داۋرەن قۋات. كوردەمشە
(اڭگىمە)
قالامگەر بويىنا دارىعان تالانتتى دا
ءتاڭىرىم بىرەۋدەن الىپ بىرەۋگە بەرەتىن بولسا كەرەك.
اۆتور
I
سىلىڭعىر قارا جىگىت ەكەن. اۋزى سوگىلگەن سوزشەڭ. ەكى ەزۋى قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن ەمىپ، ەرتەلى كەش سوزدەن تيىلمايدى. سويلەپ تۇرىپ اقشا ساناي بەرەدى، سويلەپ تۇرىپ كوزىمەن كولدەنەڭ ءوتىپ بارا جاتقان كىسىنى ارباپ توقتاتادى. ونىڭ لاپكەسىنىڭ الدىنان تيىن تاستاماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. ال، ساتاتىنى – قالتاداعى كادىمگى ۇن. ءبارىمىز دە سول ۇننىڭ كەبەگى مەن قىپىعىن قاققىشتاپ كۇنەلتىپ ءجۇرمىز. قالتانىڭ تۇبىنە ول جوعارى سورتتى اپپاق ۇندى سالىپ، بەتىن دە اق ۇلپا ۇنمەن جابادى. ورتاسى ەكىنشى، ءۇشىنشى سورتتى قارا ۇن. ۇن دەيمىز-اۋ – سۋىق قويمانىڭ ءزايى ءسىڭىپ، كوگەرگەن كوك الا قاتىق. ءبىز دە سودان كورگەنىمىزدى ىستەپ، قالتاداعى ۇندى «جوعارى سورتتى» دەپ، جۇرتقا الداپ ساتامىز. كەيبىرەۋلەر سەنبەيدى. سەنبەي سەكەمدەنىپ، تاناۋىنان سەزىك تارتىپ تارتىنا قالاعاننىڭ الدىنا ول: «مىنە، كورىڭىز»، – دەپ قالتاداعى ۇندى اقتارىپ تاستاي سالادى. سول كەزدە قاعاز قالتانىڭ تۇبىندەگى اپپاق ۇن الۋشىنىڭ الدىن جاۋىپ كەتۋشى ەدى. وسىلايشا ءبارىمىزدىڭ ساتاتىنىمىز ءبىر ۇن، ءبىر قۋلىق بولعانىمەن، جولباساردىڭ ساۋداسى ءار كۇن سايىن ساحارداي قايناپ، شوقتاي جاينايدى. ساۋداسىنا ساي جوكەڭنىڭ كوڭىل-كۇيى دە كوتەرىڭكى، كەۋدەسى دە جوعارى، ءسوزى دە وكتەم. ءسوزى وكتەم جوكەڭ ۇلكەن كىشىگە قاراماي «سەن» دەپ سويلەي بەرەدى. وپا-دالاپقا كومىلگەن قالانىڭ كەمپىر-سامپىرىن كورسە، قاعىندىسى ۇستاپ: «قارىنداس، بەرى، مۇندا، مۇندا كەل. اق بىلەگىڭدى ءتۇرىنىپ نان يلەپ، لاعمان سوزايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ەندەشە، سەن ىزدەگەن ۇن مەندە عانا بار. كەل دە ال، كەرەگىڭشە ال. تۋح، ەرىندى قاراشى ەزىلگەن، ەزىلىپ، ءۇزىلىپ ءسۇيىس تىلەيتىن ەرىندەر عوي مىناۋ!»، – دەيدى. جولباساردىڭ سوزىنە قاتار تۇرىپ ءبىز قىسىلامىز. «قارت كىسىلەر، ۇيات قوي» دەيمىز. «اي، كورگەنسىز!» دەپ ۇرسىپ، تيىپ تاستار دەيمىز. ءتىپتى، قارعاپ-سىلەپ، لاعىنەت ايتار دەۋشى ەدىك. جوق، جىلدارمەن جاعالاسىپ تاقاسى توزعان ءبىز تۇمسىق كارى تۋفليلەر، توبەسىنىڭ ويىعى ىشىنە باتقان ءبىر كەزدەگى ءساندى شلياپالار، توق مىقىنداردان ارىلعان ەسكى يۋبكالار كولبەڭدەپ جوكەڭنىڭ لاپكەسىن جاعالايدى. بىردە مەن وعان:
– سەنىڭ اتىڭ جولباسار ەمەس، جولبارىس شىعار؟ – دەدىم ازىلدەپ.
– نەگە؟ – دەپ ول وزىمە قايىرا ساۋال تاستادى. – جولباسار – «ءىزباسار»، «الدىڭعىنىڭ جولىن باسار» دەگەن ىرىممەن قويىلعان ات. جولباساردىڭ نەسى جامان؟
– جولباسارىڭ جامان ەمەس، بىراق سەن جەمتىگىن جەلكەسىنەن باساتىن جولبارىسقا ۇقسايسىڭ. ەسىمىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىڭە قاتە جازىلىپ كەتكەن-اۋ؟..
بازارداعى قازاقتىڭ بار ءسوزى وسىنىكى عانا ەمەس، ءبىز دە بىردەڭە بىلەتىندىگىمىزدى ءبىلدىرىپ تاقىمداي تۇسكەم. ول ماعان ومىرتقاسىنا وقتاۋ جۇگىرتكەندەي وقشىرايا قاراپ تۇردى دا:
– ءوي، سەندە ءبىر... مەنىڭ جازۋشى اعام سياقتى ءسوز قۋالاپ قالعان پالە ەكەنسىڭ عوي، – دەگەنى.
«جازۋشى؟.. جازۋشى دەي مە مىناۋ؟ ول قاي جازۋشى بولدى ەكەن؟ باسە، نەگە جاق جاپپاي سويلەيدى دەسەم، جايشىلىقتاعى جايداق كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، جازۋشىنىڭ ءىنىسى ەكەن عوي!».
– ەرقابات بايعىزۇلىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟ – دەدى ول.
– بىلگەندە قانداي!
– بىلسەڭ، مەن سونىڭ ءىنىسى بولامىن.
ەرقابات بايعىزوۆ – بالا كەزىمنەن باس قويىپ وقىعان جازۋشىم. اۋىلدى، اۋىلداعى بوزبالانىڭ ماحابباتىن توگىلدىرىپ جازاتىن جازۋشىنىڭ كەيىپكەرلەرى مەنى جەتەلەپ ءجۇرىپ ەسەيتكەن ەدى. ەسەيتكەنىمەن، ءبارىبىر العاش عاشىق بولعان اياۋلى كۇندەرىم، بالا عاشىعىمنىڭ ۋىز جۇزىنەن بولاشاق جار كەلبەتىن كورىپ تامسانعان ىڭكار كەزدەرىم، تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن تانىپ، تاڭعاجايىپ كۇيگە بولەنگەن ساۋلەلى ساتتەرىم ەرقاباتتىڭ «ءساۋىر سىرلارىندا» قالىپ قويسا كەرەك، مىنە، ۇننىڭ اق توزاڭى بەت اۋزىمدى اقتاڭداي ەتكەن قالپىمدا سونى، سولاردى ويلاپ ىشتەي كۇرسىنەمىن. ارمانشىل ەدىم-اۋ، اسقاق ەدىم-اۋ مەن تەگى...
مەكتەپ وقۋىن تامامداۋعا تاياعانىمىزدا بۇرىنعى سوتقار سوتاناقتىعىمىز، رەنىش - وكپەمىز، ءبىر - بىرىمىزگە جاساعان الىمجەتتىگىمىز بەن ۇستەمدىگىمىز، قىزدارعا جاقىنداتپاي قىرىن تارتاتىن ۇيالشاقتىعىمىز – ءبارى-ءبارى ۇمىتىلىپ، ارامىزداعى توساڭدىق اينىماس دوستىققا ۇلاسقان كۇندەردىڭ بىرىندە، «بولاشاقتا كىم كىم بولادى؟» دەگەن سۇراق تۋا قالدى. كەلەر كۇندەردىڭ ەنشىسىندەگى كەلەشەگىمىزگە بارىپ كەلگەندەي شەتىمىزدەن جامىراي سويلەپ جاتىرمىز:
– سەرىك جاقسى شوپىر بولاتىن شىعار. قازىردىڭ وزىندە اكەسىنىڭ ماشيناسىن بەزەك قاقتىرىپ ءجۇر.
– زاۋرە دارىگەر بولادى بىلەمىن. اق حالات وعان قۇپ جاراسادى.
– وقىماي كەلگەن ساباعىمىزدى قوڭىراۋ سوعىلعانشا ۇقتىرىپ ۇلگەرەتىن ماعريپا – بولاشاق ۇستاز. ءباس تىگەمىن.
– باقىتجاننىڭ اگرونوم بولۋعا ىڭعايى بار.
– قۇرماش مال دارىگەرى بولادى. بۇل – انىق.
قاي كلاستان قاي كلاسقا كوشكەنىن اپايىمىز ءسارۋار ەستەرىنە سالىپ تۇرماسا، ۇمىتىپ قالا بەرەتىن تاڭات، باعدات، ساعياتتار دا ماقتاۋلى ماماندىق يەسى اتانىپ جاتىر. دارحانبىز، كەڭبىز، قىزعانىش اتاۋلىدان اۋلاقپىز. ءبىر-بىرىمىزگە بولاشاقتان مول سىباعا ۇلەستىرىپ بولا بەرگەنىمىز سول ەدى، قىزداردىڭ ءبىرى:
– ال، ءدىناسىل الماتىعا بارىپ، اتاقتى جازۋشى اتانادى، – دەدى. ءبارى ماعان قىزىعا قاراپ قالىپتى. اۋىلدا تۋىپ، اۋىلدان ۇزامايتىندىعىن بايقاتقان قۇربىلارىمنىڭ الدىندا دارالانباۋعا تىرىسىپ:
– ە-ە، ونى كورەمىز. مەنىڭ دە اۋىلدان كەتكىم جوق، – دەي بەرىپپىن. بىراق، وي تۇكپىرىمدەگى تىلەك: «ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، مەن ەرتەڭ الماتىعا اتتانامىن. جازۋشى بولامىن. قايراتتى قاپ-قارا شاشىم يىعىمدى جاۋىپ، ۇلكەن مىنبەرلەردە سويلەپ تۇرامىن. كىتاپتارىم قولدان قولعا وتەدى» دەيدى كۇبىرلەپ.
كوكتەم ەدى... ءساۋىردىڭ سۇلۋ كۇندەرىنىڭ نۇرىنا شومىلعان بالعىن جۇزىمىزدەن ەندى بىرەر جىلدان سوڭ قالىبىن تابار كەسكىن كەلبەتىمىز قىلاڭ ۇرىپ، بىلىنە باستاعان شاق.
«اپپاق ايشا اق بورىقتاي كەلىنشەك بولادى-اۋ...».
«جاقۇتتىڭ اناۋ كەۋدەسىنە ءتۇيىن سالعان قوس الماسىن الاقانىندا ويناتار جىگىتتە نە ارمان بار دەسەڭشى...».
«قۇسنيدىڭ قىپشا بەلىنە بىلەگىن وراپ قانداي جىگىت جاتار ەكەن، شىركىن...».
«ايىمگۇلدىڭ ۇلبىرگەن ەرنىنەن ءبىر سۇعاناق بال سورادى-اۋ ەرتەڭ...».
«كويلەگىنىڭ قىلتا سوعار ەتەگىن انتەك كوتەرىپ-كوتەرىپ تاستايتىن نۇرعانىمنىڭ بۇلتىڭداعان بوكسەسى قاي وڭباعاننىڭ شەڭگەلىندە كەتەر ەكەن؟..».
قىزدار جاعى قىزىق كوردى مە، الدە سىناپ، الدە ءوز قۇپيالارىن جۇمباقتاپ جەتكىزۋدى ويلاعاندارى ما، سىر اقتارىسقان ءبىر كۇنى ولار بىزگە جار تاڭداۋعا كىرىسكەن.
– ەرۇلاننىڭ ايەلى اپپاقاي سۇلۋدىڭ ءوزى بولادى، – دەستى قىزدار. ءاي، قۋ قىزدار-اي، ەرۇلان ايشانى سۇيەتىن.
– ساعياتتىڭ قاسىنان سولقىلداعان ءبىر سۇلۋدى كورەمىز، – دەدى «كورىپكەل» كوركەمدەرىمىز. بويى سورايعان سودىر ساعيات قۇسنيدىڭ قاسىنان قالمايتىن.
– ءدىناسىل شە؟
– ءدىناسىل ءبىزدى قايتسىن؟ ول قالانىڭ ىڭىرسىپ ورىسشا سويلەيتىن تىرنا سيراق، قاز ومىراۋ قىزىنا ۇيلەنەدى.
بىرتوعا مىنەزىمنەن تاكاپپارلىق بايقالار، بالكىم، كوشەنىڭ كوپ تەنتەگىنە بوي ۇرمايتىن تاربيەمنەن بولار، مۇمكىن، وزات وقىپ، الىسقا بەت تۇزەگەنىم سەزىلە مە ەكەن، قىزدار مەنى ءوز ورتالارىندا ەشكىمگە قيمايتىن. توقتاڭىز، قيمايتىن با ەدى، الدە بىرىنەن ءبىرى قىزعاناتىن با ەدى – سونى ءالى كۇنگە ايىرىپ بىلمەيمىن مەن پاقىر.
... ءسويتىپ، قالاعا كەلگەنمىن. بۇزاۋباس قارا باتەڭكەمدى سۇيرەتىپ، قازمۇۋ قالاشىعىندا ءجۇرمىن. اينالام تولى وزىمدەي القىنعان جاس تالاپكەر: تىلەكتەس، نيەتتەس ءجاۋدىر كوزدەردىڭ تاساسىنان باسەكە مەن كۇدىك، كۇماننىڭ دە كولەڭكەسى كوشىپ وتەدى. كۇدىگىمىز كوبىنە القىمىنا گالستۋكتىڭ ءتۇيىنىن قول باسىنداي ەتىپ قوندىرعان اعالاردىڭ جەتەگىندەگى جەتكىنشەكتەرگە تۇسەدى. ولاردى سىرتىنان كۇندەپ: «ءيتىڭنىڭ «تانكىسى» كۇشتى كورىنەدى»، – دەيتىنبىز. بىراق مەن وزىمە سەنىمدى ەدىم. بىرىنەن ءبىرى بولماستى سۇراپ، بولماسقا ءبىلىم جارىستىرىپ تۇراتىنداردىڭ جانىنان سىڭار ەزۋىمە كۇلكى قىستىرىپ وتە شىعامىن. وتە شىعامىن دا: «ءوي، مىنالارمەن بىرگە وقىپ بەرەكە تاپپاسپىن»، – دەيمىن ماردامسىپ. وقۋعا ءتۇسىپ كەتەتىنىمە ەش شاگىم قالماي شىرەنگەن مەن بايقۇس، الايدا، العاشقى سىناقتان، شىعارماشىلىق بايقاۋ سىناعىنان-اق توڭقالاڭ استىم. جۋرفاكقا تۇسەمىن دەپ جۇتىنىپ كەلگەنىمدى قايتەيىن، وسى كۇنگە دەيىن ءبىر دە ءبىر شاتپاعىم گازەت، جۋرنالعا شىعىپ كورمەپتى. سوندا، تىم قۇرىعاندا اۋداندىق گازەتتىڭ بەتىنە شيماي جۇگىرتپەگەنىمە قاتتى وكىنىپ ەدىم. اۋزىم اپپاق بولىپ، ەرىم موينىما كەتىپ، ۇياتتان جانعان بەتىممەن جەر سىپىرىپ اۋىلعا ورالعانىمدا مىنەزى قىرىس اكەم: «ساعان قىلار كومەگىم جوق، بار، ءايدا!» – دەپ، شاپانىن تەرىس جامىلدى دا، ىرگەگە قاراي اۋناپ، جاتا كەتتى. سودان اپامنىڭ وڭاشالاپ قالتاما باسىپ بەرگەن قارا قۇرا باقىرىن مالدانىپ، ءنان قالاعا قايتا ات باسىن تىرەگەن بەتىم قارا بازارعا قويىپ كەتتىم. جازۋشى بولامىن دەۋشى ەدىم...
– جازۋشىلارىڭ تىندى عوي، – دەدى جولباسار، – مەنىڭ اعام بۇرىن اۋزىنان اق ماي اعىپ، اقشا ساناۋعا ەرىنىپ وتىرۋشى ەدى، ەندىگى كۇنى قاراڭ، ءحالى مۇشكىل. جازعانىن جان بالاسى وقىمايدى، كىتابى دا باسىلمايدى. ءسوزىن دە ەشكىم ءسوز دەمەيدى.
– وقىمايدى دەمە، وقيدى. كىتاپ وقيتىن جۇرت ءبىر جاققا اۋىپ كەتكەن جوق قوي، – دەپ داۋلاسا باستاپ ەدىم، جولباسار قولىمەن قارا بازارداعى قالىڭ ءنوپىردى نۇسقاپ:
– دۇرىس ايتاسىڭ، ولار ءبىر جاققا اۋىپ كەتكەن جوق، وسىندا ءجۇر، بىراق ولار ەندى كىتاپ وقىمايدى، – دەدى شورت كەسىپ. وسىنى ايتقاندا ونىڭ جۇزىندە جازۋشى اعاسىن جەڭگەن جەڭىمپاز ءىنىنىڭ جەلىكتى كوڭىل كۇيى ويناپ تۇر ەدى. مەن ىشىمنەن: «ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعانىمەن اعالى - ءىنىنىڭ اراسىندا قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى قىڭسىلاپ، اياق-تاباققا اۋىز سالماي جۇرە الا ما؟» دەپ ويلاعان ەدىم، قاتەلەسىپپىن، جوكەڭ جالپى جازۋشى اتاۋلىعى جانى قاس ەكەن: «سولاردى قويشى»، – دەدى تىجىرىنىپ. سوسىن ماعان بىلايشا تەگىن اقىل ۇسىندى:
– سەن، بالا، ادام بولامىن دەسەڭ، جازۋ-سىزۋعا باسىڭدى قاتىرما. كۇنكورىسىڭدى ويلا. قارنىڭدى تويدىر. ۇستىڭە ءوڭى ءبۇتىن دۇرىس كيىم كي. باسپانا ال. دۇنيەنى شايقاپ، داۋرەن ءسۇر. ال جازۋ – اقىماقتاردىڭ ءىسى. مەنىڭ اعام – اقىماق. تازا اقىماق. تابالدىرىعانان اتتاپ، ۇيىنە باس سۇعا قالساڭ، قارا اسپاندى جامىلىپ، قايعىرادى دا وتىرادى. بالا-شاعاسىنا، اناۋ ساركىدىر تارتقان جەڭگەمە وبال. بەيشارا جەڭگەم بۇرىنعى كەربەز كەيپىنەن ادا-كۇدە ايرىلعان وسى كۇنى، بارساڭ جاۋتاڭداپ قولىڭا قارايدى. بالالارى ءۇرپيىپ ول وتىر. ال اعام ىشىندەگى دەرتىن اششى سۋمەن شايىپ، شايقالاقتاپ كوشەدە جۇرەدى. مەن ونى ايايمىن. جازۋ – باق ەمەس، جازۋ – سور. سونداي سورعا ۇشىراماي تۇرعانىڭدا ودان ىرگەڭدى اۋلاق سالىپ، جان باعىسىڭدى ويلا، ءىنىم.
مەن، ارينە، ەلدىڭ اۋزىن اڭقيتىپ، الداپ ۇن ساتاتىن الاياق ساۋداگەردىڭ سوزىنە يلانبايمىن، كەڭەسىنە دە كەرەكسىپ قۇلاق تۇرمەيمىن. بىراق، كەلىسكەندەي سىڭاي تانىتامىن دا، جاعالاپ، جايما بازارعا كەپ جىعىلعان كىتاپتاردىڭ قاتارىن قولىم قالت ەتكەندە ءسۇزىپ شىعامىن. كوبو ابە، دوستوەۆسكي، تۋرگەنوۆ، چەحوۆ، تولستوي، كاۆاباتا، ارسەنەۆ، دج. كۋپەر، باگارت شينكۋبا، ميسيما، حەمينگۋەي، ۆولتەر، اكۋتاگاۆا، گەنري، ستەندال، دج. لوندون، رەمارك، كۋپرين، ەدگار پو، شۋكشين، ماحفۋز، گەسسە، تاگور، كيپلينگ، درايزەر، زوليا، ۆوينيچ ... دوستارىم مەنىڭ. ال اۋەزوۆتەر، مۇسىرەپوۆ پەن مايليندەر قايدا؟ قازاق قالامگەرلەرى قارا بازارعا ءالى جۋي قويماعان سياقتى، ءتاۋبا! مۇمكىن ولار قايشىلاسقان جۇرگىنشىسى قاعىپ-سوعىپ، جولىنداعىسىن تاپتاپ، ەزىپ وتە بەرەتىن قالايماقانى كوپ قالاعا قادام باسا قويماعان دا بولار... الدە، قاشانعى قادىر قاسيەتىن ساقتاپ، مارتەبەلى سورەلەردە ساپ تۇزەپ، سالتانات قۇرىپ تۇر ما ەكەن؟ كىتاپتار جارىق دۇنيەمەن جالعاسا جارالعانداي ادامزات كوشىمەن بىرگە كەلە جاتتى ەمەس پە؟ كىتاپتار ەدى عوي، قارا جەرگە سالماق ءتۇسىرىپ، تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىرىن تەگىس ۇستاپ تۇرعان؟.. كىتاپتار بولماسا، اناۋ مۇرجاسىنان بۇلت ايداعان الىپ زاۋىتتار مەن فابريكالاردى، شويىن جولدار مەن كەمەلەردى جارىقتىق جەر جالعىز-اق تۋلاپ اسپانعا اتىپ جىبەرەر ەدى-اۋ... جازۋىم كەرەك!
«جازۋىم كەرەك» دەپ، قىزىل ىڭىردە جالدامالى پاتەرىمە جەتسەم، ەسىگىمنىڭ الدى شۋ-شۇرقان بولىپ جاتىر ەكەن.
– مىنە، قۋاياقتىڭ ءوزى دە كەلدى، – دەپ سامبىرلاي جونەلدى پاتەر يەسى، بۇتىنا ىلعي تىرىستىرىپ دجينسى شالبار كيەتىن، قالانىڭ قارا جەلكە كەمپىرى. بۇرىن سىلاقشى، بوياۋشى بولىپ ىستەگەن ونىڭ تانىس-بىلىستەرى دە ىلعي پاتەر ۇيلەردىڭ جىرتىق-تەسىگىنە جاماۋ سالىپ جۇرەتىندەر ەدى. سونىڭ ءبىرى قولىنا باسى يمەيگەن، توپسا قاعىپ، شەگە سۋىراتىن سۇيمەن ۇستاپ الىپتى.
– بۇزايىن با؟ – دەپ ول كەمپىرگە بۇيرىق سۇراي قارادى.
– ويباي، بۇزباڭىز، مەندە قۇلىپتىڭ كىلتى بار عوي! – دەپ شىر ەتە ءتۇستىم. ءسويتتىم دە، سۇيەگىنە سۇيەنگەن وڭكەي ماسكۇنەم، كارى-قۇرتاڭداردىڭ ورتاسىن قاق جارىپ ءوتىپ، پاتەرىمنىڭ قۇلپىنا كىلتىمدى سۇققام. و، توبا، كىلتىم ۇياسىنا باتپايدى. ارى-بەرى شۇقىلاپ كوردىم، ءتىپتى، ماڭايلامايدى. ەسىكتىڭ قۇلپى اۋىسىپ كەتكەن بە؟ اڭتارىلىپ پاتەر يەسىنە قارادىم. ول وسىنى كۇتىپ تۇرسا كەرەك:
– كوردىڭدەر مە، ەسىكتى بۇزعان، جاقتاۋىن بوساتقان. ايتپەسە، وپ-وڭاي اشىلىپ-جابىلاتىن ەسىك ەدى عوي! شپانا! بۇل شپانا ءوزى سياقتىلاردى اكەلىپ، پاتەرىمدى ۇپتەگەن عوي تەگى. سال سۇيمەندى! – دەدى بارقىراپ.
«بۇزايىن با؟» دەپ قۇلشىنىپ تۇرعان نەمە سۇيمەنىن ەسىكتىڭ ەتەگىن الا سۇقتى دا ىرعاپ قالىپ ەدى، پاتەر يەسىنىڭ دەگەنى بولدى. ەسىك اشىلدى.
– بوقشاڭدى جينا دا شىق ۇيدەن! – دەدى كەمپىر.
– مەن جامباسپۇلىمدى ءبىر ايعا تولىق تولەگەنمىن. ءالى جارتى ايىم بار! – دەدىم تىستەنىپ.
– جارتى ايىڭنىڭ اقشاسىنا ەسىك جوندەتەمىن، شىق، دەگەن سوڭ شىق! شىقپاساڭ تاپ قازىر ميليتسيا شاقىرامىن!
كەش قارايىپ كەتىپتى. كۇزدىڭ شىققا ورانىپ شىعاتىن ءتۇنى سالبىراپ تەرەزەنىڭ ار جاعىنان قاراۋىتادى. مەن امالسىزدان:
– اپا-اۋ، – دەدىم، – اپا-اۋ، بالاڭىزداي بالامىن عوي، ءتىپتى، نەمەرەڭىزبەن جاستى شىعارمىن، بارار جەر، باسار تاۋىم جوق، مىنا جەتى قاراڭعى تۇندە قايدا بارىپ پانالايمىن، تىم بولماسا، تۇنەپ شىعايىنشى؟..
– جوعال! – دەدى «اپام» سۇرلانىپ، – زاتتارىڭدى جيناپ، تاپ قازىر تابانىڭدى جالتىراتپاساڭ بالكوننان ءبىر-اق ىتقىتامىن.
امال كەم، الا سومەكەمدى ارقالاپ، سىرتقا بەتتەگەم. اياۋدى، جاناشىرلىقتى بىلمەيتىن مەيىرىمسىز تاس جۇرەكتەرگە بىتكەن سۋىق كوزدەر مەنى تابالاعانداي شىعارىپ سالىپ تۇردى...
كەلە جاتىرمىن. كوزىمنەن ىستىق جاس ىرشىپ-ىرشىپ توگىلگەن سايىن قولقا جۇرەگىم، قوس وكپەم سولق ەتە تۇسەدى. «قايدا بارامىن، قۇداي-اۋ، قايدا بارامىن؟!.». اۋىر تىنىستاپ، ىڭىرانىپ جاتقان تۇنگى قالادا ەشكىمىم جوق ەكەندىگىن ويلاعاندا تىتىركەنىپ كەتەمىن. تابانىمنىڭ استىنا سارعايعان سار جولاق ساۋلەلەر توسەلىپ بارىپ ۇزىلەدى. ول ساۋلەلەر سونوۋ بيىكتەن، ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ تەرەزەسىنەن تۇسكەن جىرتىلعان جاپىراقتارداي جارتىكەش جارىقتار ەكەن. سول ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ ىشىنەن ءبىر پەندە موينىن سوزىپ قارار ما ەدى ماعان؟ قاراسا، كورسە مەن تۋرالى نە ويلار ەكەن؟ كوشەدە، كۇلتوكپەدە، قوقىستىڭ ماڭىندا كۇندە كەزەدەسەتىن كەزبە، قاڭعىباس، تىلەنشى تۋرالى ادام ادەتتە نە ويلايدى؟ ويلانا ما ەكەن، ءتايىرى؟ ويلانۋعا تۇرمايتىن ادام جوققا ەسەپ. ول – جوق ادام. ءيا، مەن دە جوعالعان ءبىر پەندەمىن. ءبىر كەزدە «پالەن-تۇگەن» بولعان شىعارمىن، ەندى جوقپىن. مەنىمەن بىرگە مەيىرىم، كەشىرىم، ادالدىق، ارمان، ءۇمىت، سەنىم دەيتىن قاسيەتتەر ءبىر ادامعا كەمىپ، بىرگە جوعالۋى كەرەك. جوعالعاننىڭ ورنىن تاعى بىرەۋ باسادى. بىراق، كوپ ۇزاماي ول دا جوعالادى. ويتكەنى، جازۋ – اقىماقتاردىڭ ءىسى.
مەنىڭ اقىماقتىعىمدى بەتىمە باسقانداي بولىپ ءبىر الاباي توبەت ۇيشىگىنەن شىعىپ قاراپ تۇر ەكەن. ۇيشىگى ۇيشىك ەمەس، قۇباتوبەل ءۇي سياقتى. باسىندا شاتىرى، قوس قاپتالىندا شىنىلى اينەگى بار. شىنجىرلى توبەت اۋىر، سابالاق قۇيرىعىنىڭ ءجۇنىن سىرتقا اتىپ، تاڭق-تاڭق جەل جىبەرىپ، از-كەم سەيىل قۇردى دا، كەرەناۋ سوزىلىپ، مارعاۋ باسىپ، مامىرلاپ ۇيشىگىنە كىرىپ كەتتى. سوسىن باسىن ىندىگىنەن شىعارىپ الىپ مەنى كوزىمەن باعىپ جاتتى دا قويدى. يت ۇيشىگىنىڭ ار جاعىندا توبەسى تۇنگى اسپانعا جۇتىلعان ءۇش قاباتتى ءۇي كورىندى. ءپالى، مەن بايقۇس ساندالىپ قالانىڭ شەتىندەگى «عاجايىپتار الاڭىنا» جەتىپ قالىپپىن عوي. ارى قاراي ەن دالا، ەلسىز مەكەن. «قوي، قۇرىسىن، وسىندا تۇنەيىن». جيەگىندەگى قياق شوپتەردى جۇلىپ-جۇلىپ، جامباسىما جۇمساقتاپ توسەدىم دە، قول اياعىمدى باۋىرىما جيىپ، الاباي توبەتتىڭ اياعىن الا قازىلعان توعانعا بۇك ءتۇسىپ جاتا كەتكەم: كۇزدىڭ تۇنگى اسپانى كۇمىس جۇلدىزداردان سوققان كۇمبەزگە ۇقساپ كۇمبىرلەپ قويا بەردى. «ەرتەڭ جولباسارعا جولىققان بەتتە سونىڭ ەتەگىنە جارماسامىن. جولباساردىڭ جولىنا تۇسەمىن. سوسىن جاڭا ءومىر باستايمىن»، – دەيمىن ىشتەي كۇبىرلەپ.
II
قالتالاپ ساتاتىن ۇنىمىزدى قاققىشتاپ بىتىرگەن سوڭ كەشتەتە جولباسارادىڭ ۇيىنە تارتتىق. جوكەم جول بويى مەنى باۋىرىنا تارتىپ، سويلەپ كەلەدى.
– ەندى سەن مەنىڭ ءىنىم بولاسىڭ. «قاناتتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقتىرمايمىن»، ساسپا. بىرەۋ بىردەڭە دەسە، ماعان ايت، «بۇل جىگىت ىزىمنەن ەرگەن ءىنىم» دەيمىن، ءبىتتى اڭگىمە. ەكەۋمىز ەكى جاقتاپ ساۋدانىڭ ءشلاپاسىن شىر اينالدىرامىز. ول ءۇشىن الدىمەن تاپقان-تايانعانىمىزدى ورتاق قازانعا قۇيىپ وتىرۋىمىز كەرەك. قالتاداعى ۇنعا قاشانعى قاراپ جۇرەمىز، ءبىر كۇنى قويماعا قول سالامىز، قورىقپا. قويماعا ۇندى سونوۋ سولتۇستىك وبلىستاردان تاسىپ اكەلىپ، باساتىن بولامىز، كورەسىڭ. مەندە سۇمدىق جوسپارلار بار. ءدىناس، باۋىرىم، بايلىقتان باسىڭ اينالادى ءالى. قاباتتاپ ءۇي سالامىز. الدىمەن – مەن، سوسىن – سەن. ماشينە مىنەمىز. بۇل رەتتە دە الدىمەن – مەن، سوسىن – سەن. اعاڭ ماشينە السا، اندا-ساندا ۇرلاپ ءمىنىپ، قىزدارعا قىرىنداۋىڭا دا بولادى. مەن ونىڭدى بىلسەم دە، بىلمەگەنگە سايامىن. تەك، «ءدىناس، ماشينە ايدايتىن قۇجاتىڭ جوق، ابايلاپ ءجۇر» دەپ، ەسكەرتىپ قانا قويامىن.
«كەشە عانا جاپاندا جالعىز قالعانداي حال كەشىپ ەدىم، سويتسەم، ونىم بەكەر ەكەن. ءوزىم سياقتى قاراشوبىر قاۋىم باردا مەن قالاي ايدالادا اداسىپ، الاباي توبەتتىڭ اياعىنداعى ارىقتا جاتامىن. جوكەڭدەر بار ەمەس پە؟ ءاي، وسى بار عوي، جوكەڭ سياقتى جىگىتتەردىڭ جانىن جايشىلىقتا تۇسىنە بەرمەيمىز. بۇلار «ءوزىم» دەگەن ادامعا وزەگىندەگىسىن جۇلىپ بەرۋدەن تايىنبايتىن ەرلەردىڭ سويىنان ەمەس پە؟!».
ساتىپ الۋشىلاردىڭ الدىن وراپ، سايتانداي ساپ ەتىپ، تالاقتاي جابىسا كەتەتىنى بولماسا، جولباساردىڭ جان بالاسىنا تيگىزگەن زيانىن كورمەپپىن. ساۋدا – باسەكە، ال، باسەكەگە باقاستىق جۇرمەۋى كەرەك. مىقتى بولساڭ سەن دە ءسويت، ساۋدادا ۇتىلما. مەن ونىڭ كۇلىمسىرەگەندە جۇمىلىپ كەتەتىن كوزىنە، شىبىن تايىپ جىعىلاتىن تايقىلاۋ ماڭدايىنا، جەيدەسىنىڭ تىك جاعاسىن تاستاپ شىققان قىلقيعان ۇزىن موينىنا قاراپ كەلە جاتىپ جاقسى كورىپ كەتتىم: ءيا، ىشىندە بۇكپەسى جوق شىنايى ادامدار وسىنداي بولادى.
اياق استىنان ماشينە «ءمىنىپ»، شىلقا «بايىپ» تاسىنعان كوڭىلمەن جوكەڭنىڭ تەمىرجول ۆوكزالى جانىنداعى جالدامالى پاتەرىنىڭ ەسىگىن اشقانبىز: مۇرجاسى كۇل جۇتىپ، وتكىر، كۇلىمسى ءيىس سىڭگەن اۋىز ۇيدەگى پەشتىڭ الدىنان ءبىر كورىمگە تاۋىرلەۋ، جايناق كوز كەلىنشەك تۇرەگەلىپ قارسى الدى. ومىراۋى ادامدى قول سوزىم جەردەن توقتاتادى ەكەن. سول ومىراۋعا جاكەڭ تۇمسىقتى كومىپ جىبەرىپ: «جۇپارىم-اي!»، – دەپ ەمىرەندى. بازارداعى كوڭىل كۇيىن ول ۇيىنە جەتەلەي كەلەتىن كورىنەدى، زايىبىنا قالجىڭداپ، كۇلدىرىپ، مەنى تانىستىرىپ جاتىر:
– بالىم، مىنا تۇرعان سىمباتتى جىگىت سەنىڭ ءدىناسىل دەگەن قاينىڭ بولادى. «ارتىڭنان ەرگەن قاراڭ جوق» دەپ، قاينىسى كوپ قاتىندارعا قىزىعىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ، مىنە، ساعان – قاينى. قالاي قالجىڭداسساڭ دا ەندى ءوزىڭ ءبىل. كوكەم باياعىدا وسى الماتىعا ءجيى ساپارلايتىن، سونىسىنان اپام بەكەر كۇدىكتەنبەپتى: ناتيجەسى مىناۋ – ءدىناس. «اعا، اسسالاۋماعالايكۋم!» دەپ كەلىپ تۇر باعانا. ادام ءوز قانىن بىردەن تانيدى عوي، تانىعان بەتتە تاناۋىنان تەسىپ ۇيگە سۇيرەدىم. جولدا ايتتىم: ۇلبىرەپ جەڭگەڭ وتىر، ۇيگە ءجۇر، ءدام تات، تاتىراتىن تاعى بىردەڭەسى بولسا، ونى دا تات، قاينىسىسىڭ عوي دەپ. جەڭگە دەگەن قاعا بەرىستە قاينىسىن قاراقاناتتاندىرىپ جىبەرسە بولادى. ءبىز تەگى بىلسەك تە، بىلمەگەن، سەزسەك تە، سەزبەگەن بوپ جۇرە بەرەمىز. – جوكەم ماشيناعا عانا ەمەس، جەڭگە-قايىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا دا كەڭ، مىرزا بولىپ شىقتى. بالىم سىقىلىقتاپ، مەن قىزاراڭداي كۇلىپ، جىرعاپ قالدىق.
كەشكى اس ۇستىندە جولباسار بىرگە تۇراتىنىمىزدى ەسكەرتتى. بالىم جەڭگەمنىڭ كوزى الا قۋىس بولمەنى كەزىپ كەتكەن، وتاعاسى قاباعىن شىتتى:
– وسىندا تۇرادى، پاتەر اقاسىن ءبولىپ تولەيمىز! كەشكى استان كەيىن جولباسار ەكەۋمىز سىرتتان شىلىم سورىپ ورالساق، بالىم توسەك سالىپ قويىپتى: ماعان – تورگە، وزدەرىنە ءسال تومەنگە، ىرگەلەتە. قاباتتاپ توسەلگەن كورپەنىڭ بەتىندەگى اپپاق اق جايماعا اياق-قولىمدى سوزىپ، كوسىلە كەتكەم، كەشەگىم كورگەن تۇستەي بۋالدىرلانىپ كوزىمە ۇيقى تىعىلعان. سىلەم قاتىپ جاستىققا باس قويىپپىن.
– ۇيىقتاعان جوق.
– ۇيىقتاپ قالدى.
– وياۋ سياقتى.
– تۇياق سەرپۋگە شاماسى جوق، دىڭكەلەپ، «ءولىپ» جاتىر.
– سوندا دا ىڭعايسىز، قويشى.
– بال شەكەرىم، قويا المايمىن، شىداي الماي بارامىن. ۋح! – بويى سەرگىپ، جانى جادىراپ ويانعان ادامشا ۇيقىمنىڭ شايداي اشىلعانى. ويانار الدىندا كىمدە بولسىن ۇيقىسىن ۇزە الماي تامسانىپ، دىبىس بىلدىرەدى ەمەس پە، جوق، مەن كوزىمدى جۇمىپ اشقانداي سەرگەك جاتىپ، ءتۇن ورتاسىنداعى سىبىرعا قۇلاق تۇرەمىن. «جۇبايلاردىڭ جۇپتاسار ءساتىن اڭدىعانداي بولدىم-اۋ» دەپ، ىشىمنەن ۇيالىپ تا كەتتىم، بىراق، جونشەمدىگە جوكەڭ قويا ما، توقال تامنىڭ ىرگەسىن سولق ەتكىزدى.
III
«قولما-قول، جالما-جان، بول شاپشاڭ! كوتەرىسىنە الاسىز با؟ ءا-ءا، قالتالاپ پا؟ قالتالاپ الساڭىز – قالتاڭىز، قاپپەن الساڭىز – قامباڭىز تولادى. «قانداي ۇن؟» – دەيسىز بە؟ ارينە، «بىسشي» سورت. قوستانايدىڭ كۇزدىك بيدايىنىڭ ۇنى. سىزگە جازدىعى كەرەك پە ەدى؟ مىنە، ول دا بار. ءسىزدى كۇتىپ تۇر. ءسىزدى عانا كۇتىپ تۇر. ەزىلمەيدى، ىلجىرامايدى، بىلجىرامايدى. ارزانعا بەرەمىن. ارزىمايتىنعا ساتامىن. اپپاق ۇن، ناۋرىزدا جاۋعان اقشا قارداي. بەتىڭىزگە جاعىپ جۇرسەڭىز دە بولادى. كۇلەسىز، ءا؟ كۇلەتىن دانەڭە دە جوق، جوعارى سورتتى ۇن – دەنساۋلىق كەپىلى. دەنى ساۋ ادامنىڭ بەتى البىراپ، اپپاق بولىپ جۇرمەگەندە قايتەدى؟ باۋىرساققا ما – «باجالىستاڭىز!». نان پىسىرەسىز بە – ونىڭ ۇنى، مىنە، مىنا قالتادا. كۇمپيىپ شىعا كەلەدى»، –
... دەپ كۇمپىلدەپ ۇن ساتىپ تۇرعان مەن جولباساردان ارمەن جانىعىپ سويلەيتىن ونەر تاپقام. تەز، شاپشاڭ سويلەيمىن. داۋىسىم كوپتىڭ دابىرىن باسىپ، شىرىلداپ ەستىلەدى. كەيبىرەۋلەر مەنىڭ ۇنىمدى شىرىل قاققان ۇنىمە بولا جانى اشىپ ساتىپ الاتىن. ونداي ءيى بوس، جۇرەگى جۇمساق جانداردىڭ ءجۇزىن جاتتاپ العانمىن، جانارىمدى سۋلاپ جىبەرىپ، جاپاق-جاپاق ەتسەم: «الدا بايقۇس بالا-اي، قايبىر جەتىسكەنىنەن تۇر عوي دەيسىڭ بازاردا؟..»، – دەپ اقشاسىن ارتىعىمەن تاستاپ كەتەدى. ءاميانىنىڭ ءتۇبىن قاعىپ، قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتىپ، قارا باقىرعا ساۋدالاساتىندار دا بار، ولارعا قاباق جازبايتىن قاتالدىق تا، قاتتىلىق تا بويىمنان تابىلا كەتكەنىنە كەيدە قايران قالامىن.
وسى كۇنى قارىن توق. جولباسار ەكەۋمىزدە تابىس ورتاق. تاپقانىمىزدى ورتاق قازانعا قۇيىپ جىبەرەمىز دە ەرتەڭىندە قويماشىلار قالاتالاپ ساتاتىن ۇندى ەسەلەپ الىپ، ۇستىنە باعا قوسىپ ايدايمىز. بارا بارا قالتالاپ ەمەس، قاپتاپ باسىپ، مەيرامحانا، ءدامحانالاردى جاعالايتىندى شىعاردىق. مەيرامحانالارىڭ ءبىر مەشكەي ەكەن، قازىر اكەلەگەن قاپ-قاپ ۇنىڭدى قازىر جوق قىلىپ: «تاعى بار ما؟» – دەپ سۇرايدى. جولباسار ەكەۋمىز ۇندى مەيرامحانالارعا ماشينە جالداپ جەتكىزىپ جۇرەتىنبىز، ءبىر كۇنى جوكەڭ: «ءدىناس، مىنا تاكسيستەردى مەيرامحانالارعا جولاتۋعا بولمايدى، ەرتەڭ بۇلار ءبىزدىڭ باسەكەلەستەرىمىزگە اينالۋى مۇمكىن، سوندىقتان ەسكى-قۇسقى بولسا دا بۇت ارتار بىردەڭە تابايىق»، – دەدى. تاپتىق. مەن تاپتىم. وسى كۇنى كىم كوپ – اراققا سالىنعان ماسكۇنەم كوپ. زامانىندا الگى ماسكۇنەمدەر شالبارىنا قىر سالىپ كيەتىن كەڭسە قىزمەتكەرلەرى بولعان كورىنەدى. الماتىنى قارا بازار جاپقان كۇننىڭ ەرتەڭىندە سورى سورپاداي قايناپ، سونىڭ كوبى ناپاقاسىنان قاعىلعان، جۇمىسىنان ايرىلعان. العاشقى جىلدارى بۇرىنعى بارىن جىرمىشتاپ، باعىلان باسىن بۇلداپ كورگەنىمەن تىمىسكى تىرلىك قويسىن با، قولىنداعىسىن ساۋداعا سۇيرەپ اكەلىپ سالعىزعان. ساۋداعا يكەمسىز سورىلىلار سۇراعان باعاڭا بارىن بەرىپ قۇتىلادى دا، قۇلازىپ، توزعان كوڭىلىن وتتى سۋمەن ورتەۋگە وتىرادى. بىزگە دە كەرەگى سول ەدى. كولكىلدەگەن كوك اراقتى كوك جەلكەسىنەن قىسىپ اپارامىز دا، قالاعانىمىزدى قاعىپ كەتەمىز. تايپيعان اق «جيگۋلي» تاقىمىمىزعا سونداي ءبىر ساتىمەن تيگەن.
– بۇ كوليا دەگەندى قايدان ءبىلۋشى ەدىڭ؟ – دەپ سۇرادى جولباسار «جيگۋليدىڭ» رۋلىنە قونجيىپ قونا بەرە.
– قايدان ءبىلۋشى ەدىم، بازار جاعالايتىن كوپ سۇمسىكتىڭ ءبىرى عوي. ۇيىنەن ۇرلاپ ۇنەمى مۇلىك، زات ساتادى. وتكەندە ءبىر بوتەلكەنىڭ باسىنا سۋ قۇيىپ: «پروداي ماشينۋ»، – دەپ جابىسقام. «بۇل ماشينامدى ساتقانشا، قاتىنىمدى ساتقانىم ارتىق»، – دەيتىن بۇرقىلداپ. كەشە تاڭ بوزىنان جاعىنان بوزداعى شىعىپ، كوزىنىڭ الدى كولكىلدەپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ كەلىپ تۇر: «براتيشكا، ستو باكسوۆ داش، ماشينا – تۆويا» دەپ. سودان مىنە، بۇيىرعان دەگەن – وسى...
– جارايسىڭ، ءدىناش، جارايسىڭ، باۋىرىم!
اق «جيگۋليدىڭ» البارىمىزعا كەپ ايالداعانىن اعا-جەڭگەمىز بار – ۇشەۋمىز جاقسىلاپ اتاپ وتتىك. جوكەڭ جاقسى-اق قىزدى. كوپىرتىپ مەنى كوپ ماقتادى. جەڭگەم دە بىرەر رومكە ۇرتتاپ، جايتاڭ قاعىپ ورتامىزدا وتىردى.
IV
اق «جيگۋليدى» بالىم «اق كەمە» اتاعان. «اق كەمە» بىزگە قۇت ارقالاپ كەلىپتى. قولىمىز ءجۇرىپ بەردى. «اق كەمەنىڭ» توبەسىنە جوكەم تەمىردەن تورلاپ شارباق قوندىرعان، شارباققا قاپ-قاپ ۇندى ارتىپ الىپ، كۇنى بويى ۇن تاسيمىز، كەيدە ءتۇن ورتاسى اۋسا دا، مەيرامحانالار مەن دامحانالارعا، جاڭادان اشىلا باستاعان اسحانالارعا جۇيتكىتىپ جەتىپ بارامىز. رۋلدە كوبىنە جولباسار، ارەدىك مەن وتىرامىن. سول كەزدە ول: «مەن ساعان ايتپاپ پا ەدىم، بالا، ماشينا مىنەمىز دەپ، مىنە، كوردىڭ بە؟»، – دەيتىن. ۇيدە دە، تۇزدە دە ءمازبىز. كۇندە تابىس تاۋىپ، قالتاسىنا اقشا قۇيىلعان ادامنىڭ كوڭىلى قاشاندا توق. توق كوڭىل كولدەنەڭ نارسەگە بايلانبايدى: مەن بۇل كەزدە دۇنيە بايلىقتان باسقانى ويلامايتىن بولعانمىن. ال بايلىقتىڭ نەسى جامان؟ بايلىققا باس ۇرعان زاماندا دۇنيەنى باسىپ قالۋ كەرەك.
ادامعا شىر بىتكەندە الدىمەن ارانى، تابەتى اشىلادى ەكەن عوي. تورعاي كوجەگە تويىپ قالاتىن جولباسار دا، مەن دە قازىر تاماقساۋمىز. ەرتەلى كەش سىلپىلداتىپ تاماق ىشەمىز دە جۇرەمىز. جولباساردىڭ جىڭىشكە ۇزىن موينى جۋاندانىپ، بەلىنە شىنتاق ەلى شاربى بايلانعان. مەن جاز شىعا تۇگەل جاڭالاندىم. اۋىلدان كيىپ كەلگەن كيىمدەرىم ءارى توزعان، ءارى دەنەمە باتپاي قالعان. جوكەڭ سىرگەلىگىنەن مايلى سىڭبىرىك سوزىپ سەمىرگەلى توقال تامنىڭ ىرگەسىن ءتۇنى بويى سولقىلداتۋدان تىنبايتىن دا، مەن قورىلداپ الاڭسىز ۇيىقتايتىن بولعام. ءبىر كۇنى ول:
– ءدىناس، سەنىڭ نە ويلاعانىڭ بار، وسى ءبىز قاشانعى جەر كەپەدە تۇرا بەرەمىز، ءۇي المايمىز با؟ – دەدى.
– الار ەدىك، وعان قارجىمىز جەتىڭكىرەمەيدى عوي؟
– جەتكىزەمىز.
– قالاي؟
– اناۋ قويماشى ءيتتى بىلەسىڭ عوي؟
– بىلەمىن.
– سول يت بىزگە تومەنگى سورتتى ۇندى «جوعارى سورتتى» دەپ ساتقىزىپ، ابدەن بايىدى. قوينى-قونىشى تولى اقشا.
– ايتسە دە، بىراق، ول اقشا وزىنىكى عوي؟
– جوق، جارتىسى بىزدىكى.
– قالاي بىزدىكى؟
– سولاي. ءبىز سول ءوز اقشامىزدى قايتارىپ الۋىمىز كەرەك؟
– قايتىپ؟
– تسس، ۇندەمە، دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن.
V
قويماشى شيقان قاباق، يمەك مۇرىن، يت كوزدى جىگىت ەدى. جولباسارعا ۇندى الداپ ساتۋدى ۇيرەتكەن قۋتۇياق سول ەكەن. كەيىن ءبارىمىزدىڭ ساۋدامىزدى لاڭداپ، ۇنىمىزدى قارا الا ەتىپ بەرگەن دە سول. كەيدە قۇرتتاپ كەتكەن ۇندى دا قالتاعا ۇرىپ جىبەرىپ: «قارعىس الساڭ، ءوزىڭ ال»، – دەپ قاراپ تۇراتىن. اق ادال اقشاسىنا الدانعان ادام ساۋداگەردى قارعاماي قايتەدى: بۇل قويماشى بىزگە تالاي قارعىس ارقالاتقان...اياماۋ كەرەك ءيتتى!
...قالشىلداپ كەتسەم كەرەك، جولباسار بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ قالدى:
– قورىقپا، ماشينادان تالتاڭداپ تۇسە بەرگەندە، شۇيدەسىنەن سويىلىڭدى اياماي سىلتە. تاپەلتەك قانا نەمە شەكەسىمەن جەر ءسۇزىپ قۇلاماسا، ماعان كەل. مەن دە قاراپ تۇرمايمىن. سوسىن ماعان ءبىر نەشە كۇن بۇرىن دايىنداعان جوبا-جوسپارىمىزدى تۇنشىعا سىبىرلاپ، قايىرا ۇقتىرعان:
– بۇگىن ول قويماداعى ۇننىڭ ءبارىن ساتىپ تاۋىستى. قارا سومكەسىنە قاپتاپ اقشا اكەلەدى ۇيىنە. قاراۋ نەمە قاسىنا قاراۋىل، وققاعار ەرتپەيدى، بىلەسىڭ. تالدىرىپ تاستاساق بولدى، قارا سومكەنى قاقشىپ الامىز دا زىتامىز. تەك، ءۇنىمىزدى شىعارمايىق. بەتپەردەڭدى باسا كي.
ءتۇن قاراڭعىسى. بۇگىن اي كەش تۋادى. اراسى اشىق، بىتىراڭقى جۇلدىزداردى تۇتاسقان قويۋ بۇلت جۇتىپ كەلەدى. اباجاداي بيىك شاتىرى ءتۇن تىرەگەن ءۇش قاباتتى ءۇيدىڭ قاسىنداعى ۇيشىگىندە جالقاۋ توبەت جاتىر. ءيا، بۇل ءۇيدى، بۇل ماڭدى مەن جاقسى بىلەمىن. اناۋ الاباي توبەتتىڭ اياعىنداعى ارىقتى دا بىلەمىن. كەنەت، جارىعىن ءسوندىرىپ تاستاعان قارا ماشينا داربازاعا بىلىنەر بىلىنبەس ءۇن شىعارىپ كەپ ىركىلە بەرگەن.
– اي، زالىم-اي، زالىم-اي! ال، قيمىلدا!
مەن سەرپپەلى كەرەۋەتتەن سەكىرگەندەي ىرشىپ بارىپ ەكپىنىمدى تەجەمەگەن كۇيى قويماشىنى قۇلاق-شەكەدەن قونجيتقام، قولىم اسا باتا قويماسا كەرەك، ول تىزەرلەي بەرە بويىن قايتادان تىكتەپ الدى. بويىن تىكتەي بەرە قۇبىجىق ءۇن شىعارعان. ارى قاراي اتتانداپ ايعاي سالۋى دا مۇمكىن ەدى، وسى كەزدە جولباسار ونىڭ كىندىك تۇسىنا پىشاق ۇردى. ەش ءدىرىلسىز، تايماي، تايسالماي كەپ سۇعىلعان پىشاقتان بايقۇستىڭ ەسى كەتتى مە، الدە پىشاق تالماۋ تۇسىنا ءدوپ ءتيدى مە، قويماشى بۇكتەتىلىپ ءتۇستى. ءبىز قارا سومكەنى ءىلىپ الىپ جوعالدىق. ارتىمىزدا شىنجىرىن ۇزەردەي جۇلقىنا ارپىلداپ الاباي توبەت قالدى.
اي بۇرىن قۇرعان جوسپارىمىزدىڭ الدىڭعىسى قاپىسىز ىسكە اسقان. كەيىنگىسى – اقشا تولى قارا سومكەنى دايىن تۇرعان ۇراعا كومىپ تاستاۋ ەدى – ول دا ويداعىداي ءجونىن تاپتى. ءبىز تۇنگى تاپسىرىستاردى قابىلداپ، «اق كەمەمىزبەن» شايقالىپ، الاڭسىز ۇن تاسىپ جۇردىك.
VI
«اق كەمەمىزدىڭ» اۋىر جۇك كولىگىنە ايىرباستالىپ كەتكەنىنە ەكى جىل – ءبىز ءالى پاتەرسىزبىز. بۇل – ءۇشىنشى جوسپارىمىز ەدى. قويماشى پىشاققا جىعىلعان سوڭ كوپ ۇزاتپاي باسىمىزعا ءۇي تىكسەك، كۇدىككە ىلىنەتىنىمىزدى بولجادىق تا، اسىقپادىق. ول ارالىقتا جولباسار جازۋشى اعاسىن ابدەن جەڭىپ بىتكەن-ءدى.
– ءدىناس، – دەيتىن ول كەيدە لەپىرىپ، – ايتشى، مەنىڭ قاسىمدا ەرقابات كىم؟ ساۋساعىن سورعان بىرەۋ. وۋ، سول بىراق، كەشەگە دەيىن كىسىمسىپ الدىمدى وراپ كەلدى ەمەس پە؟ ويباي، كىم جاقسى؟ – ەرقابات جاقسى. كىم بىلگىر؟ – ەرقابات بىلگىر. اكە-شەشەم دە بارىن سونىڭ اۋزىنا توستى. ءبارىن سوعان بەردى. مەن دە ۋاعىندا بىلىمگە تالپىنعام. سوندا عوي ەرقاباتتىڭ: «سەن، شىراق، وقىپ جارىتپاسسىڭ، وداندا قارا شاڭىراققا يە بوپ، كوكەمدەردىڭ قاسىندا قال، وقۋ ساعان قول ەمەس، سەن تىرىلىكككە ەپتىسىڭ»، – دەپ قۇبىلا كۇلگەنى. كۇلگەندە بار عوي، مەنى مۇقاپ، كەمسىتىپ كۇلەتىن. شىن اقىلىن ايتسا، تۇسىنەر ەدىم عوي، ول ويتپەدى. ول بار ما، جازۋى جۇرگەن زاماندا مەنىمەن بىرگە تۋعانىنا قورلاناتىن.
ىلگەرىدە جولباساردىڭ ەرقاباتتى سىرتىنان سوگىپ، جامانداعانىن جانىم جاقاتپايتىن، كەيىن كەلە-كەلە مەن دە سۇيىكتى جازۋشىمدى جەك كورە باستادىم. قالاي جەك كورمەيسىڭ: ونىڭ جولباسارعا قىلماعانى جوق ەكەن: ۇرعان، سوققان، الىمجەتتىك جاساعان. ءوزى قۇرالپى بالالارعا مازاق ەتىپ، تاياققا جىققان. «مەن ءالسىز بولدىم. تىرباڭداپ ەشكىمگە شامام جەتپەيتىن. قالاي ءالسىز بولمايىن، ەكى ءۇش جاسىمنان كوك جوتەل ءتيىپ، ودان قىشىما قوتىرعا ۇرىنىپ، اقىر سوڭىندا سارى اۋرۋعا شالدىعىپ، كورمەگەندى كورسەم. اۋرۋ بالادان اتا-انا دا بويىن اۋلاققا سالادى، بىلەمىن، مەن ايتەۋىر، ولمەستىڭ كۇنىمەن ءجۇرىپ ءوستىم عوي»، – دەپ كوكوزەك كەزىن ەسكە تۇسىرە سويلەيتىن جوكەڭە جانىم اشيتىن. «ءدىناس، – دەۋشى ەدى جولباسار ىزادان بۋلىعىپ، – ءدىناس، سەن بىلمەيسىڭ، بۇل جازۋشى، اقىن دەگەندەرىڭ تاسباۋىر، سۇمپايى ادامدار شەتىنەن. دۇنيەدە تەك ءوزىم عانا بولسام دەيدى».
جولباسار عانا ەمەس، بۇل كەزدە جازۋشىلاردى ۇكىمەت باسشىسىنان باستاپ، گازەت، جۋرنال تەگىس ىسكە العىسىز ەتىپ باستاعان. ءبىر كەشتە، بالىم جەڭگەيدىڭ كەشكى اسىنا قول سالىپ وتىرعانىمىزدا، اقشام جاڭالىقتارىنان تۇراقتى كورىنەتىن ۇكىمەت باسشىسى: «مەنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالارىما مىنا جازۋشى اعايىندار قاسارىسىپ، قارسىلىق تانىتۋدا. مەن كوپ ۆەكتورلى، كوپ ۇلتتى قوعام جاعىندامىن، ال، جازۋشى اعايىن، «ۇلتتىق مەملەكەت» دەپ ۇراندايدى. مەن اۋىلشارۋاشىلىعىنان باستاپ، اۋىر ونەركاسىپكە دەيىن جەكەمەنشىكتىڭ يەلىگىنە ءوتۋىن قالايمىن، جازۋشى اعايىندار باياعى ورتاق قازان، ورتاق يگىلىك دەگەندى كولدەنەڭ تارتىپ، جولىمدى بوگەيدى. قوعامدىق پىكىر تۋدىرىپ، ەلدى كەرى تارتۋدا. مەنىڭ جازۋشىلارعا ايتارىم: «جازۋىڭدى جاز دا جات. ۇكىمەتتەن ەشتەڭە سۇراما. امەريكانىڭ جازۋشىلارى كۇندىز كوشە سىپىرىپ، تۇندە جازادى. سەندەر دە سويتىڭدەر!» – دەدى ىزبارلانىپ. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوكەڭ ۇكى كوزدەنىپ ماعان قارادى دا كۇلىپ جىبەردى:
– انە، كوردىڭ بە، ۇكىمەت ادامى دا بىزبەن بىرگە ەكەن. جازۋشىلار – جاتىپ ىشەر ارام تاماقتار عوي. دۇرىس، ولارعا كوشە سىپىرتۋ كەرەك. اسىرەسە، ءبىزدىڭ ەرقاباتقا! شىركىن، ەرقاباتتىڭ ەمپەڭدەپ كوشە سىپىرىپ جۇرگەنىن كورەر مە ەدىم ءبىر!
اتقارۋشى بيلىكتىڭ تورىندەگى الديار اناداي دەگەن سوڭ باسپاسوزدە جان قالا ما – ولار دا اقىن، جازۋشىلاردى سىناپ-مىنەپ باققان. ەرقابات تا سىنعا ىلىكتى. سىنعا ىلىككەندە سۇمدىق: جازۋشى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ، بيلىككە قارسى توپ قۇرىپ ءجۇر ەكەن-ءمىس. «جاڭا قوعامدىق فورماتسيادا ءومىر سۇرۋگە بەت تۇزەگەن مەملەكەتىمىزگە قاۋىپتى ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى – جازۋشى ەرقابات بايعىزۇلى» دەپ جازدى كوپ تيراجدى اعا گازەت. بۇل ماقالانى وقىعان جولباسار:
– قوي، اتا-تەگىمىزدى وزگەرتپەسەك بولماس، – دەدى.
«قۇرساۋدا». «قاۋىپتى ەلەمەنت» بايعىزۇلىنىڭ ايگىلى رومانى وسىلاي اتالاتىن. ۇمىتپاسام، روماننىڭ باس كەيىپكەرى تۇرمەگە ءتۇسىپ، ازاپ شەگەدى. جەندەتتەر ۇلت مۇراتى جولىندا جانىنان كەشكەن قاھارماننىڭ مۇرتىن جۇلىپ، ىستىك تەمىرگە وتىرعىزىپ، ابدەن قورلايدى. ەڭ سوڭىندا، كەشىرىم جاساعان بولىپ سىيلايدى دا، بالاسىنىڭ ەتىن جەگىزەدى. كەيىپكەرىنىڭ تاعدىرى قايران ەرقاباتتىڭ باسىنا اۋعانى ما؟ تۇرشىگىپ كەتتىم. جولباسار بولسا، ىرق-ىرق كۇلىپ وتىردى.
VII
تاۋلىكتىڭ قاي شاماعا اۋعانىن بىلمەيمىن، ءتۇن عوي دەيمىن، ءبىر تانىس داۋىس:
– ءدىناسىل، دالاعا شىعىپ كەتشى، – دەدى. شىقتىم. توڭىرەك سۇتتەنىپ تۇر. ىڭىرانىپ جاتاتىن قالادان ىڭىل ەستىلمەيدى. اسپان استىن كەرنەگەن ىزى-قيقۋدى الدەبىر قۇدىرەتتى كۇش جۇتىپ قويعان سياقتى. استاپىراللا! اۋلانىڭ باقشاعا جالعاساتىن شەتىندە تۇرمىن... مەن. جوق، ماعان بەت الپەتى، ءتۇر تۇرپاتى سويىپ قاپتاپ قويعانداي ۇقسايتىن بىرەۋ. مەن – ول ەكەنمىن دە، ول – مەن سەكىلدى. ەپتەپ باسىپ، قاسىنا تايادىم. كۇلىمسىرەي قارايدى... مەنىڭ ءوزىم. جۇزىنە كۇلكى ۇيىرگەنىمەن ءوڭى سولعىن، جۇدەۋ. جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، كوزىن جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتكىزدى. سوسىن سالەم-ساۋقاتسىز:
– سەن كىمسىڭ؟ – دەپ سۇراعانى.
– ءدىناسىلمىن.
– جوق، ءدىناسىل مەنمىن.
– ەكەۋمىز، راس، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ەكەنبىز، الايدا، ءدىناسىل مىنا ءبىز بولساق كەرەك-ءتى. نانباساڭ ۇيدەن تولقۇجاتىمدى اكەلىپ كورسەتەيىن.
– كەشىرىڭىز، ول قۇجات مەنىكى. ممم، قالاي دەسەم ەكەن، مەنىكى بولعان. بىراق، الاباي توبەتتىڭ اياعىنداعى ارىققا تۇنەپ شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىندە سەنىڭ قالتاڭدا كەتىپتى. سونى وزىمە قايتارساڭ دەيمىن. قۇجاتسىز ادام، – ول زورلانا كۇلدى، – جوققا ەسەپ ەكەن.
– مەن، مەن، – دەدىم اۋا قارمانىپ، – ەشكىمنىڭ قۇجاتىن ۇرلاپ، قالتاما باسقان ەمەسپىن. كامىلەتتىك جاسقا قاشان تولعانىمدى، تولقۇجاتىمدى قاي كۇنى العانىمدى، تۋعان كۇنىم مەن اي، جىلىمنىڭ قالاي جازىلعانىن جاتقا بىلەمىن.
– ۇرلىق دۇنيەسىن دە ادام وزىنە ءسىڭىرىپ كەتە بەرەدى. سىڭگەن دۇنيەنى ءاۋ باستاعى يەسىنە ەشكىم وڭاي وسپاقپەن قايتارمايتىنى انىق. ونى بىلەمىن. مىسالى، سەن، جولباسار ەكەۋىڭ، قايبىر جىلى ۇراعا تىعىپ تاستاعان قارا سومەكەنى اقشاسىمەن قوسىپ يەسىنە قايتارار ما ەدىڭدەر؟
مەن ىشكى ءدىرىلىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ:
– قايداعى قارا سومكە، قايداعى اقشانى ايتاسىڭ؟ – دەپ سۇرادىم. ول:
– مەن ءبارىن بىلەمىن، سەنى سىرتتاي باعىپ جۇرگەنىمە كوپ بولدى، – دەدى.
«قۇرىعان جەرىم وسى ەكەن. مىناۋ جالعان بەتپەردە كيىپ كەلگەن ىزكەسەر بولدى عوي؟..».
– جوق، – دەدى ول. – ءسىرا، ادامنىڭ ىشكى ويىن وقىپ قوياتىن زاندەم بولسا كەرەك. – مەن ىزكەسەر دە، سەنىڭ كولەڭكەڭ دە، سىڭارىڭدا ەمەسپىن. مەن – مەنمىن: ءدىناسىلمىن. ال سەن، مەنىڭ كەيىپىمە ەنىپ، اداسىپ جۇرگەن پەندەسىڭ. سەن ءتىپتى، ءوزىڭنىڭ قاي ۋاقىتتان، قاي كەڭىستىكتەن كەلگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ. بالكىم، سەن مەنىڭ انا قۇرساعىندا جاتقانىمدا پەشەنەمە جازىلا جازداعان تاعدىرىم شىعارسىڭ. بىراق، ەسىڭدە بولسىن، مەن سەن بولىپ، سەن سەكىلدى قاراقشى بولىپ، كۇناعا باتىپ ءومىر سۇرە المايمىن.
– جالعىز رەت، جولباسارمەن بىرگە جورتىپ، قويماشىنىڭ قارا سومكەسىن قاقشىپ قاشقانىم بولماسا، باسقا قيانتاقتا بارعانىم جوق، – دەپ مەن مويىنداي سويلەدىم. – ال، قويماشى – ءتىرى. كىندىگىنىڭ باسىنا تىرناقتاي تىرتىق جاماعانى – جانىنا ساۋعا: قازىر ول دۇرىلدەگەن باي، ءبىزدىڭ دوسىمىز. قويماسىنىڭ كىلتىن كەرەك دەسەڭ ماعان تاپسىرىپ قويعان. ءيا، تارشىلىق بىزگە قىلمىس جاساۋدى تالاپ ەتتى. ءبىز جاسادىق. بىراق ناپاقاڭ قىلمىستان بۇيىرسا، ونى قالاي جەرگە تاستايساڭ؟ قالاي عانا كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرىپ جىبەرە سالاسىڭ؟
– ودان كەيىن شە؟ ودان كەيىن ادام بالاسى ءبىر ۋاق ويلانىپ، وپىق جەيتىن ءىس قىلمادىڭ با؟
– جوق.
– سوقپا وتىرىكتى. ايگىلى اقىننىڭ ەسىم-سويىمەن اتالاتىن كەڭ كوشەنى ءتانىن ساۋدالاعان جەزوكشەگە تولتىرعان كىم؟ جولباسار ەكەۋىڭ! ەسىڭدە مە، سول كوشەنى قيىپ وتە بەرمەك بولعان ءبىر بوزداقتى ماشينا قاعىپ مەرت قىلعانىن؟
– وعان، ونىڭ ولىمىنە ءبىزدىڭ نە قاتىسىمىز بار؟
– راس، ول ءوز جونىمەن جۇرگەن جان بولاتىن. سەندەردىڭ تۇنگى كوبەلەكتەرىڭە بۇرىلىپ تا قاراماعان، بىراق، باعدارشامنىڭ جانىپ وشكەن جارىعىنا الدانىپ، عازيز جانىن قيدى. ويتكەنى سەندەر جايلاعان كوشەدە تاپ سول كەزدە اجال كەتىپ بارا جاتىر ەدى. اجال – پەرىشتە. اجال – پەرىشتە جانى جايساڭ جىگىتتى ابىلەت باسقان كوشەدەن الدى دا ۇشتى. اجال ونىڭ دەگدار بولمىسىن سەندەردىڭ قارا تۇنەك مەكەندەرىڭدە قور ەتكىسى كەلمەدى. جانى ءجانناتتا بولسىن!
– ءيا، ول جىگىت سولاي باقيعا اتتانعان.
– شىمىرىكپەيسىڭ-اۋ، شىمىرىكپەيسىڭ! ەش قينالماي: «ءيا، ول جىگىت سولاي باقيعا اتتانعان»، – دەيسىڭ. سودان كەيىن دە نە ىستەمەدىڭدەر جانتورسىعىڭ جولباسار ەكەۋىڭ؟ قولدان اراق جاساپ، ەلدى ۋلاعان كىم؟ تاعى دا جولباسار ەكەۋىڭ! ەسىڭدى جىي، ەي، پەندە! كەت جولباساردىڭ قاسىنان!
– كەتە المايمىن، ويتكەنى ەكەۋمىزدىڭ كىندىگىمىز بايلانعان. سىبايلاسپىز.
– سىبايلاس بولعاندىقتان دا ول سەنەن قۇتىلعىسى كەپ ءجۇر.
– جوق، سەن مەنى اينىتىپ، ازعىرا المايسىڭ. مەنىڭ ۇلەسىم بار. ەكەۋمىز ورتاق ۇلەسىمىزدى بولىسكەن كۇنى عانا بولىنەتىن شىعارمىز. وعان دەيىن مەن جولباساردىڭ جانىنان قالمايمىن.
– سورلى-اۋ، ورتاق ۇلەسىڭ قارا سومكەدەگى اقشا ما؟ ونى باياعادى-اق جولباسار جاراتىپ ۇلگەرگەن. سەن بىلمەيسىڭ، ول قازىر بالىم ەكەۋى «عاجايىپتار الاڭىنان» جارداي ءۇي سالىپ جاتىر. سەندەر ۇراعا تىققان اقشانى بالىم بىلمەيدى دەپ پە ەدىڭ؟ جاقسى بىلەتىن. جولباساردىڭ ناعىز سىبايلاسى – بالىم. ول ۇراداعى اقشانى ەرتەڭىندە-اق ارشىپ الىپ، قوس قاباتتى ءۇي سالۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتكەن. تاياۋدا ءۇيدىڭ قۇرىلىسى بىتەدى، سول كۇنى سەنەن جولباسار قۇتىلادى. ماڭگىگە قۇتىلادى. قويماشىنىڭ كىندىك تۇسىنا قادالعان قانجار جولباساردىڭ جانىندا قايراۋلى ءجۇر، بايقا، بالا!
– قايداعى جوقتى تانتىما، ول مۇمكىن ەمەس!
– ابدەن مۇمكىن. سەن، ارينە، جولباسارعا سەنەسىڭ، سەنگەندىكتەن دە ونىڭ سوڭىنا كوزىڭ بايلانىپ تۇسكەن سورلىسىڭ. ال ەندى ايتا قويشى، ەرقاباتتى نەگە «مەملەكەتىمىزگە قاۋىپتى ەلەمەنتتەردىڭ بىرى» دەپ گازەتكە جازدىڭ؟
– جاپپا جالاڭدى! مەن جازعان ەمەسپىن. مەن قازىر جازۋ دەگەندى ۇمىتقانمىن.
– جازاسىڭ. جازعاندا قانداي؟!. سەنىڭ قالامىڭنان بولاشاقتا ادامزات بالاسىنا قاۋىپتى دۇنيەلەر جازىلاتىنىن ويلاپ جانىم تۇرشىگەدى.
– حا-حا-حا!
– كۇلەسىڭ، ءا، نايساپ، كۇل، كۇل، كۇلە ءتۇس. بىراق سەنىڭ تۇتقىنىڭنان مەن قايتكەندە ءوزىمدى الىپ شىعامىن.
VIII
قاعاز قالتالارعا قارا الا ۇندى قاپتاپ تاستاپ، ساتۋشىلارعا: «قارعىس الساڭ ءوزىڭ ال»، – دەپ ۇلەستىرىپ تۇرعام، ول كولدەنەڭدەپ وتە بەردى. ءوڭى تىم جۇدەۋ، ءسىڭىرى شىعىپ، ابدەن ارىعان. شالبارىنىڭ ىشقىرى بەلىنە ورالىپ كەتىپتى. قارا قايىستاي بولىپ كۇنگە قاقتالعان بايقۇسقا بازاردا اركىم قوجا ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قول ارباسىنىڭ جەتەك سابىنا سۇيەنىپ، از-كەم ايالداي بەرىپ ەدى، كەۋدەسىنە نان پىسكەن ساۋداگەردىڭ ءبىرى قۇيرىعىنان ءبىر تەۋىپ: «بىلاي ءجۇر»، – دەدى وعان. ءسويتتى دە، دىكەڭدەپ الدەنەنى بۇيىرا باستادى. ول، انە، مىقشىڭداپ ءدۇم كەۋدە ساۋداگەردىڭ تاۋارىن تاسۋعا كىرىستى. اباجاداي قول ارباعا تيەلگەن زاتتاردى ءاي، بار عوي، ات تارتا الماس. «اياق-اياق، – دەپ شىرىلدايدى ول، – قول-قول!». ءسىرا، بازاردا سابىلعان جۇرتتىڭ اياعىن باسىپ، قولىن قاعىپ كەتپەيىن دەگەنى شىعار. امال كەم، باسىپ كەتتى. كارىس جىگىتى ەكەن. «اياق-اياق» دەگەن ايقايدى الدە ەستىمەدى، الدە تۇسىنبەدى، ارباكەشتىڭ ارباسىنا جىلت قارا ءتۋفليىنىڭ باسىن سوعىپ العان ول مەنىڭ، مەنىڭ دەيمىن-اۋ، كەشەلى بەرى پايدا بولا كەتكەن مەنىڭ ەلەس-سىڭارىمنىڭ بەت-اۋىزىن قان جالاتتى. «يزۆينيتە، يا ۆينوۆات، نە بەيتە، پوجالىستا، نە بەيتە!» – دەپ قورعالاقتاعان سورلىنى ەشكىم اراشالاعان جوق. كارىستىڭ تاياعىنا جىعىلعان بەيشارانىڭ قول ارباسىنان بىرەر زات ءتۇسىپ قالىپ ەدى، ەندى ونى ساۋداگەر كەلىپ تۇيگىشتەدى.
ءتۇس الەتىندە ول مەنىڭ قويمامنىڭ كولەڭكەسىندە قارا نان تالماپ، قارا سۋ ءىشىپ وتىردى. شىرقاۋ كوكتەن شانشىلعان كۇننىڭ وتتى شاپاعى قارا بازاردى قۋىرىپ بارادى. مەن ەلەس-سىڭارىما سالقىن قويمانىڭ ىشىنە كىر دەپ ىمداداعام، ول باسىن شايقادى. سوسىن: «سەنىڭ كۇناڭا ورتاقتاسىپ، قارعىس ارقالاعىم كەلمەيدى»، – دەدى.
كەشكە، ايدىك كوشەنى بويلاي تىزىلگەن باعانالاردىڭ باسىنداعى شام جامىراي بەرە قالتارىس-بۇلتارىستان ءورىپ شىعاتىن «كوبەلەكتەرىمىزدى» تۇگەندەپ جۇرگەنىمىزدە، مەن ونى تاعى كوردىم. «جاننا» دەگەن جاناما ەسىمدى جەزوكشەنىڭ قاسىندا جىلاپ تۇر ەكەن. «جايدارى، – دەيدى ول جالىنىپ، – كەتتىك، قالماشى مۇندا. ءومىردىڭ قيىندىعىن جەڭەمىز، جانىم. كۇن كورىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ بۇدان دا باسقا جولى بار. قول ۇستاسىپ، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس ءبىر جاققا تارتىپ كەتەيىك. الىستان اتقان تاڭىمىزدىڭ نۇرىنا شومىلىپ، جانىمىز كۇنادان جۋىلىپ، تازارعاندا سان-سالاتاناتىمىزبەن قايتىپ ورالامىز الماتىعا».
جايدارى – جاننا جولباسار ەكەۋمىزدىڭ ەڭ ءوتىمدى – «تاۋارىمىز». بىراق، مەن قازىر جايدارىنىڭ ەلەس-سىڭارىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ەرە كەتۋىن قالاعام. ال ول ماعان قاراپ سايقالدانا كۇلدى: «داندي، بۇگىن مەنى قوينىڭا الشى، جانىم، قالاعانىڭدى قىلاسىڭ». كەنەت، ەلەس-سىڭارىمنىڭ قاسىنان باياعىدا ولگەن جىگىتتىڭ پايدا بولا كەتكەنى. كەڭ ماڭدايلى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، نۇر سيپاتتى ساباز ەكەن. «وۋ، – دەدى ول ەلەس-سىڭارىما، – مەن سەنى ىزدەپ الماتىعا كەلىپ ەدىم عوي. مەن ساعان الدەبىر ءناۋ ەتەكپەن ءساتسىز نەكە قۇرعانىمدى بايانداپ بەرمەك ەدىم. سونى سەنىڭ جازعانىڭدى قالاعام».
– جازا الار ەمەسپىن، – دەدى ەلەس-سىڭارىم مۇڭايىپ، – مەن وسى جازا المايتىن شىعارمىن...
– جۇلدىزىڭ جانىپ تۇر، – دەدى باقيلىق بولعان جىگىت ءتىرى ادامشا سامبىرلاي سويلەپ، – سەنىڭ باعىڭ دا، بايلىعىڭ دا – جازۋدا، جاز، جازا عوي، جارقىنىم. «بايلىق» دەسە باسى اينالىپ، قۇلاپ قالا جازدايتىن مەن بايقۇس ەلەس-سىڭارىمىنىڭ تالەيىنە بۇيىرعان جازۋشىلىقتى قىزعانىپ، سول ءتۇنى الا قاعازدى الدىما وڭگەردىم دە، تاڭدى كوزبەن اتىردىم. سوسىن، قولجازبامدى جولباساردان مۇقيات جاسىرىپ، توسەگىمە كەپ قۇلاعام.
ەرتەڭىندە قۇپيالاپ باستاعان قولجازبامنىڭ بەتىن اشىپ جازۋعا وتىردىم. سۇمدىق! توركوز داپتەردىڭ بەتىنە تۇنەۋ كۇنى تۇسىرگەن جازۋىم تۇگەل ءسۇرتىلىپ قالىپتى. ونىڭ ورنىندا: «ءدىناسىل، مەن سەنىڭ شىعارماشىلىققا ورالار كۇنىڭدى سارىلا كۇتكەن ەدىم»، – دەگەن جالقى سويلەمگە كوزىم ءسۇرىندى. مىنە، قىزىق، جالقى سويلەمدى تىزگەن ءارىپ تاڭبالارى مەنىڭ ءوز جازۋىم. مەن ادەتتە سويلەم ورتاسىندا كەلەتىن «د» ءارىپىنىڭ باسىن دومالاقتاپ، قۇيرىعىن توبەسىنە قايىرىپ، ايدارلاپ، ادەمى ەتىپ جازامىن. ءسوز جوق، مىناۋ – مەنىڭ جازۋىم، ءوزىمنىڭ قولتاڭبام. بىراق، مەن سۇتتەي ۇيىعان بەرەكەلى شاڭىراققا كەلىن بوپ تۇسكەن كەسىر قاتىن تۋرالى حيكاياتتىڭ كىرىسپەسىن باستاپ كەتكەن ەدىم عوي، بۇل قالاي بولعانى؟ از-كەم توسىلىپ وتىردىم دا، حيكاياتىمدى جالعاستىرۋعا كىرىسكەم. ءيا، جازۋ مەنەن الىستاپ كەتىپتى، وقيعانى بايانداۋ مەن سۋرەتتەۋگە كەلگەندە قالامىمنان توگىلىپ، توگىلىپ تۇسەتىن ءسوز بەن سويلەمنىڭ باسىن قۇراي الماي ۇزاق قينالدىم. جازۋداعى ءتىلىمدى قارا بازار جۇتاتىپ كەتسە كەرەك، ويلى، كوركەم سوزدەردىڭ كولەڭكەسىن دە تابا الماي تاۋسىلىپ، تاعى دا تاڭ اتىرىپ، توسەگىمە تالىقسىپ بارىپ جىعىلدىم. ايتسە دە، توركوز داپتەردىڭ ەكى بەتىنە تۇندە جىلانعا اينالىپ كەتەتىن ايەلدىڭ تۇتاس ءبىر اۋلەتتى ويرانداۋ ارەكەتىنە كىرىسكەنىن بايانداپ، سويلەمنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويعام.
قويماداعى قىزمەتىمدى قول كورمەي، كەشتىڭ باتۋىن تاعاتسىزدانا كۇتەتىن حالگە دۋشار بولعانىمدى ءبىر كۇنى ەلەس-سىڭارىما بىلدىرگەن ەدىم: ونىڭ جانارى جارق ەتە قالدى. سودان كەيىن ماعان بىلاي دەپ ەسكەرتتى:
– سەن ەندى جولباساردىڭ جانىنان كەت، ول ساعان الاڭسىز جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
ەرىنىڭ باسىن جۇتىپ، تۇتاس اۋلەتتى ويرانداماق بولعان جىلان – ايەلدىڭ كەسەلدى ءىسىن وربىتەرلىك شىم-شىتىرىق وقيعانى جانىمنان تۋدىرىپ جازعان قولجازبامنىڭ بەتىن اشقام: ماسقارا! جاڭا باستالعان حيكاياتىم تاعى دا جىم-جىلاس جوعالىپتى. جوعالعان جولداردىڭ ورنىنا: «ءدىناسىل، بەت الىسىڭ دۇرىس، توقتاما، تەز جاز! سەن سۇلۋ ءسوز ىزدەپ، سويلەمنەن اۋەن اۋلاپ قينالاسىڭ. ونىڭ ءجون. بىراق، بۇلاي جازۋ ماشىعى سەنىڭ مەنشىگىڭ ەمەس، ونى دا ويلا!» – دەپ تۇيىندەپپىن. بۇل نەعىلعانىم سوندا؟ مەن نە، ءوز جازعانىمدى ءوزىم ۇرلاپ، جوق قىلىپ، ءوزىمدى ءوزىم مازاق ەتىپ ءجۇرمىن بە؟ تۇسىنبەدىم.
... كەلەسى تۇندە كىرىسپەسىنەن ءوتىپ، ورتا تۇسىنا دەيىن قامتىلعانىمەن ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان «جىلان – ايەل» حيكاياتىنىڭ شارىقتاۋ شەگىن ادەيى قالدىرىدىم دا، تۇيىنىنە ءبىر-اق ءتۇستىم.
... جىلان – ايەل باۋىرىمەن جورعالاپ، الىپ شاھارعا كىردى.
حيكايات وسىلاي اياقتالعان. تاڭەرتەڭ اسىعىپ، قوبديشامدى اقتارسام، تور كوز داپتەرىم جوق، تۇبىندە ءبىر جاپىراق قاعاز جاتىر. قاعازعا بىلاي دەپ جازىپ قويىپپىن: «ءدىناسىل، سەن مەنەن حيكاياتىڭدى قىزعاندىڭ با؟ بۇنىن قاتە. الايدا، حيكايات وسى كۇيىندە دە جامان ەمەس. سەن جازۋدان قول ۇزبە. جازا ءتۇس».
«جىلان – ايەلدەن» كەيىن دە بىرنەشە حيكايات، اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردىم. بۇل كەزدە مەن جازبالارىمىنىڭ جوعالىپ كەتە بەرەتىنىنە دە، وزىمە ءوزىم حات جازىپ وتىرۋعا دا، ابدەن كونىپ بولعانمىن. ويتكەنى: شىعارما جازۋ تاعدىرىما تەلىنىپ، كۇندەلىكتى داعدىما ۇلاسقان ەدى. جازۋشىلىعىمدى جولباساردان جاسىرۋدى دا قويدىم. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى بۇرىنعى جاراستىقتىڭ ءىزى دە قالماي سۋىنىپ كەتكەنبىز. ءبىر كۇنى ول: «قاراڭدى باتىر!» دەپ بۇيىردى. كۇتكەنىم سول ەدى، جارتى كۇندە بوقشامدى جيناپ الىپ، ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىندا اشىلىپ جاتقان كەن ورىندارىنىڭ بىرىنە تايىپ تۇردىم. مەنى تەمىرجول ۆوكزالىنان توق، جاراۋ ەلەس-سىڭارىم شىعارىپ سالعان. بويى بيىك، ەڭسەلى، سۋ سابىنمەن جاقسىلاپ جۋعان قاپ-قارا، قايراتتى شاشى ماقپال قارا قۇلىننىڭ جالىنداي كۇلتەلەنىپ يىعىنا توگىلىپ تۇر. سوڭعى ۇلگىمەن بويىنا ساندەپ كيگەن كيىمى وزىنە قۇپ جاراسىپ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كوزىن اربايدى.
– مىنە، سەن مەنىڭ تۇتقىنىمنان بوساپ، وزىڭە ورالدىڭ، ءوزىڭدى قايتا تاپتىڭ. ال ەندى تولقۇجاتىڭدى قايتارماسام بولماس، – دەدى ول كۇلىپ، – جولىڭ اشىق! قولىڭا قايلا ۇستاپ جارىتپايتىنىڭدى بىلەمىن، شاماسى سەن كەن قازۋعا ەمەس، شىعارما جازۋعا اسىعىپ باراسىڭ-اۋ... – ال، مەن، – دەگەن سودان سوڭ بىلەگىندەگى التىن باۋلى ساعاتىنا ءۇڭىلىپ، – جوكەڭنىڭ قاسىندا قالامىن. جازۋدىڭ قۇدىرەتىمەن ورنىمىز اۋىسىپ كەتكەن ەلەس-سىڭارىمنان:
– شىنىڭدى ايتشى، مەنىڭ قولجازابالارىمدى ۇرلاعان سەن ەمەسسىڭ بە؟ – دەپ سۇرادىم. ول تىكسىنىپ باسىن شايقادى.
IX
كۋپەدە قولىما ەرقاباتقا جالا جاپقان «اعا» گازەتتىڭ تۇسە كەتكەنى. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە ۇكىمەت باسىشىسىنىڭ ايعىر العان ات تەرىسىندەي كولەمدى ماقالاسى جاريالانىپتى. الگى ماقالاسىندا ۇكىمەت باسشىسى كەزەكتى كىتابىن جازىپ بىتكەنىن، كىتاپتى جازۋ ۇستىندە تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا بويلاعانىن، سول تاريحتى كوركەمدەپ جازاتىن جازۋشى اعايىننىڭ وسى كۇنى ازايىپ، بۇل تاقىرىپتى جالعىز ءوزى قاۋزاپ جۇرگەنىن قىنجىلا بايانداپتى. مەنىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا جانىم اشىدى. سوسىن ىشىمنەن: قولجازبالارىم جوعالا بەرمەسە ەكەن دەپ تىلەدىم.
كەنشىلەر قالاسىندا بۇكىل ايماققا تارايتىن بەدەلدى جۋرنال بار ەكەن. جۋرنالعا قارا تابان، كۇس بىلەك جۇمىسشىلار قاۋىمىنىڭ ومىرىنەن كوركەم وچەرك ۇسىنعام: رەداكتور سياسىن كەپتىرمەي جاريالاپ جىبەردى. «اڭگىمە، حيكايات جازۋعا دا يكەمىڭ بار سياقتى، ونداي دۇنيەلەرىڭ بولسا، اكەل، سارجامباس قىلىپ جاتقىزىپ قويماسپىن»، – دەدى رەداكتور ارقامنان قاعىپ.
رەداكتور سوزىندە تۇرىپ مەنىڭ بۇرىن جوعالىپ كەتىپ، قايتا جازىلعان «جىلان – ايەل» تۋرالى حيكاياتىما سىنىق سويلەم ارالاستىرماي جۋرنالىنا باسقان. الايدا، پالەنىڭ ءبارى وسى حيكاياتتان باستالدى...
– قاراعىم، بۇنىڭ قالاي، – دەگەن رەداكتور مەنى كەڭسەسىنە شاقىرىپ الىپ، – «جىلان – ايەلىڭ» ۇرلىقى دۇنيە ەكەن عوي؟ «اعا» گازەت سولاي دەپ ايقاي شىعارىپ جاتىر. وتكەندەگى وچەركىڭ ءتاپ-ءتاۋىر شىعارما بولعان سوڭ سەنىپ قالىپ ەدىم، ماسقارا قىلدىڭ ءبىزدى. ءتۇپ نۇسقاداعى حيكايات ىقشام، جيناقى جازىلعان، سەن بولساڭ «جيەندىك» جاساعانىڭدى جاسىرىپ، وقيعانى ءبىراز سوزىپسىڭ، بىراق، شىعارمانىڭ التىن وزەگىنەن الىستاپ كەتە الماعانسىڭ. ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسەك، سەن اۆتوردىڭ تۋىندىسىن ۇرلاعانسىڭ دا، ونى وزىڭشە جازۋعا تالپىنعانسىڭ. الايدا، ۇرلىقتىڭ اتى – ۇرلىق. ۇرلىعىڭ جەكەلەگەن سويلەمدەردەن-اق كوزگە ۇرادى. بىلايىنشا، ەكەۋىڭنىڭ جازۋ ستيلدەرىڭ ۇقسايتىن سياقتى. «ۇقسايدى» دەگەنىم قاتە، سەن ۇقساۋعا تىرىسقانسىڭ. الدە تالانتتى جازۋشىعا ەلىكتەگەن ءتۇرىڭ بە بۇل؟..
الاڭسىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىمنەن جۋرنال رەداكتورى شۇعىل شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ الىپ ۇشىپ جەتكەم. كوڭىلىمدە: «التىن قالام» جۋرنالى قىزمەتكە الىپ قالار ما ەكەن؟» – دەگەن دامە بار ەدى. ويتكەنى تالانتتى رەداكتور، ونىڭ ءوزى دە كەمەلىنە كەلىپ، تولىسقان اقىن بولاتىن، بىردە ماعان قوڭىراۋ شالىپ: « جۋرنالعا سەن سەكىلدى ىشكى بۇراۋى مىقتى جىگىتتەر قاجەت»، – دەگەن-ءدى. مەنىڭ ىشكى بۇراۋىم اششى داۋىستى تەنوردىڭ ەڭ جوعارعى نوتانى ءۇزىپ الار شەگىنە كوتەرىلىپ كەتسە كەرەك:
جو-وق! – دەپ ايقاي سالدىم، – جوق، ۇرى مەن ەمەس، ول! ونىڭ كىم ەكەنىنىن بىلەم مەن! الايدا، ايقايىمنىڭ جۋرنال باسشىسىنا دارىماسىن سول ساتتە ءتۇسىندىم دە، ءبارىن باسىنان باستاپ بايان ەتكەم. ءسوزىمىنىڭ سوڭىنا جەتكەندە رەداكتور باسىن شايقادى:
– پسيحولوگيالىق شىعارمالاردا كەزدەسەتىن قيسىنعا سالا بەرمە، ءىنىم، ومىردە بۇلاي بولۋى نەعايبىل. سەن، سوندا قالاي، بىرەسە قارا بازاردا ساۋدا جاساپ، بىرەسە جازۋشى الەمىنە ەنىپ، ەكى بەينەدە، ەكىۇداي حال كەشكەنسىڭ بە؟ جوق، ومىردە بۇلاي بولۋى نەعايبىل، ءىنىم.
رەداكتور – ۇلاعات اعا، «وسىنىڭ ءوزى دەنى تۇزىك پە؟» دەگەندەي ماعان ۇڭىلە قاراپ، ءۇنسىز وتىردى دا، اقىرىندا بىلاي دەدى:
– ايتسە دە، كورەيىك، ۋاقىت بەرەمىن، وسىندا وتىرىپ جاز، اڭگىمە مە، حيكايات پا، قالاۋىڭ ءبىلسىن. سوسىن، ارينە، تۋى بيىك تۋىندى جازا الساڭ، تاعى دا جاريالايمىن.
مەن «كۇزگى باقتاعى ەكەۋ» دەگەن ەللەگيالىق اڭگىمەمدى جازىپ اياقتاعانشا، كۇندەلىكتى شىعاتىن «اعا» گازەت بەلگىسىز اۆتوردىڭ كەزەكتى ءبىر دۇنيەسىن باسىپ، سوڭىنا مىنانداي ءبىر ەسكەرتۋ بەرىپ ۇلگەردى:
«ءبىزدىڭ جازۋشىمىزدىڭ قولجازبالارى كەزىندە قولدى بولعان كورىنەدى. سول قولجازبالاردى «التىن قالام» جۋرنالىنا جابىسقان ءدىناسىل سۇڭعاتوۆ دەگەن بىرەۋ ءوز اتىنان جاريالاپ ءجۇر. ەگەر ول جازۋشىمىزدىڭ شىعارامالارىنا «جيەندىك» جاساپ، سىرتىنان مەنشىكتەۋدەن تيىلماسا، اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى زاڭعا سۇيەنىپ، ونىمەن زاڭ جۇزىندە سويلەسۋىمىز مۇمكىن. وقىرمان الدانىپ قالماس ءۇشىن جازۋشىمىزدىڭ سكانەرگە كوشىرىلگەن قولجازباسىن قوسا جاريالاپ وتىرمىز».
قولجازباسىنىڭ سوڭىنا «جورتارۇلى» دەپ قول قوياتىن بەلگىسىز اۆتوردىڭ اربيعان تۇيە وركەش جازۋىنا كوز جۇگىرتە كۇلدىم دە، اڭگىمەمدى اياقتادىم. عاشىقتاردىڭ قۇپيا سىرىن قوس قايىڭنىڭ تىلىندە سويلەگەن «كۇزگى باقتاعى ەكەۋدى» وقىعان ۇلاعات اعا مەنى باۋىرىنا باسىپ: «قۇتتىقتايمىن!، – دەدى، – «جىلان – ايەلدىڭ» دە، باسقاسىنىڭ دا اۆتورى سەن ەكەنسىڭ، ەندى كوزىم جەتتى».
X
«التىن قالامنان» اتاعىم دۇركىرەپ شىققان. بۇل كەزدە مەنىڭ اڭگىمەلەرىم مەن حيكاياتتارىمدى استاناداعى ادەبي گازەت-جۋرنالدار جارىسا جاريالاپ، قايسىبىرى الداعى نومىرلەرىنە تاپسىرىس بەرىپ قوياتىن. شىعارمالارىم ادەبي ورتادا جوعارى باعالانىپ، باراقات تاپقان كۇندەرىمە شۇكىرشىلىك ەتكەن مەن اسىپ-تاسۋدان بويىمدى اۋلاق سالىپ، قوڭىرقاي قالپىمنان اۋمادىم. ال «اعا» گازەتتەگى بەلگىسىز باسەكەلەسىم – «جورتارۇلىنىڭ» قازىر قايدا جورتىپ جۇرگەنىن دە بىلمەيمىن.
ءبىر كۇنى رەداكتسياعا مەنى ىزدەپ ەرقابات بايعىزۇلى كەلدى. جازۋشىنى جۇزبە-ءجۇز العاش كورۋىم: سىمباتتى كىسى ەكەن. جوتالى ماڭدايىنان اسىرىپ، جاۋىرىنىنا جايىپ تاستاعان شاشى ءسال سۇيىلا باستاعانىمەن، ءبىتىم بولمىسىنداعى بەكزاتتىعىن ايگىلەپ تۇر. بۇركىت قاباعىنا تىك تۇسكەن تاسپاداي سىڭار سىزىقتان جازۋشىنىڭ ويقاماۋلى بولمىسى بايقالادى.
– كۇنا مەن وتىرىكتىڭ دە ءومىر سۇرۋگە قاقىسى بار، – دەپ باستادى ەرەكەڭ ەكەۋارا اڭگىمەمىزدىڭ ءمانىسىن الىستان قايىرىپ، – ۇيات پەن كەشىرىم بار جەردە كۇناعا دا، وتىرىككە دە ورىن تابىلادى. سوسىن كۇنا مەن وتىرىك ءبىزدىڭ قالىپتى تىرلىگىمىزگە كوشەدى دە ۇمىتىلادى، كەشىرىلەدى.
مەنىڭ اپكەم ءبىر جىگىتكە ولەردەي عاشىق ەدى. جىگىت تە اپكەمدى سۇيەتىن. عاشىقتارعا سىرتتاي تىلەۋلەستىگىمىزدى ءبىلدىرىپ، ماحابباتتىڭ وتى مازدار تويدى كۇتتىك. ۇلكەندەر جاعى انە-مىنە بولاتىن قۇدالىقتىڭ قامىنا كىرىسكەن. بىراق، اياق استىنان جىگىت اينىعان با، الدە كولدەنەڭ ءبىر ازعىرىندى ارالاسقان با، ەكەۋىنىڭ جولى ايىرىلىپ تىندى. امال كەم، نەكە تۇنىنە دەيىن ءتان قۇمارلىعىنان جەڭىلگەن اپايىم جۇكتى بولىپ قالىپتى. سولاي، باۋىرىم... جولباسار دۇنيەگە كەلگەن...
ەستۋىڭ بار شىعار، قازاق جولدان تۋعان بالانى – «جولدىباي» دەيدى. جولدىبايلاردىڭ بىرەۋگە جيەن، بىرەۋگە بالا، بىرەۋگە باۋىر بولىپ ءسىڭىپ كەتەتىنى دە بار. قازاقتا تۇكپىرلەپ ءتۇبىن قۋساڭ قايسىبىر جاقسى اتانىڭ، «ەلىم» دەپ ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ سويى قىزدىڭ قۇرساعىنا بارىپ تابىلادى. سونوۋ باعزىدا، جوڭعارمەن بولعان جويقىن ۇرىستاردا اۋلەت قامىن ويلاعان كەمەڭگەر اجەلەر نەمەرە قىزدارىن ات بەلىنە قوندىرىپ، باتىرلار تىككەن قوسقا كىرگىزىپ جىبەرەدى ەكەن. جولبارىس جۇرەكتى جولدىبايلاردىڭ دەنى كۇندەي كۇركىرەگەن باتىرلاردىڭ بەلىنەن تۋعان دەيدى، القيسسا. بىراق سول جولدىبايلارمەن قاتار كوردەمشەلەر دە دۇنيەگە كەلىپ قالاتىن كورىنەدى. مەن ساعان كوردەمشەلەر جايىندا ايتپاقپىن.
جارىق جالعانعا كەلگەنى ءۇشىن كىناسىز دەسەك تە، ايەل مەن ەردىڭ كۇناسىن ارقالاپ تۋاتىن كوردەمشەلەر وسە كەلە اركىمنىڭ ورىنىنا تالاسىپ، اداسقاق تاعدىر كەشەدى ەكەن. ولاردىڭ بويىندا مەنى مەن ساعان بۇيىرعاننىڭ بارىنە قارسىلىق پەن قىزعانىش قابات ءومىر سۇرەدى. مازا تاپتىرمايدى. ورتەيدى. ول قانداي كوردەمشە دەسەڭ، ايتايىن، ول – ادەبيەتتەگى كوردەمشە. ادەبيەت دەيتىن الەمگە اياق باسقان كوردەمشەلەر تىم قاتىگەز، تىم قورقاۋ بولادى. ولاردىڭ قورقاۋلىعى سول – قالامگەر اتاۋلىنى جەك كورە تۇرىپ، قالامگەر بەينەسىندە ءومىر ءسۇرىپ، قالامگەر بەينەسىندە ولگەندى ارماندايدى. سوندىقتان دا ەشتەڭەدەن تايىنبايدى.
– مىنە، قارا، – دەپ ءسوزىن جالعادى جازۋشى ەزۋىنە شىلىم قىستىرىپ: – مىناۋ – سەنىڭ قولجازبالارىڭ. سەنىڭ قولجازبالارىڭدى جولباسار ۇرلاپ العان دا كۇندە سەن بولىپ ساعان حات جازىپ وتىرعان. و، ول دەگەن سۇمدىق كالليگرافيست. بىرەۋدىڭ قولىن اينىتپاي قويىپ، جازۋىن دا اۋدارماي تۇسىرەدى. ول سەنىڭ جازۋىڭدى مۇقيات زەرتتەپ بولعان سوڭ، قاي ءارىپتى قالاي جازاتىنىڭا دەيىن مەڭگەرگەن. ءسويتىپ، «د» ءارىپىنىڭ باسىن دومالاقتاپ، قۇيرىعىن جوعارى قايىرىپ، ايدارلاپ جازۋدى ۇيرەنگەن. ال «د»-نى بۇلاي ەتىپ اركىم-اق جازا السا كەرەك. ول سەنىڭ شىعارما جازۋىڭا قارسى بولعان جوق، جازۋىڭدى ىشتەي تىلەدى. بىلەسىڭ بە، سەن قۇلشىنا جازعان سايىن ول شەكسىز قۋانىپ ءجۇردى. «جاز، جازا ءتۇس»، – دەپ توركوز داپتەرگە حات قالدىرىپ قويۋدى دا ۇمىتقان جوق. ول ءسويتىپ سەنى قۇلدانۋدى، شىعارما جازۋعا قۇلشا جۇمساۋدى ويلاپ، جان تاپپادى. بىراق، جايشىلىقتا جازۋىڭدى جاقتىرمايتىن ادامسىپ جۇرەتىن. ول سەنىڭ قورىققانىڭدى، تىعىلىپ جازعانىڭدى قالادى. سەنى، ءتىپتى، جىندى قىلىپ، ەس-اقىلىڭنان اداستىرۋ ءۇشىن جاسىرىن حات جازىپ وتىردى. جازۋعا جان-تانىمەن بەرىلىپ كەتكەن كەيبىر قالامگەردى ادەبيەتتەگى كوردەمشەلەر ەسالاڭ ەتىپ پايدالاناتىن سۇمدىق باياعىدان بار. ەسى اۋىسقان جازۋشى كوردەمشەگە بويىنداعى بار ءنارىن قالاي سىعىپ بەرە سالعانىن بىلمەي ومىردەن وتەتىن. الايدا، سەن كۇيكى تىرلىكتەن كەتىپ، جازۋعا شىنداپ بەت قويعانىڭدا، ەلەس-سىڭارىڭنىڭ ەشكىم ەمەس، ءوزىڭ ەكەنىن بىلگەن كەزىڭدە ساعان: «قاراڭدى باتىر»، – دەپ بۇيىردى. ول ءسويتىپ سەنەن ۇرلاعان شىعارمالارىن گازەتتەرگە جاريالاپ كوردى، سەنى «ۇرلىقشى» دەپ قارالادى.
– اپىر-اۋ، – دەدىم مەن تاڭ قالىپ، – جولباسار سوزگە ۇستا بولعانىمەن جازۋعا جوق جان ەدى عوي؟ مەن ونىڭ قولىنا قالام الىپ، قارا تۇرتكەنىن كورمەپپىن.
– الماتىداعى گازەت، جۋرنالدارمەن بايلانىسىڭ بولمادى. ونى بىلەمىن. ال، جولباسار رەداكتسيالارعا ءجيى باس سۇعىپ تۇراتىن. بۇركەنشەك اتپەن پالەلى، جالالى ماقالالار جازاتىن. بىراق، جازعانىن ساعان ەش كورسەتكەن ەمەس.
جولباسار قازىر جاڭا جەمتىك ىزدەپ ءجۇر. مەنى دە ول كەزىندە جەمتىك قىلماق بولىپ، شىعارمالارىما «جيەندىك» جاساعان. ونىسىنان تۇك شىقپادى. ورتالىقتاعى ۇلكەن، باسالقى گازەتتىڭ بەتىندە ماعان جالا جاۋىپ، مەملەكەتكە قارسى ەتىپ تە كورسەتتى. ودان دا ەشتەڭە وندىرە المادى. مەن ءاۋباستان-اق، جولباساردىڭ كوردەمشە ەكەنىن سەزگەم. ويتكەنى، مەنىڭ بويىمداعى جازۋشىلىق قابىلەت وعان دا دارىعان ەدى. امال قانشا، كەم دارىعان ەكەن. ول سول كەمدىگىنىڭ ورنىن الگىندەي سۇمدىق، قيامپۇىرىس ارەكەتىمەن تولتىرماق بولىپ اۋرەلەنىپ ءجۇر.
– ايتپاقشى، – دەگەن بايعىزوۆ مەنىڭ كونە قولجازبامدى قولىما ۇستاتىپ تۇرىپ، – مەن بۇنى جولباساردىڭ قوبديشاسىنان تاۋىپ الدىم.
قولجازبامدى قولىما الىپ قاراعام: ءبىر كەزدە ۇشتى-كۇيلى جوعالتقان حيكاياتتارىمنىڭ سوڭىن الا جولباسار قالىڭ توركوز داپتەردىڭ بار بەتىن تولتىرىپ: «مەنىكى، مەنىكى، مەنىكى، مەنىكى ...» دەپ جازا بەرىپتى.
داۋرەن قۋات
25.05. – 02.06. 2019 جىل. ساعات: 06 00
Abai.kz
