭ كىناسى جوق. ورىسشىلدىقتىڭ وتىن ۇرلەپ وتىرعان قازاقستاندا ورىستاردىڭ ەليتاسى بار. ولاردىڭ اراسىندا دەپۋتاتتار، سەناتورلار، اكىم-قارالار بار. كوزىڭە كولگىرسىپ، «وتانشىل»، «مەملەكەتشىل»، «پرەزيدەنتشىل» بولىپ كورىنگەنىمەن، ىشىنەن ساعان قارسى بولىپ تۇرادى. ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ ۇلەسى مەن ارنالارداعى ورىستىقپەن كۇرەسكىمىز كەلسە، ءدال سول ەليتادان باستاۋىمىز كەرەك.

ەڭ باستىسى -  تەلەارنالارداعى قارجىلىق، كوماندالىق، باسشىلىق، شىعارماشىلىق كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى قوعامدىق تەلەارنا قۇرعاندا عانا تابىلادى. ياعني، قوعام باقىلايتىن ارنا جۇمىس ىستەسە، قارجى قايدا كەتتى، نەگە كوماندا جينايدى، نەلىكتەن باعدارلامالار ساپاسىز دەگەن سياقتى تولىپ جاتقان ساۋالدار شەشىمىن تابار ەدى.

جۇلدىز تولەۋوۆا، «Stan.tv» بەينەپورتالىنىڭ پروديۋسسەرى:

- بىزدەگى تەلەارنالار شەتەلدەگى شەتىن وقيعالاردىڭ ورتاسىنا بارماق تۇگىلى، ەل ىشىندەگى شيەلەنىستى جاعدايدى دا كورسەتە الماي وتىر. جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ كوتەرىلىسىن ەلدەگى تاۋەلسىز ارنالاردىڭ بىردە ءبىرى ءالى كۇنگە بەرگەن جوق. نەگە؟ ال، ءبىزدىڭ تىلشىلەر («ستان.تۆ» اقپاراتتىق ۆيدەوپورتالىن ايتادى.-رەد) سول جاقتاعى مۇنايشىلارمەن بىرگە ءجۇرىپ، كۇندەلىكتى حابار جىبەرىپ وتىر. ارينە، جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان كەدەرگىلەر بار. بىراق بىزدە   كۇيىپ تۇرعان  ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ەلگە جەتكىزۋدىڭ دە   مۇمكىندىگى بار. جۋرناليستەر سول مۇمكىندىكتى ەسەلەي ءتۇسۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك.

- بىزدەگى تەلەباعدارلامالاردىڭ دەنى كوشىرمە؟ كوشىرمە بولا-اق قويسىن، سونى ۇلتتىڭ دىلىنە جاقىن ەتىپ كوشىرۋگە بولماي ما؟ جالپى، كوشىرمەي، ۇرلاپ-جىرلاماي باعدارلاما جاساۋ قيىن با؟

سەرىك سارىباي، جۋرناليست، «الماتى» ارناسى باس ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى :

- بورحەس قىسقا رومانىندا كۇللى  ادامزات تىرلىگىن بەس-التى كورىنىسكە سىيدىرىپ كەتى ەمەس پە. سوندىقتان،  سونى باعدارلاما ويلاپ تابا بەرۋ دە  وتە قيىن. عاسىرعا جۋىقتاعان تاريحى بار تەلەۆيزيا سالاسىندا ءتۇرلى جانرداعى جوبالار بىزگە دەيىن ويلاپ تابىلعان. رەپورتاج، پىكىرسايىس، تەلەسۇحبات ت.ب.  ادەبيەتتەگى سەكىلدى  سول قالىپتردان اسا المايسىڭ. ماسەلە كەز كەلگەن حالىقتىڭ سول جانرلاردى وزىنە بەيىمدەۋىنە بارىپ تىرەلەدى. بىزدەگى كوشىرمە جوبالاردان ۇلتتىق ۇستانىم، ۇلتتىق نامىس،  ۇلتتىق ءيىس اڭقىپ تۇرمايدى. باستى قاسىرەتىمىز وسى. رەسەي «ناشا راشا» دەگەن جوبا شىعاردى. ونى كورگەن ورىس ورتالىق ازيادا تۇراتىن حالىقتاردى كەلەمەجگە اينالدىرادى. سايقىمازاق  گالۋستياننىڭ كەيبىر سوزدەرىنە تۇركەمەنستان، تاجىكستان سىندى مەملەكەتتەردىڭ اتتاي تۋلاعانىن بىلەمىز. ال بىزدەگى  «ناشا  كازاشا» قازاقتىڭ ءوزىن كەلەمەجدەيدى. ويتكەنى بۇل مەلەكەتتە ءوز نامىسىن قورعاي المايتىن، بيلىك قامىرشا يلەپ، جۋاسىتىپ تاستاعان ءبىر-اق ۇلت بار. ول - قازاق. ونى قالاي كەلەمەجدەسەڭ دە، قالاي كەكەتسەڭ دە ەشكىم قۇن سۇرامايدى.  ەڭ سوراقىسى سىن تۇزەتسىن دەگەن جاناشىرلىقپەن قازاقشا ايتپايدى، ورىسشا جاھانعا جار سالا جاماندايدى.  وزدەرىن كۇلدىرگىش سانايتىن جىگىتتەردىڭ دە، سول جوبانى قولداپ جۇرگەندەردىڭ دە ورەسىنىڭ جەتكەن جەرى سول بولسا كەرەك... سىناسىن قازاقتىڭ قوشەمەتىنە سەمىرىپ اسقىنعان سلاۆياندى،  «بولەك اۆتونوميا قۇرامىن» دەپ قۇتىرىپ جۇرگەن سارتتى. وعان شاماسى كەلمەسە، قويسىن.   اتى-شۋلى «ەكى جۇلدىزدى» الايىق. ورىستىڭ «دۆە زۆەزدى» اتتى شوۋى الەمدىك تەلەۆيزيا تاريحىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العانان كەيىن ول جوبانىڭ ليتسەنزياسىن ساتىپ الىپ، ەلىمىزگە اكەلگەن سوڭ ورىسشا قوسىپ،   شالاجانسار ەتۋدىڭ قاجەتى نە ەدى؟   ساناسى مۇگەدەك جۋرناليست نەمەسە پروديۋسەردىڭ «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانى» دا مۇگەدەك بولادى. ءوز باسىم «قازاقستان» تەلەارناسى باسشىلارىنا بىرەۋ كەلىپ «جوبالارىڭدا كۇللى قازاقتى ورىسشا سايراتپاساڭ سوتقا بەرەمىن!»  دەپ قورقىتتى دەپ ويلامايمىن.   باياعى كوپكە جاعايىن، قازاق قايدا بارادى دەيسىڭ دەگەن ءوزىمىزدى تومەندەتەتىن ۇستانىمنىڭ جەمىسى.   قىرۋار قارجى جۇمسالعان جوباعا تازا قازاقى اتاۋ بەرىلىپ،   اقان، ءبىرجاننان بەرگى سازگەرلەرىمىزدىڭ اندەرىن ناسيحاتاۋمەن اينالىسسا قانداي كەرەمەت بولار ەدى.  «اتىڭ شىقپاسا...»  پرينتسيپىمەن ءوتتى،  كەتتى .

- قازىر تەلەارنالاردا فورمات دەگەن نارسە پايدا بولدى. ءار تەلەارنانىڭ فورماتى بار. وعان ساي كەلمەيتىن باعدارلاما قانشا وتكىر، تارتىمدى بولسا دا جارىققا شىقپايدى. «31 ارنانىڭ» بەلگىلى ءبىر بولىگى رەسەيدىڭ ستس ارناسىنا ساتىلعانىن بىلەمىز. وسى «31 ارنادان» قوعامداعى  احۋالدى شىنايى تالقىعا سالاتىن باعدارلامالارماشۋ مۇمكىن بە؟ بولات مىرزا، بۇل ساۋالعا ءوزىڭىز جاۋاپ بەرە كەتسەىڭىز ءجون بولار ەدى.

بولات ءمۇرسالىم، «31» ارنا جاڭالىقتار قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى:

- ءدال قازىرگى كەزدە قازاق تەلەارنالارىنا بايلانىستى ەكى تەرىس تەندەنتسيانى بايقاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، كەز كەلگەن تەلەارنانى الىپ قاراساڭىز، قوس تىلدىلىكتى نورماعا اينالدىرىپ العان. ەكى جۇرگىزۋشىنىڭ ءبىرى - ورىسشا، ءبىرى - قازاقشا سويلەيدى. مۇنى - قوعامدىق سانادا بيلينگۆيزيممدى زاڭداستىرۋ دەيدى. قوستىلدىلىكتى قالىپتى دۇنيە سەكىلدى تەلەارنالار ارقىلى ارنايى ناسيحاتتار وتىر.  ەكىنشىسى، تەلەارنالار تۇگەلدەي شوۋعا كوشىپ كەتكەن. ونىڭ ءبارى ەۋروپا مەن امەريكانىڭ شوۋلارىنىڭ نەگىزىندە جاسالادى. ۇلتتىق شوۋ جاساپ جاتقان تەلەارنانى تاعى كورمەيسىز. قوعامنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، باسقا دا كۇردەلى ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن قانداي دا بولماسىن حابارلار جوق.

ەگەر ءبىز، ەسى دۇرىس ەل بولامىز دەسەك، ەكى باعىتتا تەلەارنالارىمىزدى دايىنداۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشىسى، قوعامدىق تەلەارنا، ەكىنشىسى، اشىلعالى وتىرعان - «مادەنيەت» ارناسى. مىسالى، ەۋروپادا قوعامدىق تەلەارنانىڭ باسشىسىن بىزدەگىدەي ۇكىمەت تاعايىندايدى. بىراق، ولار قوعامنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى، حالىققى قىزمەت ەتەدى. بيلىكتىڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەيدى. ال، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. بۇل ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ساياسي مادەنيەتتە جەتكەن جەتىستىگى دەپ ويلايمىن. وسىنداي جولعا قوعام، جۋرناليستەر، ۇجىم بولىپ ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ءبارىن بيلىك جاساپ بەرەدى ەكەن دەپ وتىرساق، وندا ەشنارسە وزگەرمەيدى.

ال، «مادەنيەت» تەلەارناسى -  قازاق تەلەۆيزيانىڭ ءبىر ولشەمى ءتارىزدى بولۋى ءتيىس. ءبىز بۇل تەلەارنانى رەجيسسۋرالىق دەڭگەيدەگى تەلەارنا جاساي الساق، كەز كەلگەن شەتەلدىڭ الدىندا ءجۇزىمىز اشىق بولماق. ولاي ەتپەي، رەداكتورلىق ۇلگىدەگى تەكست جازىپ، وعان ۆيدەونى جابىستىرىپ، باعدارلاما جاسايتىن تەلەارنا قىلساق، وندا ول ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندەگى كاسىبي شەبەرلىگىمىزدىڭ تومەندىگىن پاش ەتپەك.

 

 

اقسۇڭقار اقىنبابا، جۋرناليست:

-مەنىڭ باسا ايتقىم كەلەتىنى - مەملەكەتتىك ارنالارداعى جاعداي. مىسالى، مەملەكەتتەن قارجىلاندىراتىن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 8 ملرد تەڭگە. الايدا، مەملەكەتتىك تاپسىرىس تولىق ورىندالمايدى. ياعني، مەملەكەت اقشاسىن ءبولىپ وتىرعان دۇنيەلەردىڭ ءوزى جاسالمايدى. ال، مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ ىشىندە بارلىق دەڭگەيدەگى كورەرمەننىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىنداي دۇنيەلەر بار. بىراق ولار ورىندالمايدى، ەفيرگە شىقپايدى. كورەرمەن مەن تەلەارنانىڭ اراسىن بايلانىستىرۋشى ساراپشى ماماندار جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ورنىنا  تەلەراديودان حابارى جوق قاپتاعان كىشكەنتاي باستىقتار جۇرەدى. قارجىنىڭ بارلىعى سولارعا جۇمسالادى.

جۋىقتا مينيسترلىك ۇلتتىق ارناعا قارجىلىق تەكسەرىس جۇرگىزىپ، 2009-2010 جىلدارداعى مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ قالاي ورىندالعانىن كوردى. سويتسە، اتالعان ەكى جىلدا مەملەكەتتىك تاپسىرىس ەڭ از ورىندالعان ۋاقىت بولىپ شىققان. ال، مەملەكەتتىڭ بولگەن اقشاسى ارزانقول شوۋلارعا شاشىلعان. جالپى،  وسىلايشا قولدى بولعان قارجىنىڭ جيىنتىعى - 728 ملن. تەڭگە. بۇل رەسمي تۇرعىدا انىقتالعان فاكت. بۇل ءبىز بىلەتىن عانا سوما.

جۋرناليستەردى بوساتىپ، پروديۋسسەرلىك ورتالىقتارعا تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى حابار جاساتۋدىڭ دا استارىندا اقشا جەۋدىڭ امالى جاتىر.  ەستۋىمىزشە، پروديۋسسەرلىك ورتالىقتار مەن تەلەارنا باسشىلىعى تاپسىرىسقا بولىنگەن قارجىنى ءوزارا بولىسەدى-مىس.

جاڭاعى 728 ملن. تەڭگەنىڭ ماسەلەسى باس پروكۋراتۋراعا جولدانعاننان كەيىن ىلە-شالا جاناي وماروۆتى ورنىنان الىپ تاستادى. ءبىز ەگەر وسىنداي ماسەلەلەردى اشىق ايتساق، بىزبەن ساناسادى دەپ ويلايمىن.

-ماسەلەنىڭ ۇلكەنى قاراجات ەكەنى داۋسىز. فورمات تۋراسىندا دا ايتىپ وتىرمىز. ايتسە دە مىنا «الماتى» ارناسى ءتاپ-ءتاۋىر قازاقشا باعدارلامالار جاساپ جاتىر. مىسالى، «ءتىل ساقشىسى» سول ءتاۋىر باعدارلامالاردىڭ ءبىرى. الماتى ارناسى قازاق كينوسىن دا تۇراقتى بەرە باستادى. سەرىك مىرزا، وسىنىڭ ءبارى قالاي مۇمكىن بولىپ جاتىر سىزدەردە؟ بۇلاي سۇراپ وتىرعانىم  وزگە ارنالاردا، اسىرەسە، كوممەرتسيالىق ارنالاردا قازاق ءفيلمنىڭ تۋىندىلارى مۇلدە كورسەتىلمەيدى عوي؟

سەرىك سارىباي، جۋرناليست «الماتى» ارناسى باس ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:

- «الماتى» ارناسىنداعى جوبالار ءبىز دىتتەگەننىڭ  شيرەگى عانا.  مۇمكىندىگىمىز شەكتەۋلى. قازاق بالالارىنا ارناپ مۋلتفيلم شىعارۋعا تالپىندىق. ءبىراز ەڭبەكتەندىك.  20 جىل بويىنا «قازاق بالاسى نەگە قازاقشا ەرتەگى كورمەيدى؟» دەپ بايبالام سالۋدان تىنباعان اۋىزدار ەندىگى جەردە «وي، سول دا تىرلىك پە؟ مۋلتفيلمدەرى ناشار» دەپ سايراي جونەلدى.    باياعى قازاق ءۇشىن اۋىزبەن كۇرەسۋ، اۋىزبەن تاۋ قوپارۋ... راس،  مۋلتفيلمدەردىڭ ساپاسى ناشار بولدى، ارنايى تەحنيكا ساتىپ الۋعا قارجى تاپپادىق. انيماتورلاردىڭ ايلىعىن تولەپ، ەفيرىمىزدى تەگىن بەرىپ وتىرعانىمىزدا باعاسى ءبىر ميلليون  تەڭگەگە جەتەر-جەتپەس سول جابدىقتاردى الۋعا جاردەمدەسەتىن ءبىر ازامات تابىلار دەگەن ءۇمىت اقتالمادى... لاجسىز جاماناتقا قالا بەرمەيىك دەپ جۇمىستى ۋاقىتشا دوعاردىق. بىراق  قازاق بالاسىنا قازاقى ەرتەگى كورسەتۋ تۋرالى ويىمىزدان اينىعان جوقپىز. قازىردىڭ وزىندە «قازاقفيلمنىڭ» قورجىنىنداعى،  جەكە  ستۋديالار جاساعان قازاقشا انيماتسيالىق فيلمدەردى جيناقتاپ،  ەكراننان  كۇن سايىن كورسەتەمىز. قاراجات تاۋىپ قاجەتتى دۇنيەلەردى الساق  انيماتسيا ماسەلەسىنە قايتا  ورالامىز  دەگەن ويىمىز دا بار.   ال «ءتىل ساقشىسى» قازاققا ءوز ءتىلىڭ، ءدىلىڭ ءۇشىن زاڭ جۇزىندە  كۇرەسۋگە بولاتىنىن ۇقتىرۋ ءۇشىن، بۇعا بەرۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ءتۇسىندىرۋ  ماقساتىندا  ومىرگە كەلگەن جوبا. مىنبەرگە ءمىنىپ الىپ «ءتىل، ءتىل» دەپ قاقساي بەرەتىن اعالارىمىز سول حابارداعى قارشاداي قىزداردان ۇلگى الىپ،  ءبىر-ەكى مەكەمەنى سوتقا بەرسە،  پايداسى  زور بولار ەدى ەلگە دەگەن.  ءتىلىمىزدى ەدەن جۋاتىن شۇبەرەككە  تەڭەگەندە دە «تۇركىستان»، «انا ءتىلى» سىندى باسىلىمداردان باسقا ەشكىم سەلت ەتپەدى. ال، «ءتىل ساقشىسى» اۋداندىق سوتتاعى العاشقى وتىرىستان باستاپ كورسەتتى ءىستىڭ بارىسىن.   «ەفەس» زاۋىتىندا جۇمىس  ىستەيتىن قازاق جىگىتتەر وبلىستىق سوتتان  ەڭىرەپ قايتقاندا دا قاستارىندا جىلاپ ءجۇرىپ جۇباتقان جالعىز «ءتىل ساقشىسى»  ۇجىمى بولدى. قايدا وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى،  قاراعاي ءمۇيىزدى مارعاسقالار... ءبىر قورلاۋشىدان قورقىپ سوت زالىن اينالا قاشىپ جۇرگەندەر  كۇللى قازاقتىڭ نامىسىن جىرتا الا ما؟ بۇل جوبانى تەحنيكاسى جۇتاڭ، تارالۋ اۋماعى تار، بيۋدجەتى جۇپىنى  قالالىق تەلەارنا جاساپ وتىر. سونىڭ وزىندە جۇزدەگەن مەكەمەنىڭ قازاقشاسىن تۇزەتتى. ەگەر رەسپۋبليكالىق ارنالار ءىلىپ اكەتىپ، ءۇن قوسسا  قانداي كەرەمەت بولار ەدى! قازاق جۋرناليستەرى  قازىردە مەنىڭ جوبام، سەنىڭ  جوباڭ دەپ جۇلقىساتىن جاعدايدا ەمەس. «ءتىل ساقشىسىنىڭ» جۇگىن جۇرت بولىپ،  جۇمىلا كوتەرسەك قانا وزگەلەر بىزبەن ساناسادى. ويتپەسەك ءتۇبى وكىنەمىز. رەسەيدىڭ قولتىعىنا قايتا كىرىپ بارا جاتقانىمىزدى سەزگەن ورەكەڭدەر ءاپ-ساتتە ورىستىق رۋحتى وياتاتىن اكتسيالاردى ۇدەتىپ جىبەردى ەلىمىزدە.    ال قازەكەڭ جولىنىڭ ءتۇبى نۇرلاناتىنىنا سەنىپ ءالى اڭقايىپ وتىر.  قازاق كينوسىنا دەگەن كوزقاراس تا قازاققا دەگەن كوزقاراستان الشاق ەمەس. باعا جاعىنان تۇرىك، ورىستىڭ سەريالدارى الدەقايدا قىمبات. بىراق «رەيتينگ» دەگەن جالاڭ ۇرانمەن سولارعا قۇمارمىز. ۇلتتىعىڭ جۇدەپ، ءۇنىڭ قۇمىققان زاماندا سول رەيتينگتى «قۋىپ» ءجۇرىپ قۇرىپ بارادى قازاق تەلەۆيدەنيەسى...

- ساكەن مىرزا، ءسىز بۇرىن تەلەباعدارلامالارعا قاتىستى تۇراقتى پىكىر ءبىلدىرىپ، سىن ماقالا جازىپ تۇرۋشى ەدىڭىز. سول سىن ماقالالارىڭىزدان قانشالىقتى ناتيجە شىقتى؟ ءبىزدىڭ تەلەجۋرناليستەر ورىندى سىنعا قانشالىقتى قۇلاق اسادى؟

ساكەن سىبانباي:

- ەگەر سولاردان ناتيجە شىقسا، قازىر تەلەارنالارىمىز بۇگىنگىدەن الدەقايدا ىلگەرىلەگەن بولار ەدى عوي. قاراپايىم قىزمەتكەرلەرىن قايدام، تەلەارنا باسشىلارى باسىلىم بەتتەرىندەگى سىندى ەش قابىلداي المايدى. «تەلەكورسەتىلىمدەردىڭ ساپاسى جاقسارسا ەكەن» دەگەن نيەتپەن جازىلعان سىندى ولار كورەالماۋشىلىق، الدەبىرەۋلەردىڭ تاپسىرىسى نەمەسە سول ماقالا ارقىلى ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋعا تىرىسۋشىلىق دەپ تۇسىنەدى. كەيبىر تەلەجۋرناليستەردىڭ دە ونداي سىنداردان سوڭ، اياق استىنان ۇلتتىق ەمەس، ۇجىمدىق، ارنالىق ار-نامىسى ويانا قالىپ، «انەكي، ءبىزدى ءوز قانداستارىمىز كورە الماي، كۇندەپ جاتىر!» دەپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ولەردەي قارسى ءورىستىلدى باسشىلارىنىڭ يىقتارىنا باسىن قويىپ، سولاردان جۇبانىش ىزدەيدى. قايبىر جىلى مەنىڭ «حالىق-2»-گە - «حابار-2» (ول كەزدە بۇگىنگى «ەل ارنانىڭ» اتى سولاي ەدى) دەگەن ماقالام دا سونداي نارازىلىققا تاپ بولعان. ال تۋرا سونداي سىندى اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ بەكبولات تىلەۋحان ەفيردەن ايتقان كەزدە «ارنامىزدى ارىپتەستەرىمىز اياعىنان شالا باستادى» دەپ ماعان قاتتى قاپا بولعان تەلەجۇلدىزدارىمىز ايگىلى انشىمىزگە «وتە دۇرىس ايتاسىز، سىنىڭىزدى ابدەن قابىل الامىز» دەپ باس شۇلعىپ شىعا كەلگەن. ءبىز ءۇشىن ءالى دە سىننىڭ ءوزى، ونىڭ ءادىل نە ادىلەتسىزدىگى ەمەس، ونى ايتقان اۋىزدىڭ اتاعى الدەقايدا ماڭىزدى. وتاندىق تەلەارنالاردىڭ قازاق جۋرناليستەرىنەن ارتىق جاناشىرى دا، دوسى دا جوق. تەلەجۋرناليستەر وسىنى ءتۇسىنۋى كەرەك.

"اباي-اقپارات"

رەداكتسيادان ەسكەرتۋ!

بۇعان دەيىنگى باس تاقىرىپتاعى جانگەلدى شىمشىقوۆقا قويعان وقىرمان ساۋالدارى ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ قوناعىنا جىبەرىلدى. جاۋاپتار كەلىسىمەن جاريالايتىن بولامىز.