قازىرگى تاڭدا قازاق بيلىگىنىڭ «حاس جاۋى» — قۇقىعىن قورعاي بىلەتىن قاراپايىم حالىق بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ شەندىلەرگە ەتىنەن ەت كەسىپ السا ءۇن شىعارمايتىن جۋاس جۇرت كەرەك. اكىمدى كورسە باسى سالبىراي قالاتىن مومىن حالىققا اڭگىر تاياق ويناتىپ ۇيرەنگەندەر، زاڭ بويىنشا قۇقىعىن تالاپ ەتۋشىلەردى اتارعا وق تاپپاي ءجۇر.

ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ كۇندىزگى ارمانى، تۇنگى ءتۇسى — حالىقتىڭ قاراڭعى بولعانى، باسى بىرىكپەي جاق-جاق بولىپ ءوزارا قىرقىسقانى، ۇكىمەتتىڭ ايتقانىنا كونىپ ايداعانىنا جۇرگەنى، اش وتىرسا دا قۇلاعى تىنىش بولعانىنا شۇكىرلىك ايتقانى. شەندىلەر وسى ءۇشىن بارىن جاساۋدا. بارشا اقپارات قۇرالدارىندا دۇبارالىق پەن دۇمشەلىك، قالتىراعاندار مەن جىلتىراعاندار جارنامالانىپ جاتىر. وسى ارقىلى حالىقتىڭ كوزى الىشماعانىن، قۇقىعىن بىلمەگەنىن قالايدى.

الايدا، سوڭعى كەزدەرى قازاق بيلىگىن ءتاتتى تۇسىنەن شوشىتىپ وياتقان وقيعالار ورىن الۋدا. قازاق جاڭا عاسىرعا قادام باستى. بىرىگىپ بيلىككە تالاپ قويۋدى كۇشەيتتى. بۇرىنعىداي جالىنىپ-جالپايىپ ەمەس، زاڭا سۇيەنە وتىرىپ «اقىرىپ تەڭدىك سۇراي» باستادى.

وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى — كوپبالالى انالاردىڭ تالابى. جۇيەسىز ساياساتتىڭ سالدارىنان از تابىسقا عانا ارقا سۇيەپ، تۇرمىس ورەسى تومەندەگەن وتباسىلارعا ۇكىمەت جاردەم بەرۋگە مىندەتتى. قازاقستان سىندى جەرى بايتاق، بايلىعى مول، جانسانى از ەل ءۇشىن كوپبالالى انالارعا قولداۋ كورسەتۋ تىپتەن كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا. بۇنى العاشقىدا بيلىك يەلەرى دە مويىنداعان. كوپبالالى وتباسىلارعا بار جاعدايدى جاسايمىز دەپ ۋادەنى ءۇيىپ-توككەن. ءتىپتى ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگەدەن الەۋمەتتىك كومەك بەرە باستاعان.

الايدا، حالىقتان الۋدى عانا ءبىلىپ، بەرۋدى مۇلدە ۇمىتقان بيلىك بۇعان دا شىداماي قالدى. جاڭاعى 21 مىڭ تەڭگەنى العىسى كەلگەن وتباسىنىڭ تاۋىعىنا دەيىن ساناپ، ابدەن اۋرەگە سالدى. سونداعى ويلارى امالىن تاۋىپ الەۋمەتتىك كومەكتەن قاعۋ بولاتىن. ولاردىڭ وكىنىشىنە وراي، ەلدە تاۋىق تۇگىل تورعايى دا جوق وتباسىلار وتە كوپ بولىپ شىقتى. قانشا جەردەن «ماي شام الىپ تەكسەرسە» دە بۇل كومەكتى الۋعا شارتى تولاتىندار سانى از بولعان جوق. ءسويتىپ، جەمقورلاردىڭ قۇلقىنىنان امان قالعان از عانا بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرى كورىنە باستاعانداي.

پايداسى از LRت سالۋعا 576,0 ملرد تەڭگەنى ەش ويلانباستان بولەتىن بيلىك كوپبالالى انالارعا 21 مىڭ بەرگىسى كەلمەي قالدى. سونىمەن، ۇلكەندى-كىشىلى جينالىستاردا اكىم-قارالار حالىقتى ءوز كۇنىن ءوزى كورۋگە ۇگىتتەي باستادى. ۇكىمەتكە ماسىل بولماۋعا شاقىردى. ءتىپتى ۇياتتى جيىپ قويىپ «بالانى وزدەرىڭ ءۇشىن تاپتىڭدار، وزدەرىڭ باعىڭدار» دەگەندى اشىق ايتتى. 

بيلىك باسىنداعىلار ەلدەگى جاعدايى تومەن وتباسىلاردى بارىنشا جاعىمسىز بەينەدە كورسەتىپ، ولاردى قوعامنىڭ ماسىلى رەتىندە تانىتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ءتىپتى الەۋمەتتىك كومەك سۇراعان كوپبالالى انالاردان «حالىق جاۋىن» جاساۋعا تالپىنىپ ءجۇر. باسى بىرىككەن حالىقتىڭ اراسىنا وت تاستاپ، «جاعدايى تومەن وتباسىلارعا كومەك بەرسەك، وزگە جۇمىس ىستەپ، سالىق تولەپ وتىرعان حالىق نارازى بولادى» دەگەن اڭىز ويلاپ تاپتى.

مەملەكەتتەن كومەك سۇراعانداردى «ماسىل» دەپ جۇرگەندەر مينيستر، دەپۋتاتتار عانا ەمەس. بيلىكتىڭ سويىلىن سوعاتىن ەلگە بەلگىلى ادامدار دا وسى ادىسپەن قاراپايىم حالىقتى تۇقىرتۋدا. باسپاسوزدە دە كوپبالالى انالاردى قارالايتىن ماقالالار قاپتاپ كەتتى. تەلەباعدارلامالار دا بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەپ، انالاردى شۋلاماي تىنىش جۇرۋگە شاقىرۋدا. «جۇمىس ىستەيمىن دەگەن ادامعا، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلادى، نامىس كەرەك» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن حالىققا قالاي ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەتكىسى كەلەتىندەر كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى.

ودان دا جيىركەنىشتىسى، جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدە «پيۆو ءىشىپ وتىرعان كوپبالالى انالار» دەگەن ۆيدەو جاريالاندى. كىم تۇسىرگەنى بەلگىسىز بەينەجازبادا بىرنەشە كوپبالالى انا ىشىمدىك ءىشىپ، اڭگىمە سوعىپ وتىر. شىن وتىرىگى بەلگىسىز. وسىنداي امالدار ارقىلى قولى قىسقا كوپبالالى انالاردى قوعامعا جەككورىنشتى ەرتىپ كورسەتۋ ارەكەتتەرى قارقىندى جۇرىلۋدە...

كوشەگە شىققان كوپبالالى انالارعا قىسىم كورسەتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - زاڭ ارقىلى قورقىتۋ بولىپ وتىر. جاقىندا عانا قاراعاندى وبلىسى اكىمدىگى كوپبالالى انالاردى سوتقا سۇيرەپ جاتقان كورىنەدى. ءتىپتى ءبىر-ەكەۋىن سوتتا "جەڭىپ شىعىپتى". انىقتاپ ايتقاندا، شاحتينسك قالالىق سوتى جەتى بالانىڭ اناسى نازگۇل سارسەنباەۆا تابىسىن جاسىردى دەپ ەسەپتەپ، ۇكىمەتكە 517 مىڭ تەڭگەنى كەرى قايتارۋعا شەشىم شىعارىپتى. ۇيات!

جەتى بالالى وتباسىنىڭ وتاعاسىسى قوقىس شىعارۋ قىزمەتىن كورسەتەتىن فيرمادا كۇزەتشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى ەكەن. وعان قوسىمشا قىستا مەكتەپتە وت جاعاتىن كورىنەدى. وسىنداي جۇمىسپەن 9 ادامدى اسىراپ وتىرعان اكە مەن 7 بالانى جەتكەتەپ جۇرگەن اناعا التىننان ەسكەرتكىش ورناتسا دا جاراسپاي ما؟! ال بۇلار ولاردى سوتقا تارتىپ، ۇكىمەتكە تولەم تولەتپەكشى. ميلليون دوللاردى قالتاعا باسىپ جاتقان جەرىنەن قولعا تۇسكەن شەندى تۇرمەگە وتىرمايدى، ال ءوز ەلىنەن العان بەس تيىنى ءۇشىن قارا حالىق سوتقا تارتىلادى. ۇيات!

ارينە، ەل بولعان سوڭ تەنتەگى مەن تەكسىزى دە بولادى. دەمەك الەۋمەتتىك كومەكتى ورىنسىز الىپ وتىرعاندار دا بار بولۋى مۇمكىن. تابىسىن جاسىرعان وتباسىلار جايلى ايتقاندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى وكىلدەرىنىڭ ەكى ەتەگى جاسقا تولادى. ولاردىڭ ەسەبىنشە، الەۋمەتتىك كومەكتى زاڭدى ءتۇردى الىپ وتىرعانداردان، جالعان قۇجاتپەن العاندار كوپ. سول ءۇشىن تابىستى قايتا تەكسەرىپ جاتىر، قانشاما مۇقتاج جانداردى كومەكتەن ايىردى، تالايىن اقشانى كەرى قايتارۋعا مىندەتتەدى.

ەگەر تابىسىن جاسىرعاندار راس بولسا، وسىنداي زاڭسىزدىققا جول بەرگەن كىم؟ قاراپايىم حالىق جالعان قۇجاتتى قولدان جاسامايدى عوي. سول قۇجاتتى دايىنداعان دا، ونى قابىلداعان دا قۇزىرلى ورگانداردىڭ ءوزى. ەندەشە نە ءۇشىن وسىعان جاۋاپتى مەكەمەلەر جازادان قۇتىلىپ، حالىق قانا كىنالى بولىپ وتىر؟! تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار ەكەنىن بىلمەيتىن بيلىك حالىقتى كىنالايمىن دەپ ءوز باستارىنا تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى تيگەنىن اڭعارماي قالدى. بىراق بەتى قالىڭ قازاق بيلىگى بۇعان ۇيالا قويمايدى. ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ءبىر سىلتاۋدى ويلاپ تاۋىپ، تاعى دا جاڭبىردىڭ اراسىنان سۋ بولماي شىعادى...

قۇرمەتتى بيلىك باسىنداعىلار: كوپبالالى انالاردىڭ ءبارى ۇكىمەتتەن كومەك سۇراپ جۇرگەن جوق. تەك تۇرمىستا تارشىلىق كورگەندەر عانا بيلىكتەن ءبىر قايىر كۇتەدى. سوندىقتان، جاقسى تابىس تاۋىپ، وزدەرىن اسىراپ وتىرعان انالاردىڭ اۋىزىنا ءسوز سالىپ، وزگەلەردىڭ نامىسىنا تيگەندى قويىڭىزدارىڭىز ءجون.

ۇكىمەتتەن كومەك سۇراعان انالار نامىسسىزدىقتان، جالقاۋلىقتان سولاي جۇرگەن جوق. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلدەگى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى وتە اۋىر. بەس بالا تاۋىپ ۇيدە وتىرعان انالاردى قويىپ، ەكى-ءۇش ديپلوم ارقالاعان جاستاردىڭ ءوزى جۇمىس تاپپاي سەندەلىپ ءجۇر. ەكىنشىدەن، جاڭاعى ۇيدە وتىرعان كوپبالالى انالاردىڭ كۇيەۋلەرى قۇرلىستا، بازاردا از ايلىققا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءتىپتى كەيبىرىندە ول جۇمىس تا جوق. ايلىعى شايلىعىنا دا جەتپەيدى.

بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ قيىن كۇيىنە بيلىك باسىنداعىلار كىنالى. اينالدىرعان 12 ميلليون (ەرەسەك ادامدار) حالىقتى جۇمىسپەن قامتي الماي وتىر. نەگە جۇمىسپەن قامتي المايدى؟ سەبەبى ەلدە ءوندىرىس ورىندارى جوق. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلعا جۋىقتاسا دا قازاقستاندا وندىرىلگەن ءونىم جوقتىڭ قاسى. حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا كەرەكتى زاتتاردىڭ ءوزىن كورشىلەرىمىزدەن ۇستەمە باعاعا ساتىپ الىپ وتىرمىز. وسىنداي جاعدايدا جاڭا تەحينكا شىعارىپ، دامىعان ەلدەرمەن وزەڭگى قاعىستىرۋ جايلى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

سونىمەن، ناعىز ماسىل، ناعىز جالقاۋ كىم بولدى؟ ارينە 30 جىل بويى جەر انانىڭ كەن-بايلىعى مەن حالىقتىڭ ماڭداي تەرىنىڭ ارقاسىندا عانا كۇن كورىپ وتىرعان بوسبەلبەۋ بيلىك ماسىل! 30 جىل بويى ءبىر تەحنيكا شىعارماي، حالىقتى قامدايتىن ءبىر ءوندىرىس ورنىن اشپاي، ەن دالانىڭ بايلىعىن وڭدى-سولدى ساتىپ شالقىپ وتىرعان بيلىك ماسىل! حالىق 30 جىل بويى ماسىل بيلىكتى اۋزىنداعى اسىن جىرىپ بەرىپ باقتى. ال ەندى سول بيلىك حالىقتىڭ ءوز قازىناسىن وزىنە قيماي، «ماسىل» اتاندىرىپ وتىر.

قازبا بايلىعىنىڭ كوپتىگى مەن جەر كولەمىنىڭ كەڭدىگىنەن عالامدى تاڭعالدىراتىن قازاقستاندا كوپتەگەن ادام ءۇپى-تاپى كۇن كەشىپ جاتىر. رەسمي مالىمەتتە ەل حالقىنىڭ 2,6 پايىزى كەدەيشىلىكتىڭ شەگىندە ءومىر سۇرەدى دەلىنگەنمەن، بۇل ستاتيستيكاعا ەشكىم سەنبەيدى. ستاتيستيكانىڭ «مۇزداي» بولعانىنا عانا ءمان بەرەتىن قازاق بيلىگى ەل حالقىنىڭ كەم دەگەندە تەڭ جارتىسى كەدەيلىكتىڭ قۇيىنا باتىپ جاتقانىن مويىنداماي وتىر. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبىنشە، حالىقتىڭ كۇندىك تابىسى 5.5 دوللاردان تومەن بولسا، ول كەدەيشىلىكتىڭ شەگىنە تاياۋ تۇر دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە بۇنداي تابىستى ارمانداپ قانا جۇرگەندەر از ەمەس. ەندەشە، ەلدى وسىنشا كەدەيلەستىرگەن بيلىكتىڭ حالىقتى «ماسىل» دەۋگە قانشا قاقىسى بار؟...

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz