(نەمەسە ابىشەۆتىڭ قىزمەتكە قايتا ورالۋى)

ءبىز قر اشم سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، التى ايدان بەرى تەرگەۋ يزولياتورىندا وتىرعان يسلام ابىشەۆكە ادۆوكاتى ابزال قۇسپان ارقىلى مىناداي ساۋالدار جولداعان ەدىك:

...كوميتەت توراعاسى قىزمەتىندە نەبارى ءبىر جارىم جىل قىزمەت ەتىپ، مەملەكەتتىڭ 300 ملرد تەڭگەسىن جەمقورلاردان ساقتاپ قالعانىڭىز ءۇشىن قىزمەتتەن شەتتەتىلدىڭىز. وكىندىڭىز بە؟ ودان كەيىن «باتسۋ» كومپانياسىندا ينجەنەر بولىپسىز. بۇل ءسىزدىڭ جەكە بيزنەسىڭىز بە؟ ەلباسىعا نە دەپ حات جازدىڭىز؟ ول كىسىنىڭ جاۋابى قانداي بولدى؟ سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنە قىزمەتكە قايتا ورالۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ سونداي جەمقورلىق جايلاعان، بىلىعى كوپ مەكەمە ەكەنىن بىلە تۇرا، ول قىزمەتكە ەكىنشى رەت نەگە باردىڭىز، باس تارتۋىڭىزعا بولمادى ما؟ بالكىم، ءوزىڭىز باستاپ، اياقتاۋىڭىزعا مۇمكىندىك بەرمەگەن باعدارلامالاردى سوڭىنا دەيىن جەتكىزەمىن دەپ ۇمىتتەنگەن شىعارسىز؟ جالپى، سۋ سالاسى – حالىق قىر-سىرىن كوپ بىلە بەرمەيتىن، ءبىز تۇسىنبەيتىن، جۇمباعى كوپ سالا بولعاندىقتان وسى سالانىڭ جۇمىستارىن، مۇنداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرۋىڭىزدى وتىنەمىن...

– توراعالىق قىزمەتتەن كەتكەنىمە وكىنگەن جوقپىن. الدىڭعى سۇحباتتا ايتقانىمداي، ءبىراز تىنىعىپ، وزىمە، دەنساۋلىعىما، وتباسىما كوبىرەك كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك تۋدى. قىزىم باسقاراتىن وتباسىلىق بيزنەسىمىز «باتسۋ» كومپانياسىندا ينجەنەرلىك قىزمەتتى موينىما الدىم. بۇل كومپانيا سوناۋ 1996 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى، تابىسى دا اركەز اشىق دەكلاراتسيالانادى. 2013 جىل مەنىڭ قىزمەتتەن كەتكەنىم بولماسا، جەكە باسىم ءۇشىن، وتباسىم ءۇشىن ءتيىمدى، مامىراجاي ۋاقىت بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، سۋ سالاسىنداعى ءوزىڭ ىرگەتاسىن قالاعان وراسان زور ەڭبەكتىڭ زايا كەتە باستاعانىن كورۋ، ەستۋ وتە وكىنىشتى ەدى. ولاي دەيتىن سەبەبىم، ءبىز قىسقارتقان، بىراق اياقتاپ ۇلگەرمەگەن نىسانداردىڭ قارجىلارىن قايتىپ ورنىنا كەلتىرە باستادى. قارجىنى وتە ماڭىزدى نىساندارعا الىپ، جەكە ادامدارعا پايدالى بولاتىن جوبالارعا جۇمسالا باستادى.

وسى جاعدايلار تاعى دا مەنىڭ تىنىشىمدى الدى. قاتتى ويلانۋعا تۋرا كەلدى. ناتيجەسىندە ەلباسىعا حات جازىپ، بارلىق جايدى بايانداۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىم. ارينە، بۇل شەشىمىمە وزىمە جاقىن ادامدار قارسى بولدى. «ونسىز دا تەكسەرىپ جاتىر، وزىڭىزگە زيانى تيەدى» دەگەن ويلار ايتىلدى.

ءبىر كۇنى جۇبايىم: «ەگەر قايتادان ءوز قىزمەتىڭە بارا قالساڭ، قالاي جۇمىس ىستەر ەدىڭ؟ جۇرتتىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، ەشنارسەنى قىسقارتپاي-اق، كەرەكتى ادامدارمەن ءبولىسىپ، تىنىش قانا جۇمىس ىستەيسىڭ بە؟ الدە، تاعى دا باياعى قىسقارتۋىڭا باسىپ، ولاردىڭ توناۋشىلىعىنا قارسى جۇمىس ىستەيسىڭ بە؟» دەگەن سۇراق قويدى.

مەن ەش ويلانباستان بىلاي دەپ جاۋاپ بەردىم:

– بىرىنشىدەن، اتقارعان جۇمىسىما ەشقانداي وكىنبەيمىن. ەكىنشىدەن، قايتا بارا قالسام، ويلانباي ءدال بۇرىنعىداي جالعاستىرار ەدىم!.. – دەدىم.

جۇبايىم: «ەندەشە، سەنىڭ قايتادان بارماعانىڭ دۇرىس شىعار. سەبەبى، حالىقتان بۇرىن سەن بىزگە، وتباسىڭا، بالا-شاعاڭا، اعايىن-تۋىستارىڭا كەرەكسىڭ»، – دەدى. ارينە، مەن بۇعان كەلىستىم، سوندىقتان ەلباسىعا حات جازۋ دەگەن ويدان باس تارتتىم.

وسى وقيعادان كەيىن ءبىر اي ۋاقىت وتكەندە جوعارىدا ايتىلعان جۇمىستاعى اۋىتقۋشىلىقتار كوبەيە ءتۇستى.

ارينە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءبىز قالپىنا كەلتىرگەن نىسانداردى شۇقىلاپ تەكسەرىپ جاتقاندارى كوڭىلگە قاياۋ ءتۇسىردى. بىراق ەشقانداي الاڭداۋشىلىق، قورقىنىش تۋدىرا قويعان جوق. سەبەبى جۇمىستىڭ بارلىعى ساپالى، تياناقتى، ۋاقتىلى اتقارىلعاندىعىنا سەنىمىم مول بولدى. ونىڭ ۇستىنە كەز-كەلگەن نىساننان ۇنەمدەلگەن قارجى جەتكىلىكتى بولاتىن.

كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىنى – سونشاما قارجىنىڭ ۇنەمدەلگەنى، كوپتەن بەرى جۇمىس ىستەمەي تۇرعان، ال كەيبىرەۋلەرى ارەڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعان نىساندار جاڭارتىلىپ، تولىق كولەمدە جۇمىس ىستەپ، جۇزدەگەن مىڭ ادامعا قىزمەت ەتىپ تۇرعانى ەشكىمدى دە قىزىقتىرماعانى ەدى.

بارلىق تريبۋنالاردا، باق بەتتەرىندە «حالىق ءۇشىن!» دەپ ۇرانداتاتىن كوپتەگەن باسشىلار، دەپۋتاتتار، پارتيالار جۇزدەگەن مىڭ حالىقتىڭ كوپ جىلداردان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان پروبلەمالارىنىڭ شەشىلگەندىگى، ولاردىڭ ءومىرىنىڭ ءسال دە بولسا جاقسارعاندىعى تۋرالى جاق اشپاعاندىعى دا ويلاندىردى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى جەرگىلىكتى جەردەگى حالىقپەن كەزدەسكەندە وسى ماسەلەلەردى وزدەرى شەشكەندەي ەتىپ كورسەتۋلەرى ەرىكسىز كۇلكى ءۇيىردى. ارينە قارپايىم حالىق وزدەرىنىڭ ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلگەندىگىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى.

اسىرەسە ءبىر جاعداي ەسىمدە قالدى. مەن 2012 جىلى ناۋرىزدىڭ اياق جاعىندا قىزىلوردا وبلىسىنا ىسساپارمەن باردىم. اۋدان باسشىلارىمەن، شارۋالارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدىك. كوكتەمگى تاسقىن سۋ ماسەلەسىن تالقىلادىق. شارۋالار ۇلكەن ماسەلە كوتەردى.

ول ماسەلەگە تەرەڭىرەك توقتالىپ كەتەيىن.

كەڭەس كەزىندە قىزىلوردا وبلىسىندا 210 مىڭ گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەر بار ەدى. وداق ىدىراعاننان كەيىن، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە ونىڭ 50 مىڭ گەكتاردان استامى ىستەن شىعىپ،160 مىڭ گەكتارعا جۋىعى بۇگىنگى تاڭدا پايدالانىلادى. وسى جەردىڭ 40 مىڭ گەكتارعا جۋىعى جاڭاقورعان، شيەلى اۋداندارىندا ورنالاسقان.

بۇل جەرلەرگە باراتىن كانالدار سىرداريا وزەنىنەن سۋ الادى. كانالدارعا سۋ شىعاتىن جەرلەردە وزەندە توسپالار جوق، سوندىقتان كانالعا سۋ شىعارۋ ءۇشىن وزەندە كوپ مولشەردە سۋ بولۋ كەرەك، تەك سوندا عانا سۋدىڭ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، كانالدارعا سۋ شىعۋ مۇمكىنشىلىگى تۋادى.

سوندا 40 مىڭ گەكتار جەرگە 50-60 م3/ سەك سۋ الۋ ءۇشىن وزەننەن 600-700 م3/ سەك سۋ اعىزۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل 500 م3/ سەك ارتىق سۋ اعىزۋ دەگەن ءسوز. مۇنداي ىسىراپشىلدىقتىڭ ارقاسىندا شاردارا سۋ قويماسىندا كۇز-قىس-كوكتەم كەزدەرىندە جيناقتالعان سۋ تامىز ايىنىڭ باسىنا جەتەر-جەتپەس تاۋسىلىپ، شارۋالارعا ناعىز سۋ كەرەك بولاتىن كەز – تامىز ايىندا سۋدىڭ جەتپەۋىنە اكەلىپ سوعادى. ءوز كەزىندە سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ءونىمنىڭ تومەندەۋىنە، ونىڭ ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوعادى. مۇنىڭ

بارلىعىنىڭ قورىتىندىسى شارۋالاردىڭ جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوعادى.

سوۆەت وداعىنىڭ كەزىندە جەتىسپەيتىن سۋدى قىرعىزستاننان، تاجىكستاننان الۋعا مۇمكىنشىلىك بولدى. بىراق قۋاڭشىلىق جىلدارى ءبارىبىر سۋ جەتپەي جاتاتىن. وداق ىدىراعاننان كەيىن بۇل جىل سايىن قايتالاناتىن پروبلەماعا اينالدى.

مىنە، قىزىلوردالىق شارۋالار وسى ماسەلەنى شەشۋدى سۇراعان بولاتىن. مۇنى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار ەدى.

1. قىرعىزستاننان، تاجىكستاننان سۋ الۋ. بۇل ساياسي ماسەلە تەك مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە عانا شەشىلۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە قۋاڭشىلىق بولعان جىلدارى ەشنارسە كومەكتەسە المايدى.

2. سىرداريا وزەنىنە توسپا سالۋ.

ەگەر وزەنگە توسپا سالساق، وندا كەرەكتى 50-60 م3/ سەك سۋ الۋ ءۇشىن شاردارادان بار بولعانى 150-170 م3/ سەك سۋ اعىزساق جەتكىلىكتى، ءسويتىپ سۋدى ۇنەمدەي وتىرىپ، قولدا بار سۋدى تامىز ايىندا تولىعىمەن پايدالانۋعا بولار ەدى.

ارينە ەكىنشى جول ءتيىمدى. سوندىقتان مەن شارۋالارعا بۇل ماسەلەنى زەرتتەپ، جاۋاپ بەرەتىنىمدى ايتتىم.

تەرەڭ زەرتتەپ قاراساق، سىرداريا سياقتى ورتا ازياداعى ءتورت مەملەكەت ارقىلى وتەتىن الىپ وزەنگە توسپا سالۋ وتە اۋقىمدى، ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.

ساياسي تۇرعىدان قيىنشىلىعى مىنادا: سىرداريا – ترانسشەكارالىق وزەن بولعاندىقتان بۇل وزەننىڭ بويىنا سالىناتىن كەز-كەلگەن قۇرىلىس سول وزەننىڭ بويىندا ورنالاسقان ەلدەردەن ساراپتامادان ءوتىپ، ولاردىڭ كەلىسىمدەرىن العاننان كەيىن عانا سالىنۋعا ءتيىس. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتايىن، كەيبىر وسىنداي كەلىسىمدەر رررسسام باعدارلاماسى ارقىلى (رەگۋليروۆانيە رۋسلا رەكا سىرداريا ي سەۆەرنوگو ارالسكوگو موريا) 12 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلەدى، بىراق ءالى شەشىم جوق.

ەكونوميكالىق، قارجىلىق تۇرعىدان قيىنشىلىعى – سىرداريا سياقتى الىپ وزەنگە توسپانى كلاسسيكالىق ادىسپەن سالاتىن بولساق، كەمىندە 14-15 ملرد تەڭگە بولادى ەكەن. سۋدى ۇنەمدەۋ ءۇشىن ەكى كانالدىڭ تۇسىنان ەكى توسپا سالۋ كەرەك، سەبەبى كانالداردىڭ اراسى وزەن بويىمەن العاندا 50 كيلومەتردەن استام.

سوندا ەكى توسپا سالۋ ءۇشىن 30 ملرد-قا جۋىق قارجى كەرەك. بۇل قارجى دا وڭاي شەشىلە سالاتىن شارۋا ەمەس. وسى ماسەلەلەردى سارالاي كەلە، ەكەۋىنىڭ دە شەشىمىن تاپتىق. حالىقارالىق ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلگەندىگى جونىندە ۋاقتى كەلگەندە ايتارمىز...

قۇرلىسقا كەلەتىن بولساق، كلاسسيكالىق ادىسپەن ەمەس، ونىڭ جاڭا يننوۆاتسيالىق جولىن تاپتىق. ول ءادىستى قىتايدا 2006-2008 جىلداردان پايدالانا باستاعان ەكەن. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: وزەننىڭ استىنا بەتوننان مىقتى فۋندامەنت قۇيىلادى. وعان پوليمەرلىك (وتە ۇلكەن شلانگى سەكىلدى) توسپا بەكىتىلەدى. پوليمەرلىك توسپاعا ناسوسپەن سۋ ايداپ تولتىرعان كەزدە ول 3-4 مەترگە دەيىن كوتەرىلىپ وزەنگە توعان بولادى. توعان كەرەك ەمەس كەزىندە ىشىندەگى سۋدى اعىزىپ جىبەرسە، وزەننىڭ تابانىندا جاتا بەرەدى، سۋدىڭ وتۋىنە كەدەرگى بولمايدى. ياعني، پوليمەرلىك توسپاعا سۋ تولتىرۋ ارقىلى وزەندەگى

سۋدىڭ دەڭگەيىن كەرەكتى مولشەرگە دەيىن كوتەرۋ مۇمكىنشىلىگى تۋادى، ءسويتىپ كانالعا قاجەتتى سۋ الىنىپ، ارتىق سۋ توسپادان اسىپ وزەنمەن اعا بەرەدى.

ماماندارمەن اقىلداسا كەلە، وسى ءتاسىلدى پايدالانۋدى ءجون كوردىك. ەڭ باستىسى، بۇل ءتاسىلدى ۇسىنعان، ونىڭ جوباسىن جاساعان «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ قىزىلوردا فيليالىنىڭ باس ينجەنەرى مينۋار دەگەن ازامات ەدى (فاميلياسىن ۇمىتىپ قالدىم). بۇل جوبانىڭ ەڭ قيىندىعى – تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە بۇرىن-سوڭدى ەشكىم پايدالانباعان ءتاسىل. مۇنداي شەشىمگە كەلۋ وڭاي بولمادى.

وسى جوباعا باتىل كىرىسىپ، جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتى 2012 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن دايىنداپ، كۇزدە كىرىسىپ كەتتىك. ءسويتىپ، 2013 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ اياعىندا بىتىردىك. توسپاعا بار بولعانى 800 ملن. تەڭگە قارجى جۇمسادىق. ياعني، كلاسسيكالىق ادىستەن 20 ەسە ارزان دەگەن ءسوز.

ارينە، بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى وڭاي بولعان جوق. ەگەر ول دۇرىس بولماي شىقسا، بارلىق جاۋاپكەرشىلىك مەنىڭ موينىما ارتىلىپ، تۇرمەنىڭ تۇبىندە شىرۋگە تولىق سەبەپ بولار ەدى. وندا مەن «جازىقسىزبىن» دەپ ايتۋعا اۋزىم دا بارماس ەدى. قاراماعىمداعى ادامدارعا زيانىم تيمەسىن دەپ، بارلىق قۇجاتتارعا ءوزىم قول قويدىم.

جوبا ويداعىداي شىقتى، ماقساتقا قول جەتكىزدىك. بۇل ءبىرىنشى جوبا بولعاندىقتان بىرەن-ساران كەمشىلىكتەر بولدى، ارينە، بىراق ونىڭ بارلىعى دەر كەزىندە قالپىنا كەلتىرىلىپ وتىردى.

ال سول 2013 جىلى سونى اشۋعا قاتىسىپ، لەنتاسىن قيعان كەزدە، ارينە، مەنىڭ اتىم دا، زاتىم دا اتالعان جوق. وندا شاقىرىلعان دا جوقپىن. ءتىپتى، مەنىڭ ەشقانداي قاتىسىم دا جوق سياقتى بولدى. سەبەبى ول كەزدە مەن قىزمەتتە جوق بولاتىنمىن. ال 2015 جىلى شيەلى اۋدانىندا ەكىنشى توسپانى سالعاندا، ارينە، مەن بولدىم، وتە جاقسى سوزدەر ەستىدىم، سەبەبى وندا قىزمەتتە ەدىم.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: باعالاناتىن، قۇرمەتتەلەتىن – ادامنىڭ ەڭبەگى ەمەس، ونىڭ لاۋازىمى ەكەن. قوعامدى جايلاپ العان وسىنداي پسيحولوگياعا قارنىم اشادى، كوپ جاستار ءوز ءىسىنىڭ تەرەڭ، بىلىكتى مامانى بولۋعا ەمەس، تەك لاۋازىمعا ۇمتىلاتىنى قىنجىلتادى.

بۇل ماسەلەگە ۇزاعىراق توقتالعانىم – سۋدى ۇنەمدەۋدىڭ وسىنداي ءتيىمدى جولدارىن پايدالانىپ، دۇنيەجۇزىندەگى وزىق تەحنولوگيالارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ مەملەكەت ءۇشىن پايداسى زور بولعاندىعىن ايتقىم كەلدى. ۇلكەن وزەندەردىڭ سۋىن رەتتەۋ جوعارى دەڭگەيدەگى ينجەنەرلىك بىلىكتى تالاپ ەتەدى. ونداي جوعارى دەڭگەيدەگى بىلىكتى مامانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جاسى ۇلعايىپ قالدى. وكىنىشكە وراي، تالانتتى جاستار بۇل سالاعا كەلە بەرمەيدى، سەبەبى جالاقىسى تومەن. تومەن بولاتىن سەبەبى، سۋشىلاردىڭ جالاقىسى جوعارى بولسا، ول تىكەلەي اۋىلداعى شارۋاعا اسەر ەتەدى. ياعني، ونسىز دا ارەڭ كۇنىن كورىپ وتىرعان شارۋاعا ول اۋىر تيەدى. جاستار كوبىندە گاز-مۇناي، بانك سالاسىنا كەتىپ جاتادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، توسپالار ىلە، ەرتىس وزەندەرىنە دە سالىنۋى كەرەك. سوندا 5-6 ملرد/م3 سۋدى ۇنەمدەۋگە بولادى. ۇنەمدەلگەن سۋ دەگەن ءسوز – قوسىمشا 1 ملن گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەر دەگەن ءسوز.

جالپى قازاقستاندا 1991 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 2,384 ملن. گەكتار سۋارمالى جەر بار ەدى، ال 2012 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 1,4 ملن. گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەردى جوعالتتىق.

بۇل وي تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرەيىن.

ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا 18 ملن. گەكتارعا جۋىق بوگارلىق جەرلەرگە (سۋارىلمايتىن جەر) ەگىن ەگىلەدى. نەگىزىنەن ەگىلەتىن داقىلدار بيداي، ارپا، مايلى داقىلدار، مال ازىعى بولاتىن داقىلدار. ىشىندەگى ەڭ پايدالىسى – بيداي.

ەسەپ وڭاي بولۋ ءۇشىن، بارلىق جەرگە بيداي ءوسىرىلدى دەپ ەسەپتەپ، ودان جوعارى ءونىم الدىق دەپ ساناساق، 30 ملن. توننا كولەمىندە بولادى ەكەن.

ونىڭ ورتاشا باعاسى، شامامەن، تونناسىنا 50 مىڭ تەڭگە بولسىن دەلىك. سوندا بارلىق 18 ملن. گەكتار جەردەن الىناتىن ءونىمنىڭ جالپى قارجىسى تومەندەگىدەي بولادى ەكەن:

30 ملن. ت ح 50 مىڭ تگ = 1,5 ترلن تەڭگە.

ال سۋارمالى جەردە ەگىلەتىن داقىلداردىڭ 1 گەكتارىنان تۇسەتىن ورتاشا قارجى 1,5 ملن تەڭگەدەن كەم ەمەس.

تاعى دا مىسال كەلتىرەيىن:

كارتوپ 1 گەكتاردان 30 ت ح 70 = 2,1 ملن. تگ

باقشا 1 گەكتاردان 35 ت ح 50 = 1,75 ملن. تگ

كوكونىس 1 گەكتاردان 50 ت ح 60 = 3,0 ملن. تگ

باۋ 1 گەكتاردان 30 ت ح 200 = 6,0 ملن. تگ

مال ازىعى، جوڭىشقا 1 گەكتاردان 10 ت ح 40 = 0,4 ملن. تگ

كۇرىش 1 گەكتاردان 4 ت ح 250 = 1,0 ملن. تگ

ماقتا 1 گەكتاردان 2 ت ح 250 = 0,5 ملن. تگ

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ەگەر سۋارمالى جەردى دۇرىستاپ يگەرە بىلسەك، بۇل وتە پايدالى ەكەندىگىن كورسەتكىم كەلدى.

1,4 ملن. گا ح 1,5 ملن. تگ = 2,1 ترلن. تەڭگە

سالىستىرىپ كورىڭىز:

18 ملن. گا بوگارلىق جەر – 1,5 ترلن. تەڭگە

1,4 ملن. گا سۋارمالى جەر – 2,1 ترلن. تەڭگە

كۇنكورىس جاعدايىنا كەلسەك، 100 گەكتار بوگارلىق جەر ءبىر وتباسىنىڭ شامالاپ كۇن كورۋىنە جەتەدى دەسەك، 18 ملن. گا جەر 180 مىڭ وتباسىنا ازىق بولادى ەكەن. ال سۋارمالى جەردە 5 گا جەر ءبىر وتباسىعا كۇن كورۋگە جارايدى. سوندا 1,4 ملن. گا جەر 280 مىڭ وتباسىعا كۇن كورۋىنە بولادى ەكەن.

سۋارمالى جەردە، ەڭ باستىسى، سۋدى كەرەك كەزىندە، جەتكىلىكتى مولشەردە بەرە الساق، ونىمدىلىكتى ءالى دە كوتەرۋگە بولادى. ول ءۇشىن سۋ جۇيەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ وتە ماڭىزدى ءىس. ونىڭ ۇستىنە ىستەن شىققان جەرلەردى ىسكە قوسساق، قوسىمشا سۋارمالى جەرلەر اشساق، ەلىمىزدە سۋارمالى جەردىڭ كولەمىن 3,5 ملن. گەكتارعا جەتكىزۋگە تولىق بولادى. سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدى دە ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، بۇل ماقساتقا دا جەتۋگە بولار ەدى.

تاعى دا سالىستىرىپ كورەيىك:

تۇركىمەنستان 1991 جىلعىمەن سالىستىرعاندا 800 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەر قوستى. وزبەكستان 100 مىڭ گەكتار قوستى. قىرعىزدار مەن تاجىكتەر سول 1991 جىلعى كولەمدى ساقتاپ قالدى. ءبىز 1 ملن. گەكتارعا جۋىق سۋارمالى جەر جوعالتتىق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 1 ترلن. تەڭگەگە جۋىق اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن جىل سايىن جوعالتىپ وتىردىق دەگەن ءسوز. ياعني، 25 جىلدا 25 ترلن. تەڭگە جوعالتتىق.

سۋارمالى جەر مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ەڭ نەگىزگى العىشارتى. ءبىزدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ دەڭگەيىن 1991 جىلعى دەڭگەيگە جەتكىزە الماي كەلە جاتقان باستى كەمشىلىگىمىز وسىندا. ۇكىمەت تاراپىنان سۋارمالى جەرگە مۇلدەم كوڭىل بولىنبەگەن.

ءبىز جوعارىدا تەك سۋارمالى جەردەن جوعالتقان ەگىن شارۋاشىلىعىنداعى قارجىنى 20 ترلن. دەسەك، وعان 15-16 ترلن. مال شارۋاشىلىعىنان جوعالتقان ءونىمدى قوسساق، 35-36 ترلن. تەڭگە بولادى ەكەن. دوللارعا شاقساق، 200 ملرد دوللاردان استام قارجى ەكەن. (دوللارمەن ەسەپتەگەندە دوللاردىڭ 120 تەڭگە بولعان جانە قازىرگى باعامىمەن، ورتاشا ەسەپپەن الدىق).

ەڭ تاڭقالارلىعى، وسىنداي وتە وزەكتى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە 2012 جىلعا دەيىن ۇكىمەتتىڭ وتىرىسىندا دا، اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە دە ءبىر دە ءبىر رەت نازار اۋدارىلىپ، قارالعان ەمەس. تەك جەكە-جەكە داقىلداردى دامىتۋ ماسەلەلەرى قارالعان. مىسالى، ماقتانى دامىتۋ، كۇرىشتى دامىتۋ، قانت قىزىلشاسىن دامىتۋ ت.س.س. ءبىر دە ءبىر اۋدان، وبلىس اكىمشىلىكتەرىنەن سۇرالماعان دا.

ونىڭ ەسەسىنە بوگارلىق جەرلەرگە ەگىن ەگۋ، ونى جيناۋ ماسەلەلەرى جىل سايىن ۇكىمەتتە 2-3 رەت، اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە 4-5 رەت، پارلامەنتتە وقتىن-وقتىن قارالىپ وتىرعان.

مەملەكەتتەن بولىنەتىن سۋبسيديالار، جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر، نەگىزىنەن، بوگارلىق جەرلەردەگى كومپانيالارعا ءبولىنىپ وتىرعان. ەندى اقىر اياعىندا بوگارلىق جەردە ىستەيتىن وتە ءىرى كومپانيالار (ەگەتىن جەر كولەمدەرى 500-800 مىڭ گەكتار) بانكروت بولدى، قارىزعا بەلشەسىنەن باتتى. ال ولاردىڭ قوجايىندارىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپقان جوق، جاعدايلارى وتە جاقسى. ەندى ولارعا قايتادان مەملەكەتتەن قارجى قۇيىلىپ جاتىر.

بۇل نەگە بۇلاي بولدى؟

وزدەرىڭىز تەرەڭ ويلاپ كورىڭىزدەر: بوگارلىق جەرلەردە الىپ كومپانيالار كۇرۋ مۇمكىنشىلىگى بار، سەبەبى وندا حالىق از. ال سۋارمالى جەردە ءاربىر 4-5 گەكتار جەرگە ءبىر وتباسى جابىسىپ العان، ونى الداي المايسىڭ، سەبەبى ول الدانسا اشتان قالادى. سوندىقتان دا سۋارمالى جەرلەردە 1000 گەكتار جەردى الىپ قويۋ مۇمكىن ەمەس. وسىعان بايلانىستى قولىندا قارجىسى بار، بيلىگى بار نەمەسە بيلىككە جاقىن ەپتى جىگىتتەر بوگارلىق جەرلەرگە ۇمتىلدى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن باسقا ۇلتتىڭ ادامدارى جەرلەرىن تاستاپ كوشىپ كەتتى دە، كوپتەگەن

جەرلەر بوس قالدى. ءبىراز جەرگىلىكتى حالىق قالالارعا كوشىپ كەتتى. سۋارمالى بوس قالعان جەرلەر بۇكىل قازاقستاندا شاشىراڭقى بولدى، سوندىقتان ۇلكەن ەگىستىك القاپتار بولعان جوق.

وسى فاكتورلارعا بايلانىستى مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى الىپ كومپانيالارعا تيەسىلى بولىپ، ۇكىمەت سولاردىڭ جەتەگىندە كەتتى.

بۇدان كىم ۇتتى، كىم ۇتىلدى؟

ۇتقاندار – الىپ كومپانيالاردىڭ قوجايىندارى، سولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، ولاردى قۇلشىنا قولداعاندار.

ۇتىلعاندار – مەملەكەت، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى.

مىنەكي، 2012 جىلدىڭ كولەمىندە وسى ماسەلەلەردى تەرەڭ تالداپ، زەرتتەپ، بىرنەشە اناليتيكالىق انىقتامالار جاساپ، سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋدى باستى ماسەلە ەتىپ كوتەرۋمەن بولدىق. ناتيجەسىندە 2012 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەلباسىنىڭ سۋ رەسۋرستارىن دامىتۋ جايلى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساۋ جونىندەگى تاپسىرماسى بەرىلدى. ونى 2013 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ءبىتىرۋ تاپسىرىلدى.

ءبىز وعان قاتتى قۋاندىق، جاڭا جىلدان كىرىسە باستادىق. ءدال سول كەزدە سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىن اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنەن الىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنە اۋىستىرىپ جىبەردى.

ول جەردە ءبىزدىڭ ويىمىز بەن جاڭا باسشىلاردىڭ كوزقاراسى سايكەس كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەنىڭ ۇستىمنەن ءارتۇرلى تەرىس باعىتتاعى حاتتاردى ۇكىمەتكە قارشا بوراتۋمەن بولدى. ءسويتىپ، اقىرى مەن ارىز جازىپ كەتۋىمە تۋرا كەلدى.

مەنەن قۇتىلعاننان كەيىن مەنىمەن بىرگە ەكى ورىنباسارىمدى بوساتتى. ىلە-شالا قاراماعىندا 10 مىڭعا جۋىق ادام ىستەيتىن «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ باس ديرەكتورى جۇمىستان الىندى. باسشىلىققا سۋ سالاسىندا، نە بولماسا وندىرىستە، ءتىپتى اكىمشىلىكتە 1 كۇن دە ىستەمەگەن كوممەرسانتتار كەلدى. ولار كوللەكتور مەن كانالدىڭ ايىرماشىلىعىن تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگىسى دە كەلمەيتىن ادامدار بولدى. (كەيىنىرەك سۋ سالاسىندا ىستەگەن ءبىر ازامات كەلدى، بىراق وعان ەشقانداي بيلىك بەرىلمەدى).

ءبىزدىڭ قىسقارتقان، ۇنەمدەگەن جوبالاردىڭ بارلىعىن قايتا قاراپ، وتە ءىرى قارجىنى تالاپ ەتەتىن جوبالارمەن اينالىسا باستادى. اقشا ۇنەمدەۋ، سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەلەرى مۇلدەم ەسكەرۋسىز قالدى.

مەگا جوبانىڭ بىرەۋىن ايتا كەتۋگە بولادى.

«استانا قالاسىنا اۋىزسۋعا پايدالانىلاتىن قوسىمشا سۋ كوزى جانە استانالىقتارعا دەمالىس ورنى بولادى، ءتۋريزمدى دامىتامىز، بالىق وسىرەمىز...» دەپ، ەرتىستەن كانال تارتاتىن بولدى.

كانالدىڭ ۇزىندىعى 400 كيلومەتردەن استام بولادى جانە ساتپاەۆ كانالى سياقتى 15-16 ناسوس ستانتسيالارى ارقىلى سۋ كوتەرىلەتىن بولدى. استاناعا 50-60 كم جەرگە اكەلىپ 1 ملرد/م3 سۋ قويماسىن سالماقشى بولدى. ونىڭ قۇنى، ورتاشا ەسەپپەن، 500 ملرد. تەڭگەنى قۇرايتىن بولدى. وتە قيىن كەزەڭدەردەن ءوتىپ، كوپ ۋاقىت جۇمساپ، ۇلكەن ەڭبەكپەن سۋ سالاسىن حالىققا پايدالى باعىتقا ەندى بۇرا باستاعاندا جۇمىسىمىز، ارمان-ماقساتىمىز، جۇمساعان قانشاما قاجىر-قايراتىمىز مۇلدەم باسقا باعىتقا كەتكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، وعان شىداۋ مۇمكىن بولمادى. سودان سوڭ تولىق شەشىمگە كەلىپ، وسى ماسەلەنىڭ بارلىعىنا تالداۋ جاساپ، بولىپ جاتقان كەمشىلىكتەردى تولىق

اشىپ كورسەتىپ، ەلباسىعا حات جازدىم. ونداعى ەڭ باستى ويىم، بۇل ماسەلەنى جەتكىزۋ – مەنىڭ ازاماتتىق مىندەتىم ەكەندىگىن جازدىم. ەشقانداي قىزمەت سۇراپ ءوتىنىش جاساعان جوقپىن، ونداي ويىم دا بولمادى.

ارينە، ول حاتتىڭ جەتكەن-جەتپەگەنىن ول كەزدە بىلە العان جوقپىن.

بۇل 2013 جىلدىڭ قاراشا ايى بولاتىن. ماعان جاۋاپ كەلمەدى.

جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ، «ءوزىمنىڭ ازاماتتىق پارىزىمدى ورىندادىم، نازار اۋدارماسا، باسقا قولىمنان نە كەلەدى؟!.» دەپ، شاراسىزدىق كۇيىن كەشتىم.

2014 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ينتەرنەتتەن سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ۇكىمەتتە ماقۇلدانعان جوباسىن كورىپ قالدىم. مۇقيات تانىسىپ شىعىپ، توبە شاشىم تىك تۇردى؟ وتە ساۋاتسىز، مۇلدەم باسقا باعىتتا جاسالعان باعدارلاما جانە وتە كوپ قارجى جوسپارلانعان. باعدارلامانى تەرەڭ تالداپ، بارلىق كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ سايتىنا تاستادىم، بىراق ونى تەز ارادا الىپ تاستادى.

كەيىن «ۆرەميا» گازەتى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، مەنەن ينتەرۆيۋ الدى. ول ينتەرۆيۋ شىعا سالىسىمەن ماعان قوڭىراۋ شالۋشىلار كوبەيە ءتۇستى...

ءدال سول كەزدە، ناۋرىز ايىنىڭ اياعىنا تامان بەلگىلى جازۋشى دۋلات اعا يسابەكوۆ ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ءوز جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن تالقىلاپ بولعاننان كەيىن مەن جايىندا اڭگىمە بولادى. ول كىسى 300 ملرد تەڭگە مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ۇنەمدەگەن ادامدى جۇمىستان بوساتىپ، قۋدالاۋعا تۇسىرگەنىن ايتادى.

ەلباسى مەنىڭ «ءالى جۇمىسقا قايتا كەلمەگەنىمدى» ەستىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسىنا سول جەردە تەلەفون سوعىپ، نە سەبەپتى مەنىڭ قىزمەتكە كەلمەگەنىمدى ءبىلىپ، قايتادان تاپسىرما بەرەدى.

مەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە شاقىردى. سوندا بارعاندا ءبىلدىم، ماسەلە بىلاي بولعان ەكەن: ەلباسى مەنىڭ حاتىمدى الىپ وقيدى، ءسويتىپ بىلاي دەپ ءوز قولىمەن بۇرىشتاما قويادى: «ابيشەۆ ي.ا. ودين يز گراموتنىح رۋكوۆوديتەلەي پراكتيكوۆ، ۆەرنۋت نا پەرجنۋيۋ دولجنوست، كاك نەسپراۆەدليۆو ۋۆولەننىي».

مەنىڭ حاتىمنىڭ ارتىنشا ءبىر اپتاعا جەتپەي بىرنەشە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان مەنىڭ ۇستىمنەن مەنى كىنالاپ حات تۇسەدى.

ول حاتتارعا ەلباسى «پروۆەريت، دولوجيت» دەگەن بۇرىشتاما قويادى.

ەلباسى ەكىنشى رەت تاپسىرما بەرىپ، مەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە شاقىرعاننان كەيىن 3-4 كۇننىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بارلىعىنان «تاعىلعان ايىپ انىقتالمادى» دەگەن حاتتار كەلدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ۇلتتىق كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا مەنى «ا» كورپۋسىنان شىعارىپ تاستاعان بولاتىن، وسىعان بايلانىستى مەن ەلباسىنىڭ جەكە شەشىمىمەن «ا» كورپۋسىنا قايتا قابىلدانىپ، ءساۋىردىڭ باس جاعىندا قىزمەتكە قايتا تاعايىندالدىم. تاعايىندالار كەزدە ەلباسى ناقتى تاپسىرمالار بەردى جانە قاي ۋاقىتتا دايىن بولسام، كەلىپ بايانداۋىمدى ەسكەرتتى. ەلباسىنىڭ ءوزى ەكىنشى رەت شاقىرىپ الىپ، سول قىزمەتكە قايتا تاعايىنداپ وتىرسا، قالاي باس تارتۋعا بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە سۋ سالاسىندا وتە ماڭىزدى ىستەردى، كۇرمەۋى شەشىلمەگەن ماسەلەلەردى باستاپ، اياقتاۋىما مۇرشا بەرمەگەن ەدى. ال ول ماسەلەلەر حالىق ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەدى...

مىنەكي، قايتا اعايىندالۋىمنىڭ تاريحى وسىلاي. ايتا كەتەتىن جايت، مەن حاتىمدا قىزمەت سۇراپ ەشتەڭە جازعان جوقپىن، ونداي ويىم دا بولعان جوق...

يسلام ابىشەۆ العاشىندا وسى قىزمەتكە جاڭادان بارعان 2012-2013 جىلى قازىنانىڭ 300 ملرد تەڭگەسىن ۇنەمدەگەنى ءۇشىن قىزمەتتەن شەتتەتىلسە، ەلباسىنىڭ قايتا تاعايىنداۋىمەن ەكىنشى رەت وسى قىزمەتكە كەلگەندە 1 ترلن تەڭگەنى «جىمقىرۋشى» جەمقورلاردان ساقتاپ قالادى. ول تريلليوننىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ ونداي «اكۋلالارمەن» جالعىز شايقاسۋ مۇمكىن بە؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن يسلام اعادان كۇتەتىن بولامىز...

ماتەريالدى ازىرلەگەن: ساۋلە ابەدينوۆا

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz