سەنىم – مەملەكەتتىڭ تىرەگى

جالپى، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى ماڭىزدى ماسەلەلەردى مەڭزەيدى. سەبەبى ساياسي-الەۋمەتتىك ادەبيەتتە سەنىم – ۇلكەن ءبىر فيلوسوفيالىق، ەكونوميكالىق، پسيحولوگيالىق ماسەلە. امەريكانىڭ اتاقتى الەۋمەتتانۋشىسى فرەنسيس فۋكۋياما جازعان «سەنىم» دەگەن ۇلكەن ەڭبەكتە وسى سەنىمنىڭ ءارتۇرلى قىرلارى اشىپ كورسەتىلگەن. سوندىقتان بۇل كەڭەستى كەلىسىم كەڭەسى، ديالوگ دەۋگە بولار ەدى، بىراق سەنىم اتاۋى تاڭدالعاندىقتان ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلكەن ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولىن ىزدەگەندەي اسەر قالدىرادى.

سەنىم دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە ەكى ماعى­نا بار. ءبىز كوبىنە كوپ سەنىم – «ۆەرا»، نانىم-سەنىم، ءدىني سەنىم، قۇلشىلىق ەتۋ، ءدىني مەرەكەلەر، ءدىني داستۇرلەر، سونىڭ توڭىرەگىندەگى سەنىم دەگەن ءسوزدى كوبىرەك ايتامىز. ال ەكىنشى جاعى «دوۆەريە» سوزىنە بالاناتىن سەنىمدى الساق، بۇل ءوزارا سەنىم – قوعامنىڭ نەگىزى. قوعام جالپى سەنىمگە نەگىزدەلگەن. ويتكەنى مەم­لەكەت حالىققا سەنەدى، ال حالىق ەلدىڭ جو­عارعى بيلىگىنە، پارلامەنتكە، ارميا، پو­ليتسياعا سەنۋ ارقىلى ساياسي-قۇقىقتىق جولمەن مەملەكەت قالىپتاسادى. مىنە، بۇل – ءوزارا سەنىم. سەنىم بول­ماي، ەل بولۋ قيىن. سەنىمنىڭ ماعى­ناسى تەرەڭدە، ول – ءبىر مەملەكەتتە تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ، ءدىني ۇيىم­داردىڭ ءبىر بىرىنە سەنىمى. ءاربىر وتباسىنىڭ ءوزى سەنىمگە نەگىزدەلىپ قۇرىلادى. كورشىلەردىڭ سەنىمى دە وسى ساناتقا كىرەدى. سەنىم قوعامنىڭ ىرگەسىن قالايدى. ال قوعامنىڭ بيلىك پەن ونىڭ تارماقتارىنا سەنىمىنىڭ ازايۋى مەملەكەتكە ۇلكەن قاۋىپ تۋعىزادى.

قولدانىستا مىناداي ءبىر تەوريا بار – ەگەر دە ءبىر بانكتىڭ سالىمشىلارى سول بانككە سەنبەي، بىرتە-بىرتە سول بانك­تەن وزدەرىنىڭ قارجىلارىن الا بەرسە، بانك بانكروتقا ۇشىرايدى. سول سياقتى ازاماتتاردىڭ مەملەكەتكە سەنىمى ازايسا، كوپتەگەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى السىرەي بەرسە، بۇل اينالىپ كەلگەندە سول مەملەكەتتىڭ وزىنە قاۋىپ تۋعىزاتىنىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا كوردىك. سون­دىقتان سەنىم – مەملەكەتتىڭ ىرگەتا­سى تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، پسي­حو­لوگيالىق تا، مورالدىق تا ۇلكەن كاتەگوريا ەكەنىن كورەمىز. قوعامنىڭ ازعىنداۋى وسى سەنىمنىڭ ازايۋىنان باستالادى دا قوعام ۇلكەن رۋحاني مورالدىق قيىندىقتارعا ۇشىرايدى. مىنە، نەگە ءبىز بۇگىن وسى سەنىم كەڭەسىن قۇردىق؟ نەگە سەنىم دەپ اتادىق؟ نەگىزىندە سوڭعى جىلدارى مەملەكەتكە حالىقتىڭ، قوعامنىڭ سەنىمى ازايعانىن مويىنداۋ كەرەك. قوعام تاراپىنان مەملەكەتتىك اپپاراتقا، مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە، قوعام­داعى ءورشىپ كەتكەن جەمقورلىققا، پولي­تسيانىڭ ۇرداجىق ساياساتىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سەنىمسىزدىك قالىپتاستى. وعان قوسا دەموگرافيالىق توپتاردىڭ قازاقستاننان باسقا جاققا قونىس اۋدارا باستاۋى دا ەلگە دەگەن سەنىمنىڭ ازايا باستاعانىن كورسەتەدى.

سونىمەن بىرگە قوعامدا سەنىم ازاي­عان­نان كەيىن قوعام ازاماتتارىنىڭ ەكىن­شى ءبىر مىنەزى كورىندى. ەل ىشىندە ءجيى قىلاڭ بەرەتىن جاعىمسىز، ابىرويسىز ىستەر اينالىپ كەلگەندە قوعام تاراپى­نان بارلىعى دا جەمقور، بارلىعى دا ۇرى، بارلىعى دا الاياق دەگەن وي تۋ­عى­­زىپ، پىكىر قالىپتاستىرىپ، مەملە­كەت­­تىڭ بە­دە­لىنە ايرىقشا نۇقسان كەلتىرۋدە. مىسالى ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋ بارىسىندا، كەيدە ولاردى اشىق اڭگىمەگە تارتىپ، جەكە ويلارىن بىلۋگە تىرىسامىن. سونداي ساتتەردە ستۋدەنتتەردىڭ بىربەتكەيلىكپەن ءبارىن قارالاۋعا دايىن تۇراتىنى بايقالادى. بىراق ءىش تارتىپ اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا، سونداي قارالاۋشى پىكىردەگى ستۋدەنتتىڭ اكەسى شاعىن كاسىپكەر، اعاسى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، تاعى ءبىر تۋىسقاندارى جاۋاپتى قىزمەتتەردە ەكەنىن ايتادى. سول ساتتە ودان اكەڭ دە، اعالارىڭ مەن تۋىسقاندارىڭ دا الاياق ءارى ۇرى ما دەپ سۇراي قالساڭىز، ەتجاقىندارىنا شاڭ جۋىتپاي، مەنىڭ تۋىستارىمنان باسقاسىنىڭ ءبارى سونداي ەكەنىن ايتادى. بۇل اينالىپ كەلگەندە، قوعام مۇشەلەرىنىڭ پسيحولوگيا­سى وزگەرگەنىن، بىرجاقتى قارالاۋعا دايىن تۇراتىنىن كورسەتسە كەرەك. ال بۇل جاعداي ءبىزدى ويلاندىرۋى ءتيىس. ەگەر ەلىمىزدە سەنىم السىرەي باستاسا، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ەل بولىپ قالۋىمىزعا ۇلكەن قاۋىپ تونگەلى تۇر. مىنە، وسىنداي اشىق ايتىلۋى ءتيىس ماسەلەلەر ەكشەلە كەلە، بۇدان دا زور قيىندىقتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى دەپ ويلايمىن.

ەندىگى كەزەكتە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا كىمدەر كىردى دەگەن ساۋال تۋىندايدى. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىنە قاراپ وتىرىپ، نەگىزىنەن جەكە ازاماتتىق پوزيتسياسى بار، ماسەلەنى تۋرا ايتاتىن، بۇرا تارت­پايتىن، بەلگىلى ءبىر ادامدار مەن توپ­تاردىڭ مۇددەسى ەمەس، مەملە­كەت­تىك ءما­سەلە توڭىرەگىندە ويلاناتىن ادام­دار­دىڭ كوپتەپ كىرگەنىنە ىشتەي ريزا بولدىم.  بىراق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ قاتارىنان ءالى دە بولسا دەموكراتيالىق مادەنيەتى تومەن، قۇلدىق سەزىمنەن ارىلا الماي جۇرگەن ادامداردى دا بايقادىم. ەڭ باستىسى، الداعى ۋاقىتتا جوعا­رىدا ايتقان ەكى ساناتتاعى ادامدار­دىڭ قاي توبى باسىم بولادى؟ ەسكىشە ءجۇرۋدى قالايتىندار ما، دەموكراتيالىق جاڭ­عىرۋ جولىن تاڭداعاندار ما؟ مىنە، ءدال وسى جەردەن بولاشاققا دەگەن ءۇمىت پەن سەنىم قاتار تۋادى. ويتكەنى 2000 جىلداردىڭ ورتان بەلىندە ەلىمىزدە ءدال وسى كەڭەسكە ۇقساس دەموكراتيا جانە ازاماتتىق قوعام ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلدى. سول كوميسسيا قۇرامىندا كوپتەگەن العىر، تەرەڭ ويلى ازاماتتار جۇمىس ىستەدى. كوميسسيانىڭ ءاربىر وتىرىسىندا ۇيىمنىڭ اتىنا ساي كەلەتىندەي، دەموكراتيا مەن ازامات­تىق قوعامدى جاڭعىرتۋعا بايلانىستى كوپتەگەن پىكىرلەر قىزۋ تالقى­لا­نىپ، تىڭ ۇسىنىستار ايتىلدى. شىن ءمانى­سىندە، ەلىمىزدە ءدال قازىرگىدەي جاعداي قالىپتاسارىن سول كوميسسيا مۇشەلەرى انىق سەزىندى دەپ ايتا الامىن. ەندى ونىڭ ءمانىسىن اشىپ ايتار بولسام، عىلىمي تۇرعىدان كەلگەندە ەشقانداي دا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى ءمىنسىز بولمايدى. ارينە، بۇل جۇيەنىڭ ارتىقشىلىعىن دا ەستەن شىعارماعان ابزال. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءدال وسى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيە­سىنىڭ پايداسى كوپ بولدى. سەبەبى تاۋەل­سىز­دىكتىڭ العاشقى جىلدارى الدىمىزدان شىققان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتار كوپ بولاتىن. وعان قوسا، ەل بىرلىگىنە قارسى ىشكى-سىرتقى كۇشتەر دە انتالاپ تۇردى. سول كەزدە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، الەۋەتتى قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە تەك پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى عانا قابىلەتتى ەدى. ءوز باسىم پارلامەنت دەپۋتاتى رەتىندە ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن قالاپ، ەندىگى جەردە قىرىق پىشاق بولىپ اي­تىسىپ-تارتىسپاي، حالقىمىزدى ەكونو­ميكالىق داعدارىستان امان الىپ شىعىپ، دەموكراتيالىق جولعا سالۋ پوزيتسياسىنىڭ جاقتاۋشىسى بولدىم.  الايدا ۋاقىت وتە كەيبىر ۇمىتتەر اقتالمادى. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءالسىز تۇستارى دا كورىنە باس­تادى. جالپى، بۇنى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ولقىلىقتارىنا قاراپ-اق باعالاۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە كوپ جاعدايلاردا جاقسى يدەيالاردى ىسكە اسىرۋعا كەلگەندە مازمۇنى بۇرمالانىپ، تەك اتاۋى عانا قالاتىن جاعدايلار كەزدەستى. ماسەلەن بۇرىنعى كوميسسيانىڭ تۇسىن­دا كوپتەگەن ازاماتتار سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋدى ۇسىن­دى. ءسويتىپ بۇل ۇسىنىس ەكشەلەنە كەلە ءبىر مانداتتىق سايلاۋ جۇيەسى الى­نىپ تاستالىپ، ساياسي ۇيىمدار باسەكە­لەس­تىك نەگىزدە باعدارلامالارىن جا­ريا­لاپ، جەڭگەندەرى زاڭ شىعارۋشى ورگان­داعى ورىنداردى يەلەنەتىن بولدى. بۇل قابىلدانعان يدەيا سىرتتاي قاراعاندا جاقسى بولىپ كورىنگەنىمەن، كەمشىلىكتەرى دە بارشىلىق. ماسەلەن سول جەڭىسكە جەتكەن پارتيالاردىڭ ءتىزى­مى بويىنشا پارلامەنتكە حالىق ارا­سىن­دا تانىمالدىعى تومەن، ساياسي بەل­سەن­دىلىگى السىزدەۋ ادامدار ەنىپ، بۇل دا بولسا قوعام تاراپىنان ءالى كۇنگە ءتۇسىن­بەۋ­شىلىك تۋعىزىپ كەلەدى.

وتكەن شاقتاعى وسىنداي كەمشىلىك­تەر ەسەپكە الىنا كەلە ۇلتتىق قوعام­دىق سەنىم كەڭەسى اتىنا زاتى ساي بولىپ، دەموكراتيالىق شىنايى جولدى تاڭداعانى دۇرىس. وعان قوسا، جالپى ءارتۇرلى پىكىردەگى ادامداردىڭ ءمۇد­دە­لەرىن ۇيلەستىرىپ، ولاردى ءبىر يدەياعا ۇيىستىرىپ، ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلۋ وتە قيىن. ماسەلەن، بۇرىنعى كوميس­سيا بيلىكتى قولدايتىنداردىڭ با­سىم­دىعىمەن كوپتەگەن كوكەيكەستى ماسەلە­لەرگە كەلگەندە بەلدەن باسىپ، وزدەرىنە وڭتايلى شەشىم شىعارىپ وتىردى. سونىڭ سالدارىنان ازشىلىقتىڭ كوپتەگەن وزىق يدەيالارى مەن وي-پىكىرلەرى جۇزەگە اسپاي قالىپ جاتتى. وسىدان كەلىپ كوپتەگەن ازاماتتار كوميسسيا جۇمىسىنان ءتۇڭىلىپ، ءبىر­تە-بىرتە قۇرامىنان شىعىپ، اقىرى تاراپ كەتتى. ەندى مۇنداي كەلەڭسىز قۇبى­لىس قايتالانباۋى كەرەك. ويتكەنى قا­زىر بىزدە ديالوگ مادەنيەتى جوق بول­عان­دىقتان، ءبىز ونىڭ باستاۋىش مەك­تەبىنەن عانا ءوتىپ جاتقان سياقتىمىز. سون­دىقتان ەگەر وسى سەنىم كەڭەسى ازشىلىق توپتىڭ دا، كوپشىلىك توپتىڭ دا ويىنان شىقسا، ورتاق مۇددەگە كەلسە، ازشىلىق توپتىڭ وكىلدەرىن ءبىز باسىم داۋىسپەن شەشتىك دەپ، وڭمەنىنەن يتەرىپ تاستاماسا، سول ويلارىنىڭ، شەشىمدەردىڭ بار­لىعى ءوزىنىڭ ورنىن تاپقان كەزدە عانا بۇل ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ جۇمىسى ءتيىمدى بولادى.

جالپى، ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلتتىق قوعام­دىق سەنىم كەڭەسى نازارعا الاتىن كۇردەلەنىپ كەتكەن ماسەلەلەر جەت­كىلىكتى. بۇگىندە شۇكىر، ەلىمىز تۇراقتى كەلىسىم جاعدايىندا دامىپ كەلەدى. سوڭعى 30 جىلدا تۇگەل ءبىر ۇرپاق وسى كەلى­سىم مادەنيەتىنىڭ ىقپالىمەن ءتار­بيەلەندى. دەگەنمەن، مەملەكەت تارا­­پىنان قولداۋ كورىپ، انا ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن دامىتۋعا ەرىك العان ۇلت­تىق ورتالىقتاردىڭ مەم­لەكەت­تىك ءتىل­گە كوزقاراسىن زەردەلەۋ وتە ماڭىز­دى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا تۇر. ولار­دىڭ مۇشەلەرى قازاقستان حالقى اس­سام­بلەياسىنىڭ سەسسيالارىندا ءتاتتى سويلەگەنىمەن، بالالارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە، قازاق مەكتەبىنە بەرۋگە ءالى دە بولسا اسىقپاي وتىرعانى كوزگە ۇرىپ تۇر. دەمەك، وسى ارادان ەلدىڭ بولا­شا­عى­نا سەنىم دەڭگەيى بايقالادى.

سونىمەن قاتار مۇسىلماندىققا بەت بۇرعان قازاق جاستارىنا مەملە­كەت­تىك، قوعامدىق كوزقاراستى قايتا قاراۋ دا كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەلەر­دىڭ ءبىرى. مىسالى، بيلىك تارماقتارى بۇل ۇدەرىس­تەن قورقىنىش ىزدەيدى. كوبى مۇ­سىل­ماندىق پەن تەرروريزمنىڭ ءاراجى­گىن اجىراتا المايدى. پوليتسيا قىز­­مەت­كەرلەرى وكىلەتتىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ، مەشىتكە باراتىن جاس­تاردى تۇرتپەكتەپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋىن توقتاتار ەمەس. بۇل – وزەكتى ماسەلە. ويتكەنى ءدىن دەگەنىمىز تەك نانىم-سەنىم، ءداستۇر عانا ەمەس، ول – ءۇل­كەن مادەنيەت. قازىر ءبىز وسى ۇلكەن ءما­دە­نيەتتەن جاستاردى اۋلاقتاتا ءتار­بيەلەگىمىز كەلەدى. وتكەندى ەسكە ءتۇسى­­رىپ، ءبىر ءسات ويلانار بولساق، الاش كوسەم­­دەرىنىڭ بارلىعى دا اۋەلگىدە مول­دادان ءبىلىم العان ادامدار. مول­دا­نىڭ الدىندا ءارىپ تانىپ، كەيىن رەسەي مەن باسقا ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىن­دارىندا ءبىلىم الدى. سول جاس كەزىن­دە سانا­سىنا سىڭگەن يماندى­لىق بۇلار­دى قازاق­تىڭ ۇلتجاندى ازا­ماتى، مەم­لەكەت قاي­راتكەرى ەتتى. سوندىق­تان دا سەنىم ماسەلەسىن وتە تەرەڭنەن قاراس­تىرعان ءجون. ولاي بولسا، وسى ۇلت­تىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قۇرا­مىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باس­قارماسىنىڭ وكىلدەرى نەگە جوق؟

بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى – مەنىڭ جەكە پىكىرىم جانە ونى اقيقات دەپ ەسەپتەۋگە دا قاقىم جوق. ويتكەنى كەز كەلگەن ادام قانداي لاۋازىم يەسى بولماسىن، مەن بىلەمدىككە سالىنىپ، اقيقاتقا ۇستەمدىك ەتۋىنە بولمايدى.

كۇنى كەشە قۇرىلعان ۇلتتىق قوعام­دىق سەنىم كەڭەسىنىڭ الدىندا قىرۋار ءىس تۇر، ولاردى شەشۋ جولدارىنىڭ وڭاي بول­مايتىنىن دا سەزەمىن. ونىڭ جۇمى­سىنىڭ ناتيجەسىن دە ۋاقىت كورسەتەدى. د­ەگەنمەن، كوپشىلىك قالاعان ۇلتتىق قو­عا­مدىق سەنىم كەڭەسى قۇ­رىلدى، ىسكە ءسات!

امانگەلدى ايتالى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz