رەسەيدە تاڭەرتەڭ، كەشكە جانە دەمالىس كۇندەرى الكوگول ونىمدەرىن ساتۋعا تىيىم سالىنىپ، زاڭسىز جولمەن اراق شىعارعاندارعا قىلمىستىق جازا بەلگىلەنۋى مۇمكىن. وسىنداي باستاما كوتەرگەن قوعامدىق پالاتا اراق-شاراپ ساتۋ ءىسىن مەملەكەت مونوپولياسىنا بەرۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇعان ەرلەر اراسىنداعى ءولىمنىڭ 30 پايىزى، ايەلدەر اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمنىڭ 15 پايىزى قۋ اراقتىڭ كەسەلى دەگەن دالەلدەر كەلتىرىلگەن. دەگەنمەن «ىشەتىندەر تۇرعاندا مۇنداي شارادان ەشتەڭە دە شىقپايدى، قايتا ساپاسىز اراقتى جاسىرىپ ساتاتىندار كوبەيەدى» دەۋشىلەر دە بار. قازاقستاندا اراق شىعاراتىن 40, شاراپ شىعاراتىن 24 جانە سىرا اشىتاتىن ۇلكەندى-كىشىلى 62 زاۋىت بار. ءبىز ساراپشىلارعا «قازاقستانداعى الكوگول ءوندىرىسىن مەملەكەت قاراماعىنا بەرگەن ءتيىمدى بولار ما ەدى؟» دەگەن سۇراق قويدىق.

مۇرات ابەنوۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

ءيا
- ارينە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان الكوگول وندىرىسىنە مەملەكەتتىك مونوپوليا ەنگىزگەن ءتيىمدى بولار ەدى. ويتكەنى بيۋدجەتكە دە اقشا تۇسەدى، ساپا دا دۇرىس بولادى. بىراق بۇل ماسەلەنى مۇقيات زەرتتەۋ كەرەك.

رەسەيدە تاڭەرتەڭ، كەشكە جانە دەمالىس كۇندەرى الكوگول ونىمدەرىن ساتۋعا تىيىم سالىنىپ، زاڭسىز جولمەن اراق شىعارعاندارعا قىلمىستىق جازا بەلگىلەنۋى مۇمكىن. وسىنداي باستاما كوتەرگەن قوعامدىق پالاتا اراق-شاراپ ساتۋ ءىسىن مەملەكەت مونوپولياسىنا بەرۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇعان ەرلەر اراسىنداعى ءولىمنىڭ 30 پايىزى، ايەلدەر اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمنىڭ 15 پايىزى قۋ اراقتىڭ كەسەلى دەگەن دالەلدەر كەلتىرىلگەن. دەگەنمەن «ىشەتىندەر تۇرعاندا مۇنداي شارادان ەشتەڭە دە شىقپايدى، قايتا ساپاسىز اراقتى جاسىرىپ ساتاتىندار كوبەيەدى» دەۋشىلەر دە بار. قازاقستاندا اراق شىعاراتىن 40, شاراپ شىعاراتىن 24 جانە سىرا اشىتاتىن ۇلكەندى-كىشىلى 62 زاۋىت بار. ءبىز ساراپشىلارعا «قازاقستانداعى الكوگول ءوندىرىسىن مەملەكەت قاراماعىنا بەرگەن ءتيىمدى بولار ما ەدى؟» دەگەن سۇراق قويدىق.

مۇرات ابەنوۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

ءيا
- ارينە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان الكوگول وندىرىسىنە مەملەكەتتىك مونوپوليا ەنگىزگەن ءتيىمدى بولار ەدى. ويتكەنى بيۋدجەتكە دە اقشا تۇسەدى، ساپا دا دۇرىس بولادى. بىراق بۇل ماسەلەنى مۇقيات زەرتتەۋ كەرەك.

الكوگول وندىرۋشىلەرىنە قويار سۇراعىم بار. بىلتىرعى جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاقستان بويىنشا ەل ىشىندەگى ءوندىرىس پەن يمپورتتى قوسقانداعى الكوگول نارىعىنىڭ كولەمى 9 پايىزعا ارتىپ، 28 ميلليون دەكاليتردەن 30,5 دەكاليترگە دەيىن ارتقان. الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا يمپورت مولشەرى 70 پايىزعا ارتىپ، ىشكى ءوندىرىس الەۋەتى 2,7 پايىزعا كەمىگەن. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

شىنىمەن دە، اراق-شاراپتى ازىراق شىعاراتىن بولدىق پا، الدە داعدارىس كەسىرىنەن كوپتەگەن كاسىپورىندار كولەڭكەلى بيزنەسكە كەتتى مە؟ قارجى داعدارىسى باستالدى دەپ اراق ءىشىپ جۇرگەندەر ۆيسكيگە كوشىپ كەتپەگەن شىعار. كولەڭكەلى بيزنەس ورىستەگەن جەردە ساپاسىز ءونىم شىعادى دەگەن ءسوز. بۇل - تالاي جىلعى تاجىريبەدە دالەلدەنگەن شىندىق. قالاي بولعاندا دا، قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. اراق وندىرىسىنە كەلگەندە بيۋدجەتتىڭ تابىسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرماۋى كەرەك. ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان العاندا مەملەكەتكە ءوز الدىنا مۇنداي ماقسات قويۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇنداي اقشا بيزنەسكە دە، مەملەكەتكە دە بەرەكە بەرە قويماس. ادامداردىڭ السىزدىگى ەسەبىنەن اقشا تابۋعا قارسىمىن. ولاردى ەمدەۋ ءۇشىن كوبىرەك قارجى جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى. داعدارىس زامانىنىڭ وزىندە بۇل سالادان پايدا الۋعا تىرىسپاعانىمىز ءجون. ازاماتتار نەعۇرلىم از ىشسە، مەملەكەتكە سوعۇرلىم جاقسى. ويتكەنى حالىقتىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ دەنساۋلىعى وتە ماڭىزدى. بۇل قازىر ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، جارناماعا تىيىم سالعانىمىزبەن، جاستاردىڭ ىشىمدىككە اۋەستىگىن ازايتا المادىق. جاستار سىرانى كوپ ىشەتىن بولدى. ولاردىڭ اراسىندا بويجەتكەندەر كوپ. بۇرىندارى سىرت كوزگە كورسەتۋگە ۇيالسا، قازىر سانگە اينالدىردى. سىرادان باستاپ ىشىمدىككە سالىنىپ كەتۋ وڭاي.

سپيرتتىك ىشىمدىكتەردىڭ جاسىرىن ءوندىرىسى مەن ساتىلۋىنا قاتىستى قاتاڭ شارالار ەنگىزۋ قاجەت. كوپتەگەن مەملەكەتتەر الكوگول ءوندىرىسى مەن اينالىمىنا مەملەكەتتىك قاداعالاۋ ەنگىزگەن. وركەنيەتتى ەلدەردە ىشىمدىكتىڭ ساتىلۋىنا بايلانىستى 10-نان استام شەكتەۋ بار. مىسالى، سپيرتتىك ونىمدەردى ساتۋعا رۇقسات العان ساۋدا ورىندارىنىڭ سانىن انىقتاۋ، اراق ساتاتىن دۇكەندەردىڭ مەكتەپكە جاقىن بولماۋى، الكوگولدى ىشىمدىك ساتىلاتىن كۇندەر مەن ساعاتتاردى شەكتەۋ، ماس ادامدارعا اراق-شاراپ ساتپاۋ، جاس مولشەرىنە شەكتەۋ، سايلاۋ نەمەسە ءىرى سپورتتىق جارىستار بولاتىن كۇنى الكوگول ساتپاۋ. اقش-تا ءبىر شولمەك ساتىپ الۋ قيامەت-قايىم قالالار بار. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە شەكتەۋلەر ەنگىزىلگەن. ءبىز دە وسىعان جەتۋىمىز كەرەك.

ءامىرجان قاليەۆ، «قازالكو» قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:

جوق
- بۇل ماسەلە وسىدان 2-3 جىل بۇرىن دا كوتەرىلگەن ەدى. ءبىز وعان قارسى شىقتىق. ويتكەنى باسەكەلەستىكتىڭ جوقتىعى اراق-شاراپ ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن تومەندەتىپ جىبەرەدى. جەكە كاسىپورىندار ارقاشان ءونىمنىڭ ساپاسىنا قاراپ، كوبىرەك ساتۋعا تىرىسادى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اراق ونىمدەرىنىڭ 5-6 ءتۇرى عانا بولسا، قازىر اسسورتيمەنت 200-300-گە دەيىن جەتەدى. باسەكەلەستىك رىنوك ءۇشىن وتە جاقسى. كىمنىڭ ءونىمى جاقسى بولسا، سول العا جىلجيدى. رەسەيدە ءى پەتردەن باستاپ گورباچەۆكە دەيىن اراق ونىمدەرىن وندىرۋگە، ىشۋگە تىيىم سالۋعا بايلانىستى تالاي زاڭ قابىلداعان. بىراق ونىڭ ناتيجەسى بولعان جوق. وندا ماسكۇنەمدىك وتە جوعارى. مىسالى، بىزدە ادام باسىنا جىلىنا 7 ليتر ابسوليۋتتىك سپيرتتەن كەلسە، ولاردا 18 ليترگە دەيىن جەتەدى. بۇل - وتە كوپ مولشەر.

ارينە، رەسەي ءۇشىن ماسكۇنەمدىكپەن كۇرەس ءبىرىنشى ورىندا تۇر. اكتسيز قۇنى جوعارى بولعاندىقتان، زاڭدى جولمەن شىعارىلعان اراق قۇنى جاسىرىن زاۋىتتا قۇيىلعان شولمەكتەن ەكى ەسە قىمبات. جۇمىسسىز، جاردەماقىعا قاراپ وتىرعاندار الا المايدى. رەسەي ماسكۇنەمدىككە قارسى، كولەڭكەلى بيزنەسكە قارسى قالاي كۇرەسەرىن بىلمەي جاتىر. بىزدە بۇل ماسەلە مۇنشالىقتى ماڭىزدى بولىپ تۇرعان جوق. ەلىمىزدە اراق ءىشۋ ازايىپ كەلەدى. اراقتى بوس جۇرگەندەر، 45-60 جاس ارالىعىندا زەينەتكە جەتپەي جۇمىسسىز قالعاندار عانا ىشەدى، جۇمىسى بارلار مىنا زاماندا ىشە قويمايدى. سوندىقتان جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ كەرەك. مەملەكەتتىك مونوپوليا بولعاندا جاسىرىن بيزنەس كەميدى دەپ ايتا المايمىن. بىرىنشىدەن، اراقتىڭ تۇرلەرى ازايادى، ساپاسى ناشارلايدى. سەبەبى باسەكەلەستىك بولمايدى. ەكىنشىدەن، رەسەيدە «اراقتى سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى ساتپايىق، كەشكىسىن، تۇندە ساتپايىق»  دەيدى. ونىڭ بارلىعى بوس نارسە. اراققا تىيىم سالىنعان 80-جىلدارى الماتىدا «تۋرچاتنيكتە»، قوناقۇيلەردە، تاكسيدە، ۆوكزالداردا جاسىرىن ساتىلاتىن. ىشەتىن ادام قايدان بولسىن تابادى. ىشپەيتىن جاعىن ويلاستىرۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ جەكەمەنشىك زاۋىتتار ەليتالىق اراقتاردى دا شىعارا الادى. ولاردىڭ ورتاشا باعا دەڭگەيىندەگى اراعى بىزگە جەتكىزىلگەنشە جول شىعىنى بار، كەدەننەن وتكىزگەنى بار، باعاسى 700-800,1000 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلىپ كەتەدى. 10-15 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتەتىندەرى بار. سىرتتان اكەلىنەتىن الكوگول ۇلەسى ەلدە تۇتىنىلاتىن مولشەردىڭ 16 پايىزىن قۇراپ وتىر. رەسەي، ۋكراين اراقتارىنىڭ ءوتىمدى بولىپ وتىرعان سەبەبى ولاردا جارناما بار. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستاندا اراق-شاراپ جارناماسىنا تىيىم سالىنعان. الايدا رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارى ءبىزدىڭ ەلدە تارايتىندىقتان، راديو، تەلەۆيزيا، ءتۇرلى-ءتۇستى جۋرنالدار ورىس ونىمدەرىنىڭ جارناماسىنا تولى. نەگىزىندە، ولاردىڭ ءبىزدىڭ اراقتاردىڭ ساپاسىنان ارتىق ەشتەڭەسى جوق. قانشا ايتقانمەن، اراق ورىس مادەنيەتىمەن بايلانىستى عوي. بىزدە 35-40 پايىزى كولەڭكەدە. ولاردىڭ جاسىرىن جۇمىس جاساپ جاتقانى - اكتسيز قىمبات. سالىق مولشەرى كاسىپكەرلەر ءۇشىن ءتيىمدى بولۋى كەرەك. سالىق جوعارى بولسا، كاسىپكەرلەر ودان جالتارا باستايدى. قازىر ليترىنە 100 تەڭگە اكتسيز تولەيمىز. ەكىنشىدەن، جەكە كاسىپكەرلەرگە قيىن ءتيىپ وتىرعان تاعى ءبىر سەبەپ - سوڭعى ءۇش جىلدا اكتسيز تولەمىن كۇنى بۇرىن تولەيتىن بولدىق. بۇل وتە كوپ شىعىندى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى ول ءونىمنىڭ ساتىلار-ساتىلماسى بەلگىسىز. كاسىپكەرلەر وسى ءۇشىن نەسيە الادى، ال كرەديتتىڭ قۇنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ەسەپتىك-باقىلاۋ ماركاسىن اراقتى وندىرمەي تۇرىپ الۋىمىز كەرەك. اشىق جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ جاعدايىن كورىپ وتىرعان كولەڭكەدە جۇرگەن كاسىپكەرلەر اشىق جۇمىسقا بارعىسى جوق.

ءتۇيىن
مەرۋەرت ماحمۇدوۆا، قوعامدىق پروبلەمالاردى تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:
- شاراپ وندىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ اتىن جامىلىپ، نارىققا شىعارىلعان جالعان ءونىم ۇلەسى 60 پايىزعا دەيىن جەتىپ قالادى. ۇكىمەت ءونىمنىڭ سانيتارلىق تالاپتارعا ساي ساپالى ازىرلەنۋىن، ادامدار ۋلانىپ قالمايتىنداي بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. سالىقتىڭ تولىق تولەنۋىن، سالىقتان جالتارعانداردىڭ جاۋاپقا تارتىلۋىن قاداعالاۋى كەرەك. بۇعان ۇكىمەتتىڭ زاڭدىق تەتىكتەرى جەتكىلىكتى. ال اراق-شاراپ وندىرىسىنە نەمەسە ساتۋعا مونوپوليا ەنگىزىلۋىن قولدامايمىن. مەملەكەتتىڭ 18 جىل بويى نارىقتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرىپ كەلە جاتىپ، قايتادان ءوز باۋىرىنا قايتارىپ العانى ءجون بولمايدى. رەسەيدەگى باستامالاردان ناتيجە شىعارىنان كۇماندىمىن. ويتكەنى تىيىم سالىنعان جەردە جاسىرىن ارەكەت جاندانادى. جۇرت ساموگون، ودەكولون ىشە باستايدى. مۇنداي تىيىمداردى پايدالانىپ، ءوز پايداسىن كورەتىندەر دە تابىلۋى مۇمكىن.

دايىنداعان انار قۋانىشبەكوۆا

"الاش ايناسى" گازەتى  18 ماۋسىم 2009 جىل