جۇكەل حامايۇلى. كۇن كەستەسى (جالعاسى)
ءىۇ.
جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ باسى - ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنان ولەڭسوزدىڭ ءبىر تاماشا ىرعاقتى ۇلگىسىن كورەمىز - داۋىستى دىبىس پەن داۋىسسىز دىبىستىڭ ۇيلەستىگى مەن ۇندەستىگى. سول ارقىلى ءسوزدىڭ ىشكى ىرعاق - قيمىل-قوزعالىسىن پايدا بولدىرۋ، ولەڭسوزدىڭ باسىنان، اياعىنان ت.ب... ۇيقاسۋى. نەگىزگى بايقالاتىن نارسە - ءسوز ساپتاسىنىڭ دىبىستىق ۇيلەسىمىن ۇستانا وتىرىپ، دىبىستىق ۇيقاس ارقىلى تۇتاس ءبىر سويلەمدى ولەڭ ىرعاعىنا اينالدىرۋ. ەۋروپا ادەبيەتىندە وسىعان ۇقساس ءتاسىلدى - فرانتسيانىڭ «ۆەليبەر» دەگەن سوزىنەن ورىسشاعا اينالدىرىپ، ونى «vers libre» دەگەن ماعىناسىندا «سۆوبودنىي ستيح» دەپ، ورىستىڭ وسى اتاۋى ارقىلى قازاقشا دا «اق ولەڭ» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. بۇل بىزگە ءتىپتى ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلگى. ەرتە داۋىردەگى جىراۋلارىمىزدىڭ تۋىندىلارىندا مۇنداي ۇلگىلەردىڭ تالايى بار. جۇمەكەننىڭ ولەڭدەرىنىڭ نەگىزى وسى «اق ولەڭنىڭ» قاعيداسىنا جاقىن كەلەدى. بىراق، ورىستىڭ «اق ولەڭىنەن» تۇرقى بولەك، جولما-جول ۇيقاسقا قۇرىلعانى، ەجەلگى تۇرىك جازباسىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقسايتىن، تىپتەن، بۇلاردان دا مۇلدە بولەك جۇرەك قىلىنىڭ ىرعاعىنا ءار قالاي قۇرىلعاندارى دا جەتەرلىك. مۇنىڭ بارلىعى - ادەبيەتىمىزدەگى توسىن ۇلگىلەر. ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر. اسىرەسە، «شۋاق» جيناعىنا ەنگەن، ودان كەيىنگى جازىلعان جەكە جانە توپتاما ولەڭدەرى - ادەبيەتىمىزدەگى جاڭا ۇلگى، جاڭا ىرعاقتار ەكەندىگى داۋسىز. مىسالى:
ءىۇ.
جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ باسى - ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنان ولەڭسوزدىڭ ءبىر تاماشا ىرعاقتى ۇلگىسىن كورەمىز - داۋىستى دىبىس پەن داۋىسسىز دىبىستىڭ ۇيلەستىگى مەن ۇندەستىگى. سول ارقىلى ءسوزدىڭ ىشكى ىرعاق - قيمىل-قوزعالىسىن پايدا بولدىرۋ، ولەڭسوزدىڭ باسىنان، اياعىنان ت.ب... ۇيقاسۋى. نەگىزگى بايقالاتىن نارسە - ءسوز ساپتاسىنىڭ دىبىستىق ۇيلەسىمىن ۇستانا وتىرىپ، دىبىستىق ۇيقاس ارقىلى تۇتاس ءبىر سويلەمدى ولەڭ ىرعاعىنا اينالدىرۋ. ەۋروپا ادەبيەتىندە وسىعان ۇقساس ءتاسىلدى - فرانتسيانىڭ «ۆەليبەر» دەگەن سوزىنەن ورىسشاعا اينالدىرىپ، ونى «vers libre» دەگەن ماعىناسىندا «سۆوبودنىي ستيح» دەپ، ورىستىڭ وسى اتاۋى ارقىلى قازاقشا دا «اق ولەڭ» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. بۇل بىزگە ءتىپتى ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلگى. ەرتە داۋىردەگى جىراۋلارىمىزدىڭ تۋىندىلارىندا مۇنداي ۇلگىلەردىڭ تالايى بار. جۇمەكەننىڭ ولەڭدەرىنىڭ نەگىزى وسى «اق ولەڭنىڭ» قاعيداسىنا جاقىن كەلەدى. بىراق، ورىستىڭ «اق ولەڭىنەن» تۇرقى بولەك، جولما-جول ۇيقاسقا قۇرىلعانى، ەجەلگى تۇرىك جازباسىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقسايتىن، تىپتەن، بۇلاردان دا مۇلدە بولەك جۇرەك قىلىنىڭ ىرعاعىنا ءار قالاي قۇرىلعاندارى دا جەتەرلىك. مۇنىڭ بارلىعى - ادەبيەتىمىزدەگى توسىن ۇلگىلەر. ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر. اسىرەسە، «شۋاق» جيناعىنا ەنگەن، ودان كەيىنگى جازىلعان جەكە جانە توپتاما ولەڭدەرى - ادەبيەتىمىزدەگى جاڭا ۇلگى، جاڭا ىرعاقتار ەكەندىگى داۋسىز. مىسالى:
- تۋعان جەرىڭ قاي جەر، - دەدى، - جاڭا اقىن؟[9]
- ول جەردە دە اسپان مەن كۇن بولاتىن.
- تۋعان جەرىڭ قاي جەر؟ - دەدى ءبىر كەلىنشەك كۇلەگەش،
- قارا جەر! - دەپ جاۋاپ بەردىم، - سۋ ەمەس.
- ون جىلدىقتى قايدا وقىدىڭ؟ - دەدى ەر ءبىر،
- مەكتەپتە! - دەپ تولقىدىم مەن، - وقىتقان-دى ءوز ىسىنە ۇستالار...
- اۋا رايى قانداي ەدى و جەردىڭ؟
- جاۋاتۇعىن جازدا - جاڭبىر، قىستا - قار،
بۇلتتار ماڭىپ جاتاتۇعىن بيىكتە
بار ەدى وندا بۇرالقى يت تە، كيىك تە.
ءشوپتىڭ باسى سىبدىرلايتىن جەل ەسسە..
- بارلىق جەر دە ءدال وسىنداي ەمەس پە؟!
مىنە، - دەدىم،- ەندى دۇرىس ۇقتىڭىز،
قايدا دا بار ويلى جىگىت مىقتى قىز.
وتاننىڭ قاي جەرىنە دە كۇن مەن اۋا تارايدى،
قاي توبەنىڭ اسپانى دا ارايلى
قاي توبە دە، تۋعان جەر دەپ ماقتانۋعا جارايدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
