ەلباسى بىلتىرعى جىلدىڭ اياعىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ القا ماجىلىسىندە ۆەدومستۆوعا بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعى ىشىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى تۇجىرىمداماسىنىڭ جاڭا رەداكتسياسىن ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ءۇشبۋ تۇجىرىمدامانىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا ساناعا سىڭگەن ەسكى ستەرەوتيپتەردەن ارىلىپ، وزىندىك مۇددەمىزگە ساي گەوساياسي تەرميندەردى سەزىمتالدىقپەن بايىپتاپ، جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن كۇن جەتكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 18 جىلدىق بەلەسىندە سىرتقى ساياساتقا قازاقتىڭ كوزىمەن، قازاقتىڭ دۇربىسىمەن قاراۋدىڭ ماڭىزى زور.

ەلباسى بىلتىرعى جىلدىڭ اياعىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ القا ماجىلىسىندە ۆەدومستۆوعا بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعى ىشىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى تۇجىرىمداماسىنىڭ جاڭا رەداكتسياسىن ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ءۇشبۋ تۇجىرىمدامانىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا ساناعا سىڭگەن ەسكى ستەرەوتيپتەردەن ارىلىپ، وزىندىك مۇددەمىزگە ساي گەوساياسي تەرميندەردى سەزىمتالدىقپەن بايىپتاپ، جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن كۇن جەتكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 18 جىلدىق بەلەسىندە سىرتقى ساياساتقا قازاقتىڭ كوزىمەن، قازاقتىڭ دۇربىسىمەن قاراۋدىڭ ماڭىزى زور.

تاياۋ شىعىس بىزگە شىعىس پا؟
الەمدىك ساياسي كارتادا سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقاندىقتان، سونشالىقتى تۇزەتۋدى نەمەسە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتپەيتىن گەوساياسي اتاۋلار مەن تەرميندەر بار ەكەنى ءمالىم. الايدا بۇل اتاۋلار كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جاتىر؟ كىمنىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمىنا ءدوپ كەلەدى؟ مۇرىندىق سالىنعان وگىزدەي ولاردىڭ تاڭعان اتاۋلارىن جانە تەرميندەرىن سول كۇيى قابىلداي بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ءبىر مەزەت بۇل ماسەلەگە قازاقتىڭ كوزىمەن نازار سالىپ كورسەك. الەمنىڭ «وتتى نۇكتەلەرىنىڭ» ءبىرى، باق بەتتەرىندە ەڭ كوپ ايتىلاتىن تاياۋ شىعىس ايماعى قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى تۇرعىسىنان شىعىس بولىپ ەسەپتەلە مە؟ بىزدىڭشە، تاياۋ شىعىستى جەرورتا تەڭىزى ايماعى دەپ قاراستىرىپ، وزىندىك ءبىر اتاۋ بەرۋ دۇرىس سياقتى. ايتپەسە بۇل ايماققا رەسەيدىڭ كوزىمەن قاراعان بولىپ شىعامىز. قالاي دەگەنمەن، بۇل ۇعىم گەوساياسي جاعىنان ساراپتالۋى كەرەك.

جاعراپيالىق اتاۋلاردىڭ ساياسي استارى بار
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قىتايدى «اسپاناستى ەلى» دەپ دارىپتەپ جاتامىز. حانزۋ جۇرتى وزدەرىن جۇڭعو، ياعني «ورتالىق مەملەكەتپىز» دەپ اتاپ، وزگە الەم ەلدەرىن «ۆارۆارلار» دەپ سانايدى. سوندا ءبىز نەمەنەسىنە جەتىسىپ، كىمنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، «اسپاناستى ەلى» دەپ اسقاقتاتىپ ءجۇرمىز؟ اسپان استىندا قازاقستان دەگەن ەل جوق پا ەدى؟ تۇركى جازبالارىندا «جوعارىدا اسپان، تومەندە قارا جەر جاراتىلعاندا، ورتاسىندا تۇركى بالاسى جاراتىلدىق» دەپ جازىلعان ورتا عاسىرلاردا تۇركى بابالارىمىز بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ قىتايدى «اسپاناستى ەلى» دەپ جامىرايتىنىن ءبىلىپ پە ەدى؟ الگى الاقانداي عانا سولتۇستىك يرلانديا، شوتلانديا، ۋەلستى بىرىكتىرىپ وتىرعان انگليانى ۇلىبريتانيا دەپ اتاماي-اق، جاي بريتانيا دەي سالساق قايتەدى؟ اركىم ءوزىن ءوستىپ دارىپتەسىن، ال بىزگە نە جورىق؟

عىلىمي تۇرعىدان ابدەن قالىپتاسىپ، ساناعا سىڭگەن جاعراپيالىق اتاۋلاردىڭ استارىندا بالەندەي ەشتەڭە جوق سياقتى. الايدا مۇنىڭ وزىندىك ويلاۋ جۇيەمىزگە، وزىندىك ۇستانىمىمىزعا كەرى اسەرى بولماي قويمايدى. ەڭ ءارىسى قازاقشا ويلاۋدان، قازاقتىڭ كوزىمەن قاراۋدان ماقۇرىم قالامىز. سىرتقى ساياساتقا، گەوساياسي اتاۋلارعا قازاقتىڭ دۇربىسىمەن قاراپ،  ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان بەزبەندەۋ قاجەتتىگىن ساياساتتانۋشى ماماندار دا قۋاتتادى. سوندىقتان ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالعاندى قۇپ كوردىك.

وي-تۇجىرىم
ساراپشىلاردىڭ ويى ساياسي اتاۋلاردىڭ جاعراپيالىق قانا ەمەس، گەوساياسي-يدەولوگيالىق ءمان-ماڭىزىنىڭ زور ەكەندىگىن مويىندايدى. «ەۋروپاعا جول» باعدارلاماسىن باعدار ەتكەن، ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋ قامىنا كىرىسكەن قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەدە يدەولوگيالىق كەلبەتىمىز بەن مىنەزىمىز بولۋ قاجەتتىگىن ماماندار دا ءبىراۋىزدان قولدادى. جوعارىدا اتالعان جايلار سىرتقى ساياساتتىڭ تۇجىرىمداماسىندا ەسكەرىلسە دەگەن تىلەگىمىز بار.
ساراپشىلار نە دەيدى؟

سايپوللا ساپانوۆ، ساياساتتانۋشى:

- بۇل - وتە ورىندى كوتەرىلگەن ماسەلە. كەيبىر جاعراپيالىق اتاۋلاردى قازاقتىڭ كوزىمەن جۇيەلەۋدىڭ وزەكتىلىگى زور. مىسالى، كەيبىر ماماندار «قازاقستان جانە ورتالىق ازيا» دەپ اتاپ، كەشەگى كەڭەستىك تۇجىرىمداماعا قايتا ورالعىسى كەلەدى. قازاقستاندى ءوز الدىنا جەكەلەي ءبولىپ قاراۋدىڭ ۇتىمدى جاقتارى بولۋى مۇمكىن. الايدا قازاقستاندى ايماقتان وقشاۋلاپ قاراستىرۋدا بىرەۋلەردىڭ، اسىرەسە، رەسەيدىڭ ساياسي مۇددەسى بار سياقتى. ماسەلەن، «قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن كەلىسە الماي، رەسەيمەن ءتىل تابىسىپ كەتۋىنە بولادى» دەگەن ۇعىمدى سىڭىرۋگە تاپتىرماس ءتاسىل. اقش-تىڭ «ۇلكەن ورتالىق ازيا» دەگەن تۇجىرىمداماسى بويىنشا، بۇعان اۋعانستان، پاكىستاننىڭ ءبىر بولىگى، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعى ەنىپ كەتەدى. ەرتەڭ اقش اۋعانستاندى تاستاپ كەتسە، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ايماقتاعى ەلدەرگە جۇكتەپ قويادى. سوندىقتان بۇل جەردە تەرمينولوگيالىق ماسەلە عانا ەمەس، گەوساياسي-يدەولوگيالىق ويىندار ءجۇرىپ جاتىر.

مۇحيت اسانباەۆ، قازاقستان گۋمانيتارلىق-ساياسي كونيۋنكتۋرا ورتالىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:

- باياعىدان قالىپتاسقان گەوساياسي ۇعىمداردى قازاقستاننىڭ تۇرعىسىنان تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قيىن. مەنىڭشە، جاعراپيالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋدىڭ بالەندەي قاجەتى دە جوق. ءبىز ونى قايتا قاراستىراتىنداي دارەجەدە ەمەسپىز عوي. بۇل «ءوزىڭ كىم؟ ءسوزىڭ كىم؟» دەگەن اڭگىمە بولار ەدى. كەيبىر مەملەكەتتەردى، قالالاردىڭ اتاۋىن نەگە اتا-بابالارىمىزدىڭ ءدال تاۋىپ قويعان اتاۋىمەن اتاماسقا؟ مىسالى، گەرمانيانى نەگە قازاقشا المانيا دەمەيمىز؟ المانيا گەرمانيانىڭ اللەمان دەگەن تايپاسىنىڭ اتاۋىنان شىققان. سول سياقتى يەرۋساليمدى قۇدىس، سيريانى شام دەپ قازاق اتامىز باياعىدان اتاعان. پارسىلار وزدەرىن يران ەلىمىز دەپ اسپەتتەيدى. «يران» دەگەن ءسوزى، نەگىزىنەن، «اريلەردىڭ ەلى» دەگەن سوزدەن شىققان. بۇل - داۋلى ماسەلە. ولار - پارسى جۇرتى، سوندىقتان پارسى ەلى دەپ اتاۋ كەرەك. ۇندىستانعا دەيىن بارعان اريلەر - كوزى كوك، سارى شاشتى ەجەلگى كوشپەلى تايپالار، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. ولاردىڭ مەكەن ەتكەن ارەالى ورمان-توعاي، تاۋلى-تاستى جەرلەردەن بىتەتىن. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا مىنەز، وزىندىك ۇستانىم كەرەك. وداقتاس ەل بەلورۋسسيانىڭ ءوزى رەسەيمەن شەكىسىپ قالادى. ءبىر ەلدىڭ مۇددەسى وزگە ەلدىڭ مۇددەسىمەن ۇنەمى سايكەسە بەرمەيدى عوي. وزبەك سەكىلدى نەگە قىر كورسەتىپ قويمايمىز؟ مەنى سىرتقى ساياساتتاعى وسىنداي جالپاقشەشەيلىگىمىز، سىلبىرلىعىمىز قىنجىلتادى.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:

- رەسەيدىڭ تۇرعىسىنداعى تاياۋ شىعىستى اعىلشىندار Middle East دەپ اتايدى، ياعني «ورتا شىعىس» دەگەن ءسوز، ولار ءۇشىن سولاي. بىراق كەيدە ولاردا تاياۋ شىعىس دەپ تە قولدانىلىپ ءجۇر. ولاردا وراسان ۇلكەن تىنىق مۇحيتتى بىرنەشە بولىككە ءبولىپ قاراستىرادى. بريتانيا مەن فرانتسيا اراسىن ءبولىپ تۇرعان بۇعازدى ولار اعىلشىن كانالى دەسە، فرانتسۋزدار لا-مانش دەپ اتايدى. رەسەي ءوزىنىڭ گەوساياسي ورنىن ەۋرازيالىق ەلمىز دەپ اتاۋعا تىرىسادى. گەوساياسي اتاۋلاردىڭ استارىندا ەۋروتسەنتريزم، اتلانتيزم جانە رۋسيفيزم كوزقاراس ءداستۇرى قالىپتاسقان. بۇل جەردە كىمنىڭ ءسوزى وتەدى، سولاي اتالادى. ءبىز ولاردىڭ ءبىرىنىڭ جەتەگىندە كەتپەي، بارىنەن دە حاباردار بولىپ، ەسەپكە الۋىمىز كەرەك. ال قازاقشا ءتول اتاۋلاردى باسقالارعا تاڭا المايمىز. قازاقستان ەقىۇ-عا توراعالىق كەزىندە ەۋروپالىق ەمەس، ەۋرازيالىق كوزقاراستاردى، قۇندىلىقتاردى، داستۇرلەردى اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان الەمگە قازاقى كوزبەن قاراۋدىڭ گەوساياسي ماڭىزى زور.

قۇباش ساعيدوللاۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى  18 ماۋسىم 2009 جىل